The works of Francis Bacon

Library

of the

University of Toronto

Digitized by the Internet Archive

in 2009 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/worksoffrancis04baco

\Joi- +

THE

WORKS

O F

FRANCIS BACON,

BARON OF VERULAM,

VISCOUNT St. ALBAN,

AND

Lord High Chancellor of England.
VOL. IV.

4^

LONDON,

Printed for A. Millar, in the Strand.
MDCCLXV.

.

i

Ill

In hoc Volumine continentur.

OPERA PHILOSOPHIC A.

I N S T A V R A T I O MAGNA.

Tntrcduclio. Pag. wi

Praefatio : De Jlatu fcientiarum, quod not Jit fclix, aut majarcm in modum auclus ;

quodque alia omnino, qua/n prioribus cognitafaerit, via aperienda J:t intel'.eclui /.<:■:-

mam) ct alia comparanda auxilia, ut mens f no jure in rerum naturam uti pcjjit. p. r

Dijlributio cperis. 7

INSTAVRATION1S MAGNAE Pars I.

De D I G N I T A T E et A V G M E N

Lib. I.

Nullisconftat capitibus, cent i net autempar-
titionem totius cperis, et quarundam ob-
jecliomvn dilutionem. Pag. 19 — 48

L 1 b. II.

Cap. T. Partitio univerfalis doclrinae bu-
manae,in hijloriam, poifim, philofopbiam:
Jecundum tres facidtates intelledus, me-
moriam, phantafiam, rationem: quod-
que eadem partitio competat etiam theo-
logicis. 54

Cap. II. Partitio hijloriae i?i naturaleni
et civilem ; ecclefiajlica et literaria fub
civi/i comprehends : partitio hijloriae
na fur a/is, ex Jubjeclo Juo, in hi fori am
generationum, praeter-generationum, et
ttrt'ttCm. 55

Cap. III. Partitio hijloriae naturalis fecun-
da, ex uju et fine J'uo, in narrativam et
induct ivam ; quodque finis nolilifimus
hi/loriae naturalis fit, ut miniftret et in
ordine Jit ad condendam philofopbiam ;
quemfinem intuetur inducliva. Partitio
hi fieri ae generationum, in hijloriam coe-
lejliwn, hijloriam meteororum, hijloriam
globi terrae et maris ; hijloriam majja-
rum five collegiorum majorum, et hi-
Vol. IV.

t 1 s Scien'tiahvm, libri noveni.

Jloriam Jpecierum five collegiorum mii:>
rum. 5 8

Cap. IV. Partitio hifnriae civilis, in ec-
chfiajlicam, literariam, et (quae giK -
ris nomen retinet) civilem : quodque hi-
jioria liter aria dejideretur : ejus confi-
ciendae pr accept a. 50

Cap. V. De dignitate et difficult ate hifio-
riae civilis. 60

Cap. VI. Partitio prima hijloriae civilis
(Jpecialis) in memorias, antiquitates, et
hijloriam juflam. 6 1

Cap. VII. Partitio hiftoriae jufiae, in
chronica temporum, vitas perfonarum,
et relationes aclionum : earum partiv.m
explicatio. 6 2

Cap. VIII. Partitio hi/loriae temporum, in
hiftoriam univerfalem, et .punticitlarenr.
Ytriujque commoda et incemmoda. 64.
Cap. IX. Partitio Jecunda hijloriae tempo-
rum, in annates, et acla diurna. 6 $
Cap. X. Partitio Jecunda hiftoriae civilis
(Jpecialis) in meram et mix tan:. ibid.
Cap. XI. Partitio hijloriae eccleftafticae,
in ccclejiajlicam fpecialem, hijloriam ad
prophetias, et hijloriam nemejeos. 66
Cap. XII. De appendicibus hdfioriae, quae
circa verba homiman (quemadmodum
a hijloria

[iv ]

hiftoria ipfa circa facia) verfantur :
partitio earum in orationes, epiflolas,
et apopbthegmata. 67

Cap. XIII. De fee undo membra principal!
doclrinae bumanae, nempe pgefi. Par-
titio po'efeos in narfativ am, dramatic am,
et parabolicam. 68

Exemplum primum pbilofopbiae, fecundum
fabulas antiquas, in naturalibus. Be
univerfo, fecundum fabulam P anis. 70

Exemplum alteram pbilofopbiae, fecundum
parabolas antiquas, in politicis. De
bello, fecundum fabulam Perfei. 76

Exemplum tertium, in moralibus. De cu-
piditate, fecundum fabulam Dionyft. 79

L 1 b. III.

Cap. I. Partitio fcientiae in tbeologiam et
pbilofopbiam. Partitio pbilofopbiae in
dcclrinas tres : de numine, de natura,
de bomine. Conflitutio pbilofopbiae pri-
mae, ut matris communis omnium. 82

Cap. II. De tbeologia natural! ; et doblrina
de angelis et fpiritibus, quae ejufdem eft
appendix. 85

Cap. III. Partitio naturalis pbilofopbiae,
in fpeculativam et operativam : quodque
illae duae, et in intentione traclantis, et in
cor pore traclatus,fegregari debeant. 86

Cap. IV. Partitio doclrinae fpeculativae
de natura, in pbyfieam (fpecialem) ct
metaphyficam : quarum phyjica caufam
efficientcm et materiam; metapbyfiea
caufam frnalem et formam, inquirit.
Partitio pbvjicae (fpecialis) in doclri-
nas de principiis rerum, de fabrica re-
rum Jive de mundo, ct de varietate re-
rum. Partitio doclrinae de varietate
rerum, in doclrinam de concretis, et do-
clrinam de abftraclis. Partitio doclrinae
de concretis rejiciiur ad eafdem parti ti-
ones, quas fufcipit hijloria naturalis.
Partitio doclrinae de abflraclis, in do-
clrinam de febematifmis materiae, et
doclrinam de motibus. Appendices duae
pbyficae fpeculativae : problemata na-
turalia, placita antiquorum pbilofopbc-
rum. Partitio metapbyficae, in doclri-

nam de fonnis, et dotlr'mam de caufls
fnalibus. 87

Cap. V. Partitio operativae doclrinae de
natura, in mecbanicam et magi am: quae
refpondent partibus fpeculativae : pbyfi-
cae mccbanica, metapbyficae magia.
Expurgatio vocabuli magiae. Appen-
dices duae operativae : inventarium
opum bumanarum, et catalogus poly-
cbreflorum. 99

Cap. VI. De magna pbilofopbiae natura-
lis, tarn fpeculativae quam operativae,
appendice, matbematica : quodque inter
appendices potius poni debet, quam inter
feientias fubjlantivas. Partitio matbe-
maticae in pur am et mix tarn. 101

L 1 b. IV.

Cap. I. Partitio doclrinae de bomine, in
pbilofopbiam bumanitafis, et civilem.
Partitio pbilofopbiae humani talis, in do-
clrinam circa corpus bominis, et doclri-
nam circa animam bominis. Conflitutio
2/nius doclrinae generalis de natura,
five de flatu bominis. Partitio doclri-
nae de flatu bominis, in doclrinam de
perfona bominis, et de foedere animi et
corporis. Partitio doclrinae de perfona
bominis, in doclrinam de miferiis bomi-
nis, et de praerogativis. Partitio do-
clrinae de foedere, in doclrinam de indi-
caiionibus, et de impreffonibus. Affi-
gnatio phyfwgnomiae, et interpretationis
fomniorum naturalium, doclrinae de in-
die ationibus. 104

Cap. II. Partitio doclrinae circa corpus
bominis, in medicinam, cofmeticam, ath-
leticam, et voluptariam. Partitio me-
dicinae in offcia tria ; viz. in conferva-,
tionem fanitatis, curaiionem morborum,
et prolongationem vitae : quodque pars
poftrema de prohngatione vitae disjungi
debeat a duabus reliquis. 108

Cap. III. Partitio pbilofopbiae bumanae cir-
ca animam, in doclrinam de fpiraeulo,
et doclrinam de anima fenfbili , five pro-
duel a. Partitio fee unda ejufdem pbilo-
fopbiae, in doclrinam de fubjlantia ct

facul~

[ v J

facultatibus animae, et doclrinam de

ufu et objeclis facu'tatum. Appendices
duae doclrinae de facultatibus animae,
doclrina de divinatione natural':, et doc-
trina de fafcinaticne. Diftributio facul-
iatum animae fenfibilis, in motum et fen-
fun:. 1 1 8

L r b. V.

Cap. I. Parti tio doclrinae circa ufutn et ob-
ject a facultatum animae humanae, in lo-
gicam et ethicam. Partitio logicae, in
artes inveniendi, judicandi, retinendi,
et tradendi. 1 24

Cap. II. Partitio inventivae, in inventi-
i\?m artium et argumentorum : quodque
prior harum (quae eminet) deftderetur.
Partitio inventivae artium, in experien-
tiam literatam, et organum novum. De-
li neatio experientiae literatae. 126

Cap. III. Partitio inventivae argumentorum,
in promptuariam et topi cam. Partitio
topicae, in generalem et particularem.
Exemplum topicae particulars, in in-
quifttione degravi et levi. 1 34

Cap. IV. Partitio artis judicandi, in ju-
dicium per induclionem, et per fyllogif-
mum : quorum prius aggregatur organo
novo. Partitio prima judicii per fyllo-
giftnum, in red actionem reclam ot inver-
fam. Partitio fecunda ejus, in analy-
ticam, et doclrinam de elenchis. Par-
titio doclrinae de elenchis, in elenchos
fepbifmatum, elenchos hermeniae, et elen-
chos imaginum Jive idolorum. P,
idolorum, in idola tribus, idola fpecus,
et idola fori. Appendix artis judicandi,
viz. de analogia demonflrationum pro
naturafubje . 138

Cap. V. Partitio artis retinendi five re-
tentivae, in doclrinam de admtniculis
memoriae, et doclrinam de memoria ipj'a.
Partitio doclrinae de memoria ipj'a, in
praenotionem et emblema. 142

L 1 b. VI.

Cap. I. Partitio traditivae, in doclrinam
de organo fermonis, doclrinam de met bo-
do fermonis, et doclrinam de illuftratione

fermonis. Partitio doclrinae de organo
fermonis, in doclrinam de not is rerum,
de locuticne, et de fcriptione : quorum
duae pofleriores grammaticam confti-
tuunt, ejufqut partitiones funt. Parti-
tio doclrinae de notis rerum, in biero-
glyphica et dbaracleres reales. Partitio
fecunda grammaticae, in literariam et
pbilcjcpbantem. Aggregatio po'efeos qic..- I
metrum ad doclrinam de locutione. Ag-
gregatio doclrinae de cipbris, ad doclri-
nam deft . iptione. \aa

Cap. II. Doclrina de met hodo fermonis con-
ftituitur ut pars traditivae fubftantiva
et principalis. Nomen ei inditur pru-
dentia traditivae. Enumerantur metho-
di genera diverfa, et fubjunguntur eorum
commoda et incommoda. 1 5 o

Cap. III. De fundamentis et officio doclri-
nae de illuftratione fermonis, jive rheto-
ricac. Appendices ties rhetoric a, quae ad
promptuariam tantummodo pertinent :

. colores boni'et mali, tamfimplicis quam
comparati ; antitheta rerum ; formulae
minores orationum. \ 54

Exempla calorum boni et mali, tarn fimpli-
cis, quam compoftti.

Sopbifma 1. Quod lauJant homines et ce-
lebrant, bonum; quod vituperant et
reprehendunt, malum. 157

Elenchus. ibid.

2. Quod etiam ab inimicis Iaudatur ma-
gnum bonum ; quod vero etiam ab ami-
cis reprehenditur, magnum malum, ibid

Elenchus. ibid.

3. Cujus privatio bona, id ipfum malum;
cuj us privatio mala, id ipfum bonum. ib .

Elenchus. ibid.

a. Quod bono aut malo vicinum eft, id
iplum itidem bonum aut malum : quod
vero remotum eft a bono, malum; quod
a malo, bonum.. j 5 8

Elenchus. ibid.

5. Cui caeterae partes, vel fectae, fecun-
das unanimiter deferunt (cum fingulae
princpatum iibi v-endicent) melior reli-
quis videtur; nam primas quaeque ex
zelo videtur fumere, fecundas autem
ex vero etmerito tribuere. ibid..

a 2 Elenchus,.

[

VI j

tknchUs. _ ibid.

6. Cujus excellentia vel exuperantia me-
lior, id toto genere melius. 159

Elencbus. ibid.

7. Ouod rem integram fervat, bonum;
quod fine receptu eft, malum ; nam fe
recipere non pofle, impotentiae genus
eft ; potentia autem bonum. ibid.

Elencbus. ibid.

8. Quod quis culpa fua concraxit, majus
malum; quod ab externis imponitur,
minus malum. ibid.

Elencbus. 1 60

9. Gradus privationis major videtur, quam
gradus diminutionis : et rurfus gradus
inceptionis major videtur, quam gradus
incrementi. ibid.

Elencbus. ibid.

10. Quod ad veritatem refertur, majiis
eft, quam quod ad opinionem. Modus
autem, et probatio ejus, quod ad opi-
nionem pertinet, haec eft ; quod quis,
fi clam putaret fore, fafturus non ef-
fet. 1 6 1

Elencbus. 162

1 1. Quod opera et virtute noftra partum
eft, majus bonum ; quod ab alieno be-
neficio, vel ab indulgentia fortunae de-
latum eft, minus bonum. ibid.

Elencbus. 163

1 2. Quod ex pluribus conftat et divifibi-
libus, eft majus, quam quod ex pauci-
oribus, et ma^is unum ; nam omnia
per partes conliderata majora videntur:
quare et pluralitas partium, magnitu-
dinem prae fe fert ; fortius autem ope-
ratur pluralitas partium, li ordo abiit :
nam inducit fimilitudinem infiniti, et

impedit comprehenfionem.
Elencbus.
Exempla antitbetonan,

Nobilitas.

Forma.

Juventus,

Valetudo.

Vxor et liberi.

Divitiae.

Honores,

4

ibid.
ibid.

165
ibid,
ibid.

166
ibid,
ibid,
ibid.

8. Impend.

9. Laus, exiftimatio.

10. Natura.

1 1 . Fort una.

12. Vita.

13. Superftitio.

14. Superbia.

15. Ingratitudo.

1 6. Invidia.

17. Impudicitia.

1 8. Crudelitas.

19. Gloria vana.
20.
21.
22.
23.
24.

= 5-

Juflitia.

Fortitudo.

Temper antia.

Conjlantia.

Maznanimitas.

Scientia, coiitcmplatio.

26. Literae.

27. Promptitudo.

28. Taciturnitas infecrctis.

29. Facilitas.

30. Populari fas.

3 1 . Loquacitas.

32. Dijjimulatio.

33. Audacia.

34. Ceremoniae, pantos, affeclat'w.

35. Joci.
Amor.
Amicitia.
Adulatic.
Vindicla.
Inn&vatio.
Mora.

42. Praeparatio.

43. Principiis obflare.

44. Confdia violent a.

45. Sufpicio.

46. Verba legis.

4 7 . Pro teflibus contra argument a.
Exempla formularum minorum.
Cap. IV. Appendices generales duae
ditivae, critica et paedagogica.

L 1 b. VII.

3*-
37-
38.

39-
40.
41.

f*7
ibid,
ibid.
168
ibid,
ibid.
i6q
ibid,
ibid,
ibid.
170
ibid,
ibid,
ibid.

171
ibid,
ibid,
ibid.

172
ibid,
ibid,
ibid.

173

ibid.

ibid.

.174
ibid,
ibid.

*75
ibid.

ibid.

ibid.

176

ibid.

ibid.

.177

ibid,
ibid,
ibid,
ibid.
178
tra-

J79

Cap. I. Partitio etbicae, in doclrinam de
exemplari, et georgica animi. Partitio
exemplaris (Jcilicet bonij in bonumjim-

ple.\

f vii ]

flsx et bonum comparatum: I "artitio
boni ftmplicis, in bonum individuale et
bonum communion') s. 1 8 2

Cap- II. Partitio boni individualist velfui-
tatis, in bonum aclivum, et bonum paf-
fvum. Partitio boni pajjivi, in bonum
confervativum et bonum perfeclivum.
Partitio boni communionis, in cfficia ge-
nera !i a et refpecliva. 1 87

Cap. III. Partitio doclrinae de cultura
animi, in doclrinam de charaflenbus
animorum, de ajfeclibus, et de remediis
five curationibus. Appendix doclrinae
ejufdem,de congruitate inter bonum animi
ft bonum corporis. 192

Lib. VIII.

Cap. I. Partitio doclrinae civilis, in doclri-
nam de converfatione, doclrinam de ne-
gotiis, et doclrinam de imperio five re-
pub lie a. 200

Cap. II. Partitio doclrinae de negotiis, in
doclrinam de occafonibus jparfts, et doc-
trinam de ambit u vitae. 202

Exemplum portionis doclrinae de occafoni-
bus fpaifs, ex parabolis aliquibus Salo-
mons.

Parabola 1 . Mollis refponfio frangit iram.

204

Explicatio. ibid.

2. Servus prudens dominabitur in filium
ftukum; et partietur haereditatem inter
fratres. ibid.

Explicatio. ibid.

3. Vir fapiens, fi cum Aulto contenderit,
five irafcatur, five rideat, non inveniet
requiem. ibid.

Explicatio. ibid.

4. Sed et cunftis fermonibus, qui dicuntur,
ne accommodes aurem tuam, ne forte
audias fervum tuum maledicentem
tibi. 205

Explicatio. ibid.

5. Advenit veluti viator pauperies, et ege-
ftas quafi vir armatus. ibid.

Explicatio. ibid.

6. Qui erudit deriforem, ipfe fibi injuriam
facit: et qui arguit impium, fibi macu-
lam generat. ibid.

Explicatio. ibid.

7. Filius fapiens laetificat patrem: filius
vero llultus moeltitiac efl matri fuae.

ibid.
Explicatio. ibid.

8. Memoria jufti cum laudibus, at no' .ct
impiorum putrefcet. 206

Explicatio. jbid,

9. Qui conturbat domum fuam, poflidebit
ventos. ibid.

Explicatio. ibid.

10. Melior efl: finis orationis, quam prin-
cipiuin. ibid.

Explicatio. ibid.

1 1 . Sicut mufcae mortuae foetere faciunt
unguentum optimum, fie hominem pre-
tiofum fapientia et gloria, parva ftul-
titia. 207

Explicatio. ibid.

12. Homines derifores civitatem perdunt,
fapientes vero avertunt calamitatein.

ibid.
Explicatio. ibid.

13. Princeps, qui libenter praebet aures
verbis mendacii, omnes fervos habet im-
probos. ibid.

Explicatio. ibid.

14. Julius miferetur animae jumenti fui;
fed mifericordiae impiorum crudeles.

208
Explicatio. ibid.

15. Totum fpiritum fuum profert ftultus;
at fapiens refervat aliquid in polterum,

ibid.
Explicatio. ibid.

16. Si fpiritus poteftatem habentis afcen-
derit fuper te, locum tuum ne dimiferis;
quia curatio faciet ceflare magna pec-
cata. 209

Explicatio. ibid.

17. Primus in caufa fua juflus : turn venit
altera pars, et inquirit in eum. ibid.

Explicatio. ibid.

18. Qui delicate a pueritia nutrir fervum
fuum, poflea fentiet eum contumacem.

210
Explicatio. ibid.

19. Vidifti virum velocem in opere fuo,
coram regibus ftabit,nec erit inter igno-
biles. ibid.

Explicatio,

[ ™» 3

Expllcatlo. ibid.

20. Vidi cunctos viventes, qui ambulant
fub fole, cum adolefcente fecundo, qui
confurgit pro eo. ibid.

Expllcatio. ibid.

21. Erat civitas parva, et pauci in ea viri ;
venit contra earn rex magnus, et vada-
vit earn, inftruxitque munitiones per
gyrum, et perfefta eft obiidio ; inven-
tufque eft in ea vir pauper et fapiens,
et liberavit earn per fapientiam fuam ;
et nullus deinceps recordatus eft homi-
nis illius pauperis. 211

Explicatio. ibid.

22. Iter pigrorum, quafi fepes fpinarum.

ibid.
Explicatio. ibid.

23. Qui cognofcit in judicio faciem, non
"bene facit ; ilte et pro buccella panis

deferet veritatem. ibid.

Explicatio. • ibid.

24. Vir pauper calumnians pauperes,fimi-
lis eft imbri vehementi, in quo paratur
fames. ibid.

Explicatio. ibid.

25. Fons turbatus pede, et vena corrupta,
eft juftus cadens coram impio. 2 1 2

Explicatio. ibid.

26. Noli effe amicus homini iracundo, nee
ambulato cum homine furiofo. ibid.

Explicatio. ibid.

27. Qui celat deli&um, quaerit amicitiam;
fed qui altero fermone repent, feparat
foederatos. ibid.

Explicatio. ibid.

28. In omni opere bono erit abundantia ;
ubi autem verba funt plurima, ibi fre-
quenter egeftas. ibid.

Explicatio. ibid.

29. Melior eft correptio manifefta, quam
amor occultus. 2 1 3

Explicatio. ibid.

30. Prudens advertit ad greffus fuos, ftul-
tus divertit ad dolos. ibid.

Explicatio. ibid.

31. Noli effe juftus nimium, nee fapien-
tior quam oportet ; cur abripiare fubito ?

ibid.
Explicatio, ibid.

32. Da fapienti occafionem, et addetur ei
fapientia. 214

Explicatio. ibid.

33. Qui laudat amicumvoce aha, furgendo
mane, erit illi loco malediftionis. ibid.

Explicatio. ibid.

34. Quomodo in aquis refplendent facies;
fie corda hominum manifefta funt pru-
dentibus. ibid.

Explicatio. ibid.

Praecepta de ambitu vitae. 216

Cap. III. Partitiones doclrinae de imperio

five republica omittuntur : tantum adi-

tus fit ad defiderata duo : doftrinam de

proferendis fnibus imperii, et doclrinam

de jujlitia univerfali, Jive et foil tibia

juris : exempla utriufque. 228"

Li b. IX.

Cap. I. Partitiones theslogiae infpiratae
omittuntur : tantum adifus fit ad defi-
derata tria: doclrinam de legitimo ufu
rationis humanae in droinis, doclrinam
de gradibus unitatis in civitate Dei, et
emanatisnes Script urarum. 249

Novus orbis fcientiarum, five defiderata.

255

I N S T A V-

[ i* ]

INSTAVRATIONIS MAGNAE Pars II.
Novvm Organvm, five Indicia vera dc interpretationc naturae.

Lib. I.

Aphorifmi de interpretationc naturae, et

jw bominis. 266

De idolis et notionibus falfs, quae mentes

bumanas obfident. 269

De theoriis philofophorum. 275

Defgnis pbilofophiarum. 280

De caufis errorum infcientiis. 283

De iis quaefpem faciunt promovendi fcien-

tias. 291

Lib. II.
Dc' arte ip/a interpretandi naturam. 306

De inquifitiont formarum. ; 1 [

m inquiftiionis bujus in C.\

ibid.
Injlantiae convenient es in natura calidi. i b.
Infiantiae in proximo, quae privantur na-
tura calidi. 3 1 2
Tabu/a graduum,fve comparativae in ca-

lido.

3T7

Exemplum exclufivae five rejeclionis natu

rarum a forma calidi. 324

Yindemiatio prima de forma calidi. 32;

De praerogathis infiantiarum. 329

INSTAVRATIONIS MAGxNAE Pars III.

Parafceve ad bifloriam naturalem et experimentalem: five defcriptio hifioriae naturalis

et experimentalis, quafis fufficiat et fit in or dine ad bafin et fundament a pbilofopbiae

verae, 389

Aphorifmi de confcienda hifloria prima. 391

Catatogus hiftoriarum particularium fecundutn capita. 397

Fragmentum libri Verulamiani, cut titulus Abecedarium naturae. 402

Hijhriae naturalis ad condendam philofophiampraefatio. 405

Hijioria naturalis et experimentalis ad condendam philofophiam : five phaenomena uni-

verf. 410

Norma hifioriae praefentis. 4 1 3

INSTAVRATIONIS MAGNAE Pars IV.

Sea la inteileclus,five flum labyrinthi. 417
Historia Ventorvm. 419
Topica particularia : five articuli inquifi-
tionis de ventis. ibid.

Nomina vent or urn. 422

Yenti liberi. 42 3

Yenti generates. ibid.

V .tifati. 425

Venti affeclae. 426

£ja!i tales et pot eft ate s ventorvm. 427
Origines locales vent or urn. 431

Accidentals generations ventorum. 434
Yenti extraordinarii, et f.atus repentini.

ibid.

435
43«

439
440

442

Confacientia ad ventos.
Limites ventorum.
SucceJJio?ies ventorum.
u ventorum.

tus ventorum in velis navium.

Mot us ventorum in aliis machinis bu-

manis. 44 6

Prognoftica ventorum. 447

I mit amenta ventorum. 452

Canones mobiles de ventis. 453

Cbarta humana ; five optativa cum proxi~

mis circa vditos. 455

Historia

£*]

HlSTORIA VlTAE ET MoRTIS. 458

Topic a particularia ; five articuli inqwft-

tionis de vita et morte. 459

Nat ura durabilis. 461

Deficcdtio, deficcationis p'rohibi'tio, et defic-

cati inteneratio. 463

Longaevitas et brevitas vitae in ammah-

bus. 468

Alimentatio et via aliment andi. 473

Longaevitas et brevitas vitae in bom me.

474
Medicinae adlongaevitatem. 486

Intentiones. 487

1 . Operatio fuper fpiritus, ut maneant
juveniles, et revirefcant. 489

2. Operatio fuper exclufwnem acris. 498

3. Operatio fuper fanguinem et calorem
fanguificantem. 501

4. Operatio fuper fuccos corporis. 502

5. Operatio fuper vifcera ad extritfionem
aliment i. 504

6. Operatio fuper partes exleriores ad
attraclionem alimenti. 509

7. Operatio fuper alimentum ipfum ad
infmuationem ejufdem. 510

8. Operatio fuper aclumultimum afjimi-
lationis. 5 it

9. Operatio fuper intenerationem ejus,
quod arefieri coepit, five malacifjatio
corporis. 512

10. Operatio fuper expurgationem fucci
veteris et rejlitutionem fucci novi, five

renovationem per vices. 514

Afriola mortis . 515

Difcrimina juventutis etfeneclutis. 5 1 9

Canones mobiles de duratione vitae, et forma

mortis. 521

Nobiliflimi

[xi]

Nobiliffinii Au£toris Vita.

FRAN CIS CVS BACON VS, feculi et gentis fuae decus, ornator, et ornamen-
tum Hterarum, natus eft in palatio Eboracenfi, infra plateam diftam Le Strand,
juxta Londlnum, xxn0 Januarii, anno falutis humanae mdlx. Patrem habuitillu-
irxem ilium Elizabethae reginae confiliarium, regni ejus (dura ipfe vixit) columen al-
terum, dominum Nicolaum Baconum, equitem auratum, magni figilli Angliae cufto-
dem, heroem perfpe&ae prudentiae, judicii, moderations, et integritatis; matrem,
Annam Cocam, Antonii Coci, equitis itidem aurati (qui eruditioni Edwardi fexti An-
gliae regis praefuit) e filiabus unam; foeminam lecriffimam, tarn pietate et virtute,
quamdoftrina, praepollentem ; nec-non Graecae, et Uomanae linguae peritia non me-
diocriter, pro fexu muliebri, imbutam. His ortus parentibus, in qualem prolem eva-
furus effet, etiam turn facile conjicere licuit; cui nulla, vel a natura, vel ab educa-
tione adjumenta defuere.

Annos pueritiae teneriores non fine eximiis praecellentiae fpeciminibus tranfe^it;
qua aetate, ea indole et ingenii acumine praeditus fuit, ut fpera magnam injecerint
profundae illius et univerfalis appreheniionis, qua poftea inclaruerit, et in liotitiam
procerum complurium, aliorumque, tarn dignitate quam officiis eminentium virorum
induxerint; ante omnes autem reginae ipfius, cui (ut a fide-dignis accepi) cum eo
colloqui, et quaeftionibus difficilioribus tentare, faepiufcule volupe fuit: ille autem
tanta gravitate et judicii maturitate, fupra aetatem, fe expedire valebat, ut retina
eum dominum cuftodem figilli minorem appellare folita fit. Interrogami, Quot an-
nos natus effet? ingeniofe, etiam puer adhuc, refpondit, Se reglmine ejus felici due-
bus annis junior em fuiffe.

Aetate academicae literaturae pro more idonea, vel potius paulo maturius, in album
collegii Sancfae et individuae trinitatis Cantabrigiae, patrisjuflu, relatuseft, fub tute-
li reverendiftimi viri domini Joannis Whitgifti, facrae theologiae docloris, eo tempore
collegii illius praefecli, poftea autem percelebris archi-epifcopi Cantuarienfis, praefu-
lis magnitudinis primae, fan&itate, doftrina, patientia et humilitate fulgenthTmii ; fub
quo in artibus et ftudiis liberalibus, prae aliis contemporaneis fuis, mirifice profeciffe
deprehenfus eft. Dura adhuc in academia ftud is incubuit, tantum non fexdecim
annos aetatis nato (prout dominationi fuae raihi feorfum impertire placuit) philofophia
Ariftotelica primum infrpida vifa fuit; non propter vilipendium aucftons, quem f'urn-
mis femper laudibus evehere in more habuit, fed propter in efficacitatem vitae;
e";ufmodi nimirum cum effet haec philofophia (ficut dominationi fuae faepius inculcare
vifum eft) quae ad difputationes et contentiones folummodo nata, ad produdtionem
autem operum pro vitae humanae commodis fterilis omnino fuerit. In qua mente ad
extremum ufque fpiritum perftitit.

Poilquam anium liberalium encyclopaediam emenfus fuerat, operae pretium patri
vifum eft eum ad artes poiiticas effingere atque formare : cujus rei gratia, in Galliam
in comitatu Amicii Prnvletti, equcftrk dignitatis viri, ad regem Galliae eo tempore
•J ordinarii deligcati, mittendum curavit. A quo non ita multo poft idoneus ha-
bitus eft qui in Angliam ad nuncium aliquem reginae perferendum remitteretur. Quo
Vol. IV. b quidem

XII

A V C T O 11 I S V I T A.

quidem negotio perfunftus, non fine gratiis a regina redditis, in Galliam fecundo re-
meavit; coconfilio, ut non nifi pofl annos aliquot exa&os Angliam denuo inviferet.
Dum in Galliis peregrinatus eft, pater ejus, dominus cuftos magiii figilli, diem fuum
obiit ; relifta (ficut a quibufdam ejus rei gnaris accept) fatis ainpla nummorum vi, ad
id congefta, ut latifundia aliqua in ufumhujufce filii fui natu minimi coemeret et com-
pararet; qui folus fine patrimonio poft obitum patris remanfit: et quamvis in bonis
patemi?', in affe&u tamen paterno non infimum locum tenuit. Verum cum ejufmodi
terrarum coemptio, fuperftits adhuc patre, defignata tantum et non perimpletafuerit,
non plus ei ceilit, quam pro rata pecuniae inter quinque fratres diftribuendae. Oaiod
in caufa fuit, ut fortuna aliquantulum dura, aerate juniore ufus lit. Neque cnim
praeclarum illud et peramoenum praedium Gorhamburienfe, nifi multis poftea annis,
adeptuseft; per mortem fci licet cariffimi fratris fui germani, Antonii Baconi, magni
nominis viri, et in aulis principum externorum verfatinuni, celfitudine quidem ingenii
paris, fed in artium liberalium fcientia fratri concedentis; inter quos magna neceffitu-
do intervenerat: fiquidemqui, praeter eandem paternam originem, unius matris nexu
arciius conjungerentur.

lleverfoe Galliis, de genere vitae ftatuendum fuit. Itaque juris Angliae munici-
palisftudio et profeffioni fe addixit. In qua fparta ornanda eximios brevi progreffus
fecit, licet (ut ipfius verbis utar) peritiam illam, tanquam acceflbriam, five fubfidia-
riam, non tanquam principalein, amplexus fit. Varios tractatus circa hoc argumentum
a principle emilit. In qui bus, quamvis ab aliquibus profeffionis illius coryphaeis
mole et cafuum numero forte fuperetur; pondere tamen, et fundamentoruin, ac my-
fteriorum juris fcientia, nemini ceflit. Nondum tyrocinium in lege egreffus, a regina
inconfilium fuum doftum extraordinarium adfcitus eft; gratiam (uti accepi) vix cui-
quam antea indultam. Sedem fibi delegit, ftudiis fuis et officio advocati commodam,
inter honorabilem focietatem hofpitii Greienfis: in cujus focietatis numerum fefe ad-
fcripfit ; ubi elegans illud aedificium five ftructurum erexit, quae hodie baronis Ba-
coni nomine innotefcit ; quam per vices maximam partem vitae (paucis folummodo
annis exemptis) ufque in diem mortis incoluit. In qua focietate ea demum fuavitate,
comitate, et animi generofitate ufus eft, ut magnum exinde amorem et reverentiam ab
hofpitii illius fenioribus et alumnis fibi conciliaverit.

Ouamvis autem legis confultorum profeffioni pro vitae et convictus fui exigentia
aftricTais effet, animo tamen et afleftu in artes politicas et officia ftatus magis propen-
debat; quibus fane, fi majeftati tunc auguftae placuiffet, cum primis habilis fuit.
Aetate adhuc integra, in numerum eorum, qui rebus nobilis illius fed infelicis herois,
comitis Effexiac, ftudebant, feadfcripfit; cui, tanquam intiraus et fidiffimus confultor,
omnibus viribus infervivit, et in id incubuit, ut tuta tantum et honorifica monita ani-
mo ejus inftillaret: donee ad extremum comes i1!;-, temerariorum quorundam et fu-
rioforum hominum contiliis aures praebens, in exitium fe praecipitaverit.

Natalibus atque ingenuis animi fuidoiibus hoc debuit, ut facilior ei et liberior ante
reliquos profeffionis ejufdem adieus pateret ad aulam principis, adeoque inconfpectum
reginae ipfius; quae iermones cum eo feorium et fumma cum facilitate mifcere (quo-
ties commodum erat) non afpernata eft; non iolum circa profeffionis ejus res et mate-
rias iuridicas, fed etiam circa ardua negotia ftatus regni; cujus refponfis de tempore
in tempus libentillime acquievit. Veruntamen quamvis benignitate vultus fui eum
abunde refocillaverit, nunquam tamen refocillavit benignitate manus; utpote quae
ad nullum publkuaa munus, five honoris five emolumenti, eundempromoverit; dempta
una reverfione iicca officii regiftrarii in camera ftellata, annui ut putabatur valoris

mille

A V C T O 11 I S V I T A.

rnille ct fexcenuuum librarum, in cujus pofleflionem non ante annos viginti autciiciter
devenit: de quo officio dominatio i I tempore feftive dixit, Illudjlbiejfe

is, qui profpettummeliorare, horreum autem ejus
replere ncn pojjit. Verum, regnante Jacobo, illo tandem officio potitusefl, ei perdepu-
tatum adminiltravit. Hoc autem tribui poflit nullo modomalcvolo aut infeufo in

ae ipfiusanimo, led artibus et aemulationi cujufdam e proceribus ea tempeftate
apud reginam potentis, qui eum omnibus modis deprimere et coercerc fedulo curavit,
ne, ii ad faftigium aliquod attolleretur, propria per eum gloria obfufcarctur.

Quamvis autem tempore dominae fuae Elizabethae reginae retardationem diu'tinam
pailus lit, poll regimiais tamen mutationem, et iiigreffum doraini fui novi Jacobi re-
gis, incitato gradu perrexit : a quo fiduciae, honoris, et proventuum rnuniis eximie
cohoneftatus eft. lpk vidi literas quafdam, propria manu ad Jacobum regem con-
fcriptas, quibus " talera ilium fuilTe erga fe dominum agnofcit, qui repetitfs fubinde
'• favoribusnoviescumuliffet; ter honoribus, fexies autem officiis." Officia, quae in-
telligit (ut puto) haec erant, confilium doftum extraordinarium regiae majeftati fuae
(quo loco antea infervhit majeftati reginae) regis Iblicitator generalis, atturnatus re-
gis generalis five procurator priinarius, cooptatus in fanclius regis concilium dum ad-
huc atturnati locum gefiit, dominus cuftos magni figilli Angliae, ultimo dominus can-
cellarius Angliae. Quae quidem munera pofteriora duo, licet aucloritate et poteftate
cadem iinr, diplomatibus tamen, faftigio, et favor e principis dilTerunt. A cujus ma-
giftratu fucceflbrum nullus domini cancellarii Angliae titulo in hunc ufque diem de-
coratus ell. Henores erant, primo, eques auratus; dein, baro Verulamius; poftre-
mo, vice-comes Sancli Albani: praeter alia dona magnifica et manus benignitates, qui-
bus eum dotare majeftati fuae vifum fuit, tarn ex proventibus magni figilli, quam ex
officio alienationis.

Circa annos magis propitiosde matrimonio contrahendo confilium cepit. Itaque in
uxorem duxit Aliciam, filiam, et haeredum unara Benedicti Larnhami, armigeri, et
aldermanni Londinenfis: cum qua dotem fatis amplam et lautam, tarn in terris, quam
in pecuniis numeratis, recepit. Liberos ex ea fufcepit nullos: qui quamvis adju-
mento lint ad nomen noftrum poft obitum perpetuandum; illi tamen alia propagine
ad nomen fuum perpetuandum beari contigit, propagine fcilicet cerebri fui, in qua
fern per felix et mirabilis fuit ; inftar Jovis, cum Pallada enixus lit. Neque vero libe-
rorum delectus ullo pacto amorem ejus erga nuptam imminuit, quam fumma femper
dile&ione conjugali et amoris indiciis profecutus eft; fiipelkcbh lauta, monilibus va-
riis, et fundis infuper donavit: addita etiam trabea honoraria maritali, quam viginti
plus minus annos poft obitum ejus geftavit. Totidem enim annis honoratifiimo ma-
rito fuperftes fuit.

Quiquennium extremum vitae fuae, a negotiis civilibus et vita aftiva retra&us,
ftudiis etcontemplationibus infumpfit. Quae res fanevifa eft ei maxime cordi fuiffe;
acli in umbra potius, quam in luce, commori optifler. Cujus etiam non obfeura indi-
cia in operibus ejus perlegendis reperire licet. Quo temporis fpatio, librorum fuo-
rum, tam Anglicano quam Romano fermone conferiptorum, maximam partem exara-
vit. Quos jam juxta temporis feriem, quo conferipti erant (quam praefens obfervavi)
enumerare fatagam. Ii lie fe habuerunt. Hifioria regni Henrici feptimi regu ' -
gliae, fermone patrio. Abecedarian naturae, fcriptum metaphyficum; quod, nefcio
quo malo fato, periit. Hifioria ventorum. Hifioria Sitae et mortis. Hifioria denfi et
rari, jam primum typis mandata. Hifioria gravis et levis, qui itideui periit. Hi

b 2 libri

XIII

XIV

A V C T O 11 I S V 1 T A.

1 , Romano elucubvati. Dein fragmenta quaedam Anglicana, quaefuerunr

gerindo. Dialogus de hello facm. I< >a but 'a Novae ■
Atlantidis. Praefatio , « Angliae praefigenda. Imrxxn&HiJionae regm

Henrici oclavi rem Angliae. Intervened opus De augmentis faentiarum ; in quo e
lingua vernacttla, proprio marte, in Latinam transferendo honoratiffimus auftor plu-
riuuim defudavit, et multis fubinde ac variis additionibus locupletavit. Poftea, Confi-
iia civilia et moralia (antea Delibationes diftae) tunc autem et numero et pondere
aucta, idiomate Anglicano. Pfalmorum David's nonnulh, in rhythmos Anghcanos com.-
■pofiti. Iterum, verno quorundam e fcriptis fuis depatrioin fermonem Romanum : qnae
fucrunt, Hiftoria regni Henrici feptimi regis Angliae. Confllia civilia et moral/a, e»
inde difti, Sermones fideles, five interiorn rerum. Dialogus de hello f aero: cxFahida
Novae Atlantidis; in gratiam exterorum, apud quos expeti inaudiyerat. Liber De
faplentia i recognitus. Inqui/itio de magnete. Topic a inquiftttoms de luce et

'linnim. Vltimum locum tenuit Syhafylvarum, Jive hiftoria naturahs, opus Anglicum.
Atque hi fruftus fuerunt, qui ia umbra annorumquinque memoratorum maturuerunt.
Libros ante quinquennium illud elaboratos non hie recito. Quin et propoiitum illi
fuit (mandante fereniffimo nuper rege Carolo) Hi/hriam Henrici oclavi Angliae regis
contexuiffe : fed opus illud ultra defignationem folam non proceffit, Deo ulteriorem
vitam celeberrimo auftori minime largiente. Exftat tamen fpecimen quoddam hifto-
riae illius, quam paucae unius diei horulae matutinae olim parturierunt, inter opera
ejus hifto'rica Anglice edita; per quod ex ungue leonem dignofcere poffis.

Virtutes et animi dotes non minus, quam curriculum vitae, in heroe ifto commemo-
rando locum fibi vendicant. Facultates iilae, quas in aliis non infimi ingenii homini-
bus diffociatas fere et folitarias reperies, in illo conjunilae, et quafi connubio copula-
tae eminebant. Eae fuerunt ingenii acumen, memoria fida, judicium penetrans, et
elocutio profluens. Ac de prioribus illis tribus libri ejus abunde teftantur ; de qui-
bus (ut de Julio Caefare Hirtius) quam bene at que emendate, caeteri judicent; nos
etiam, quam facile atque ce/eriter, cos praefcripferit, fcimus. Sed de quarta (puta
elocutione) illud effari libet, quod ipfe audivi inlignem ilium Gualtherum Raleghum,
virum equeftri dignitate et fingularibus virtutibus ornatum (cujus judicio non imme-
rito fidendum eft) femel differentem: nimirum, " Comitem Sarifburienfem oratorem
" bonumfuiffe, fcriptor em malum; e contra, comitem Northamptonienfem fcriptorem
" bonum fuiffe, oratorem malum; fed dominum Francifcum Baconum in utroque, tarn
" dicendo, quam fcribendo, praecelluiffe."

Non raro mentem fubiit cogitatio, Deum, fi ullum mortalium noviffimis his tem-
poribus radio quodam fcientiae humanae illuminare dignatus fit, ilium proculdubio
illuminaffe: quanquam enim fedulo libros evolverat, ex libris tamen fobs fcientiam
fuam deprompfifle haudquaquam concedere licet, fed ex principiis et notionibus qui-
bufdam, intra fe accenfis; quas nihilominus non temere, fed caute admodum, et lente,
propalavit. Opus illud Novi Organi (cui ipfe inter opera fua primas tribuit) neuti-
quam fane cogitatio umbratilis, aut cerebri proprii commentum fuit; fed veluti fixa
et radicata notio, multorum annorum et laboris improbi proles. Ipfe reperi, in ar-
chivis dominationis fuae, autographa plus minus duodecim Organi novi, de anno in
amelaborati, et ad incudem revocati ; et fingulis annis, ulteriore lima fubinde po-
liti etcaftigati; donee in illud tandem corpus adoleverat, quo in lucem editum fuit:
ficut multa ex animalibus foetus lambere confuefcunt, ufque quo ad membrorum iir-
mitudinem eos perducant.

In

A V C T O R IS V I T A.

In Ubris fuis component orem et perfpicuitatem praecipue 1"

batur; no:. itiam, aut concinnitatem fermonis: et inter fcribendum, tan-

dam, faepe int< fenfus ejus clare admodum et perfpicue re< ret?

Quippequi fciret aequum effe ut verba famularentur rebus, non res verbis. Et fi in
Avium forfitau politiorem incidiffet (fiquidem apud noftrates clcquii Anglicani artii
habitus eft) id evenit, quia arduum ei erat. Neque vero verbdrum minutiis

et aJlufionibus capiebatur; fed eas femper ex compofito, et de bduftria, effugit; probe
fciens ejufmodi futilitates nihil aliud effe, quam deviationes et aberrationes a fcopo
propoiito, etgravitati et dignitati ftyli non modicum officere et detrahere.

jendo ufque ad fatietatem aut taedium non immorabatur. ( hiamvis enim mul-
tum legerit, idque fummo cum judicio, et rejeftione omnis fcoriae, quae in fcriDtoribus
plurimis fefe offert; commodam tamen animi relaxationerc ftudiis fuis intermifcuit:
seluti, deambulationem lenem, ve&ionemin rheda, equitationem, non citam fed len-
tam, globorum lufiun ; et alia id genus exercitia. Neque vero jatluram temporis ul-
lam fecit: quamprimum enim domum redieril, confeftim et abfque ulla mora' iectioni
aut meditationi renovandae incubuit: deque nullum momentum, aut temporis fegmen-
tum, perire et iutercidere paffus eft.

Menfam ejus refeftionem aurium diceres, aeque ac ventris : non abfimilem noftibus
illis Atticis, aut conviviis deipnofophiftarum ; in quibus mente et intelleclu refici lice- ■
bat, non minus quam corpore. Novi etiamnonnullosfublimioris ingenii viros, qui ad
pugillares fe recepiffe profeffi fint, quocies a menfa ejus furrexerint. Convivantium
neminem, aut alias colloquentium, pudore fuffundere glpriae fibi duxit, ficut nonnulli
geftiunt ; fed facilitates eorum qualefcunque fovere et provehere paratus erat. Quhi
et fermonis licentiam fibi foli arripere in more non erat; fed et aliis fimul confidentibus
libertatem et vicifiitudinem loquendi permittere: hoc etiam addendo, quod in arte
unumquemque propria lubentilume audiret; et ad ejufmodi differtationem pellicere
et provocare confueverit. Ipfe autem nullius obfervationes contempfit ; fed ad can-
delam cujuflibet lampada fuam accendere non erubuit.

Di£ta, et pronunciata ejus, vix unquam in dubium vocata funt; eumque differentem
omnes audierunt, nullus fe oppofuit; ac fi oracula magis, quam eloquia, protuliffet.
Quod quidem, five exa&ae fententiae fuae, antequam declaraffer, in lance veritatis, et
rationis librationi; five exiftimationi, quaab omnibus habitus fuit, ut nemo contrairet
rribuendum cenfeo. Unde argumentationis genus illud, qua in utramque partem dif-
ceptatur, menfa ejus haud novit ; aut li aliqua forte intervenerit, eadem cum magna
fubmiilione, et moderatione, agitata fuit.

Saepe obfervavi, neque virorum quorundam illuftrium notitiam effugit ; quod fi oc-
cafio forte interveniret fermonis alieni inter colloquendum repetendi, ea facultate pr -
ditum fuiffe, ut novis fubinde et melioribus veftibus indutum proferret : adeo ut auctor
ipfe fermonem proprium ornatu cultiorem cerneret; (cudi autem, et materia n ii
muictatum ; ac fi formulis bonis uti res effet ci a natura indita : id quod in carminibus
componendis de fe cecinit Ovidius,

Et quod tent ab am fcrtbere, verfus erat.
Quotiefeunque ex officio premebatur reum aliquem peragere (quod muneris
majeftatis confilio dofto incumbebat) five in criminaiibus, live in capitalibus, n im

fe fuperbum, aut faftuofum, verfus delinquentem praebuit ; fed femper lenem, et de-
centi temperie affectum : et quanquam fciebat ex munere fuo effe pro parte regis cri-
men adverfus reum, pro virili fua, tirgere et aggravare ; ita tamen fe gefiir, ut feve-
ritatis oculo exemplum, mifericordiae oculo perfonam intueretur. In negotiis autem

fiat;

XT

XVI

A V C T O 11 I S VITA.

flatus, quando, in fanttius regis concilium afcitus fuit, optimum confulendi modum tc-

nuit ;'nonimplicando dominum fuum in confiliis aliquibus temerariis, aut populo gra-

viori'bus, fed temperatis, et aequalibus: Jacobo rege hoc eum teftimonio ornante, Ilium

rotiaejustrailandifuavibusmodis; atque id majeftati fuae maxime

inciavit.

Neque vero (cum occafio tulerat) minus gratiofus apud fubditos regni fuit, quam
apud reo-em ipfum. Comitiis parliamentariis inferioris conieflus, dum in ea domo
fedit, penjratus femper fuit ; in qua faepe peroravit, non fine magno applaufu. Poft-
quam ad niunus atturnati generalis eve&us fuiffet, et ad locum in parliamento eleftus,
libertas inter ipfos confultandi communi fuffragio ei conceffaeft; quae aliis atturnatis
generalibus minime indulta.

Sicut autem erga herum fuum fervi boni laudem reportavit; fiquidem in annorum
novendecim adminiftratione (prout ipfe afleruit) in reprehenfionem regis propter ali-
quam offenfam in majeftatem regiam immediate admifiam nunquam incurrenu ; ita
er^a fervos proprios heri bcni nomen obtinuit ; et fervitia eorum diuturna praeclaris
officiis, cum in poteftatem fuam devenerunt, gratis compenfavit. ()uae res in caufa
fuit cur tot melioris notae juvenes, e claris familiis oriundos, in numerum affeclarum
fuorum recipere precibus'pene fatigatus fit. Cniod fi eorum aliqui gratia, et favore-
ejus perperam ufi fuit, id folummodo errori bonitatis fuae nativae, eorum autem per-
petuae infamiae et intemperantiae tribuendum eft.

Heros ifte divini Numinis cultor fuit. Quamvis enim viris politicis, et ingeniis prae-
altis, atheifmi notam inurere vulgo inoleverat; ille tamen Deum ct agnovit, et coluit.
Id quod ex variis teftimoniis, per filum operum fuorum fparfis, liquidiftime apparet.
Alias enim principia propria deftruxiffet et evertiffet ; quae fuerunt, " Philofophiam
" primoribus tantum labiis deguftatam a Deo abducere ; utpote, quae caufas fecundas
" ultra debitum magni faceret : philofophiam autem plene hauftam ad Deum denuo
" reducere." Ilium autem philofophum profundum exftitiffe nemo, opinor, eft, qui
neget. Neque hoc folum, fed et omni poftenti rationem redder* de ea, quae in illo erat,
fpe, et potens et paratus fuit. Hoeque opus illud confeffionis jidci abunde teftatum reli-
quit. Intereffe frequenter folebat (cum pervaletudinem liceret)divinis ofliciis,five priva-
tim,five publice celebratis ; concionibus audiendis; facrae euchariitiae participandae;
et tandem in fide vera, in ecclefia Anglicana ftabilita, placide obdormivit.

Hoc pro certo ponendum eft, eum malevolentiae omnis penitus expertem fuiffe;
quam (ut ipfe dixerat) neque parturivit, neque pavit. De injuriarum vindicta ne co-
gitavit quidem : ad quam ii ita animo affectus fuifiet, et oppommitate et poteilate ar-
matus fuit. Deturbator officiariorum a muneribus adeptis neutiquam fuit; acii exitio,
et ruina aliorum fe impinguaffet. Calumniator apud principem non chart. Die quo-
da;.:, cum quidam e miniftris ftatus primariis, neutiquam ei faven*, nuper defunctus
fuii • x, rex eum percontatus eft, quid de domino illo, jam fatis functo, fentiret ? Cui
refpondit, " Ejufmodi eum fuiffe, qui majeftatis tuae res nunquam promoviflet, aut
" ; ii&ioresfeciffet; verum a praecipitio et declinationc fervare hauidubie Ltegidet."
le enim duriorem de eo fententiam proferre voluit. Cmam quidem non inter
virtutes illrus morales, fed chriftianas, numero.

Nomen ejus magis foris, et apud exteros, quamdomi, inter populares funs, celebra-

tum eft, et inclaruit : veluti id quod oraculo illi divino etiam fubjicitur, Non eft pro-

J a fine honor e, nifi in patriafua, ct in domofua. In qua re, paucula quaedam c:<

cpiftola, ab Italia (ingeniorum politorum apotheca) ad comitem nuper Devonienfem, eo

^ tempore

AVCTORIS VI 1 A.

tempore baronem Cai ' mifla, excerpam: quae fie fe habuerunt; "J , ones

" novas domini canccllai i] Hijl ia \ ejus, etquicquid aliud jam moli*

" tufjingenti cum animi ardore i bo: fpeciatim autero in Htfioria fuaopus per-

" fe&um, ct Iimatura, mihi fpondeo; praefertim in Henrici feptimi rebus geftis; in
" quibus enarrandis acuminis iui divini talentum exercere liccbit. Dominus ifte indies
" in majus innotefcit, et opera ejus magis magifque apud nos in deliciis habentur;
" atque ii, qui in rebus humanis ultra vulgare fapiunt, cum inter ingenia feculi hujus
'• capaciffima et celfiflima reputani: et fie revera eft." Jam fama ejus diuturnitate
non dcilorefcit, fed potius augeicit. Librorum ejus plurimi ali 3 linguas, tarn erudi-
tas quam modernas, et pridem et nupcr, callere edoQi funt ab illarun nam in-

digenis. Viri primarii aliquot, dum adhuc in vivis fuit, nullam aliam ob caufam hue in
Angliam transfretanrat, quam ut eum confpicerent, et cum eo coram loquendi oppor-
tunitatem captarent, quorum unum pictura iua, a capite ad pedes uf< lineata, in

Galliam tecum portanda donavit: quam holpes ille tanquam rem gratiiiimam conter-
raneis fuis futuram faflus eft ; ut ita imagine perfonae non fetus, ac imaginibus cere-
bri (libris nimirum) potirentur. Inter caeteros marchio Fiatus, nobilis Gallus, qui le-
gatus in Angliam venerat anno primo Mariae reginae, Caroli regis nuptae, ingenti
animi arJore eum invifendi captus eft. Ad quam rem opportunitatem oaftus, et cu-
biculum ingrefius prae infirmitate in leciulo decumbentis, ftylo aliquautum grandiore
cum adortus eft, Dominatibnem ; (emper angelis fimilem fuifje ; de quibus mult a

ad iliius aures peroi . et in libris Jitniliter leEtitdrit, fed eos nunquam coram con-

fp'icere concejfum fuit. A quo congreffu tanta inter eos amicitia inita fuit, et marchio
eum tanta reverentia profecutus ell, ut praeter vifitationes crebras, literae invicem fub
nominibus et titulis patris et filii interceflerint. Quod ad falutationes innumeras per
epiftolas, ab exterarum nationum viris primariis, fapientiae aut bonarum artium itudio
deditis, mifias, nihil hie addo; utpote rem aliis melioris notae hominibus enra eo com-
munem.

Jam vero cum de fama ejus diflero, intelligi velim, ac fi in ftylo nonexclufivo, fed
comparativo tantum fcriberem : fama enim ejus etiam apud Anglos fuos non flaccida
aut enervis, fed vivida et vegeta eft; praecipue apud eos, qui ingenio acutiore, et fub-
limiore, emineant. Cujus rei teftimonia tantum duo iafei ere libet, et non plura. Prius
eft,cum Hiftoria regni Henrici feptimi jam praelo matura fuerit.Fulconibaroni Brooko
a Jacobo rege perlegenda tradita eft : is, cum totam . et, hoc elogio ad au&o-

rem remilit, Commendatum me habeas domination! fuae ; et exora eum, ut de papyro et
atramento bono comparando curam fu/cipiaf ; opus c ,■ i fupereminet. Alterum

doftoris Samuelis Collini, in inch ta academia Cantabrigienfi nuper et theo'ogiae pro-
feflbris regii, et collegii regalis praepofiti, viri minime vuigai i; qui mihi ipli

(live feftive, five ferio) affirmavir, £>uod poftquam iibrum De profecru fcientiarum per-
taverit, ' fua de integro renovare necejfe fuerit ; et quod

i et operant antea impenfamperdiderit.

Efflagitatum a nonnullis eft ut de diaeta ejus, et regimine valetudinis, quaedam i.
reremur; eo, quod, propter univerfalem ejus in rebus naturalibus cognitionem, pote t
fortaile quibufdam exemplo fuo praeire. Quod ad diaetam; plena potius et liberal!
ufus eft, prout ftomachus ferebat, quam tenui aut parca : quam etiam in Hi
et mortis alicubi collaudavit. Aetate juniori, cibis delicatioribus et levioribus (veluti
carnibus volatilium et hujufmodi) praecipue vefcebatur; fed expeiientia edofhis,
carnes fortiores, quales in macello veneunt, potius probavit; utpote, quae fuccos o
poris magis firmos et folidos, et (ut ipfius verbis utar) minus diffipabiles progenera-

xv 11

.win

A V C T O 11 I S V I T A.

rent ; ex quibus folis faepenumero pafcebatur, licet menfa ejus ferculis aliis non defli-
tueretur. Terfuafum habeas, illud nullatenus ipfum neglexiffe quod in fcriptis fuis
toties decantatum reperies, ufum nimirum crebrum nitri ; cujus quidera grana circiter
tria quotidie in jufculo tenui ct tepido, per triginta ad minus annos immediate mortem
I ejus antecedentes, mane fumpfit. Quantum ad medicinam; verum eft, medice eum
ifie, fed non mifere. Siquidem rhabarbari fefqui-drachmam, et non amplius, in
hauftu ccreviiiae et vini albi fimul commixtorum ad fpatium femi-horae infufi et mace-
rati (fex aut feptem diebus interje&is) continuo fumpferit: idque paulo ante cibum
(five prandium, five coenam) quo minus corpus deficcaret : quod (ficut ipfe afferuit)
I i ores excrementitios corporis faepius afportaret ; fpiritus autem exhalare non
provocaret ; ficut fudores repetiti faciunt. Jam tancillum medicinae fumere, miferum
non fuit. Aliis autem medicamentis (quicquid vulgo jaftatum fuit) non omnino
affuevit. Remedium adverfus podagram, cujus ipfe auftor fuit, quodque intra fpa-
tium horarum duarum, faepius experto, dolorem lenivit, exftat in fine Hijhriae
naSuralis.

Verifimile eft, lunam in themate ejus natalitio praecipuum aliquem locum (veluti
in horofcopo, aut medio coeli) tenuifle. Quoties enim luna defecit, aut eclipfim pafla
eft, repentino animi deliquio correptus fuit : idque etiam fi nullam defec'tionis lunaris
notitiam praeviam habuillet. Quamprimum autem luna lumini priori reftituta fuifler,
confeftim refocillatus eft, et convaluit.

Obiit ix° die Aprilis, anno mdcxxvi, fummo mane illius diei qui in feftum refur-
reclionis Domini tunc illuxit, actatis fexagefimo fexto, apud aedes comitis Arundeliae
in villa de High-gate prope Londinum; ad quern locum, animi reficiendi, non com-
morandi gratia, ante dies ofto cafu devenit, Deo fie ordinante, ut illic animam efflaret,
e febri lenta, una cum catarrho vehemente ; unde humor adeo copiofe ad pectus ejus
defluxit, ut per fuffocationem exftinclus fit. Sepultus autem eft in ecclefia Sanfti Micha-
elis, fano Sanfti Albani vicina, loco fupremis tabulis fepulturae fuae deftinato : turn
quia matris ejus corpus in eadem ecclefia humatum recumbat; turn quia ecclefia ilia
ex urbis vetuftae Verulamii ruderibus hodie fola fuperftes fit. Vbi monumentum prae-
clarum e marmore candido in memoriam illius exftruftum eft cura et gratitudine
Thomae Meutelii, equitis aurati, et adminiftratoris ultimi ipfius teftamenti, quondam
dominationi fuae a fecretis, poftea concilii regis fanclioris fub regibus duobus clerici)
exhibens effigiem fuam in cathedra fedentis, et ftudio incumbentis: una cum epitaphio,
quod lectiffimus ille, et nitidioris ingenii, nec-non equeftris dignitatis, vir, Henricus
Wottonus, amoris et admirationis ergo, compofuit.

Quamvis autem corpus, quod depofuit, mortale fuerit, libri tamen ejus, et memo-
ria, baud dubie perennes erunt; neque prius fatis ceffuri, quam orbis terrarum ma-
china diftblvatur. Quo permotus, quantulacunque haec, pro tenuitate mea, colligere
vifum eft, utnomini ejus in pollerum propagando quoquo modo infervircm.

A.D.MDCLVI1I. GuL_ RAWLEy>

Opera

[ xix 3

FRANCISCVSDEVERVLAMIO

SIC COGITAVIT,

TALEMQJ'E A P V D S E RATIONEM INSTITVIT;

Q.V AM VIVENTIBVS ET POSTERIS NOTAM FIERI,

IPSORVM INTER ESSE PVTAVIT.

CVM illi pro comperto eflet, intellectum humanum fibi ipfi
negotium facefTere, nequeauxiliis veris (quae in hominis po-
teftate funt) uti fobrie et commode; unde multiplex rerum igno-
ratio, et ex ignoratione rerum detrimenta innumera: omni ope
connitendum exiflimavit, ii quo modo commercium iftud mentis
et rerum (cui vix aliquid in terris, aut faltem in terrenis, fe often-
dit fimile) reftitui poflet in integrum, aut faltem in melius
deduci. Vt vero errores qui invaluerunt, quique in aeternum
invalituri funt, alii poll: alios (ii mens fibi permittatur) ipfi
le corrigerent, vel ex vi intellectus propria, vel ex auxiliis at-
que adminiculis dialecticae, nulla prorfus fuberat fpes ; propterea
quod notiones rerum primae, quas mens hauftu facili et fupino
excipit, reeondit, atque accumulat (unde reliqua omnia fluunt)
vitiofae fint, et confufae, et temere a rebus abirractae ; neque mi-
nor fit in fecundis et reliquis libido et inconftantia : ex quo fit
ut univerfa ifta ratio humana, qua utimur quoad inquifitionem
naturae, non bene congefla et aedificata fit, fed tanquam moles
aliqua magnifica fine fundamento. Dum enim falfas mentis vires
mirantur homines et celebrant, veras ejufdem, quae efle poflint (fi
debita ei adhibeantur auxilia, atque ipfa rebus morigera fit, nee
impotenter rebus infultet) praetereunt et perdunt: reftabat illud
unum, ut res de integro tentetur melioribus praefidiis ; utque fiat
fcientiarum et artium, atque omnis humanae dodtrinae, in uni-
verfum inllauratio, a debitis excitata fundamentis. Hoc vero licet
aggreflu infinitum quiddam videri pofiit, ac fupra vires mortales;

tamen

r xx ]

tamen idem tra&atu fanum invenietur, ac fobrium magis, quam
ea, quae adhuc facta funt. Exitus enim hujus rei eft nonnullus.
In iis vero, quae jam fiunt circa fcientias, eft vertigo quaedam, et
agitatio perpetua, et circulus. Neque eum fugit quanta in foli-
tudine verfetur hoc experimentum, et quam durum et incredihile
fit ad faciendam fidem. Nihilominus, nee rem, nee feipfum de-
ferendum putavit ; quin viam, quae una humanae menti pervia
eft, tentaret atque iniret : praeftat enim principium dare rei, quae
exitum habere poffit, quam in iis, quae exitum nullum habenr,
perpetua contentione et ftudio implicari. Viae autem contem-
plativae viis ill is activis decantatis fere refpondent ; ut altera, ab
initio ardua et difficilis, deiinat in apertum ; altera, primo intuitu
expedita et proclivis, ducat in avia et praecipitia. Cum autem
incertus eftet, quando haec alicui pofthac in mentem ventura lint;
co potiflimum urns argumento, quod neminem hactenus invenit,
qui ad fimiles cogitationes animum applicuerit ; decrevit prima
quaeque, quae perficere licuit, in publicum edere. Neque haec
feftinatio ambitiofa fuit, fed folicita; ut ii quid illi humanitus
accideret, exftaret tamen defignatio quaedam, ac deftinatio rei,
quam animo complexus eft ; utque exftaret ftmul fignum aliquod
honeftae fuae et propenfae in generis humani commoda volunta-
tis. Certe aliam quamcunque ambitionem inferiorem duxit re,
quam praemanibus habuit : aut enim hoc, quod agitur, nihil eft;
aut tan turn, ut merito ipfo contentum effe debeat, nee fructum
extra quaerere.

P R A E F A T I O,

De ftatu fcicntiarum, quod non fit felix, aut majorcm in modum
audus ; quodque alia omnino, quam prioribus cognita fuerir,
via aperienda fit intelledtui humano ; & alia comparanda
auxilia, ut mens fuo jure in rerum naturam uti poflit.

VIDENTUR nobis homines, nee opes, nee vires fuas bene noffe; verumde
illis majora, quam par eft, de his minora, credere. Ita fit, ut aut artes recep-
tas infanis pretiis aeftimantes, nil amplius quaerant ; aut feipfos plus aequo
contemnentes, vires fuas in levioribus confumant ; in iis, quae ad fummam rei faci-
ant, non experiantur. Quare funt et fuae fcientiis columnae, tanquam fatales ;
cum ad ulterius penetrandum, homines nee defiderio, nee fpe excitentur. Atque,
cum opinio copiac inter maximas caufas inopiae fit ; quumque ex fiducia praefentium,
vera auxilia negligantur in pofterum ; ex ufu eft, et plane ex neceffitate, ut ab illis,
quae adhuc inventa funt, in ipfo operis noftri limine (idque relittis ambagibus, et
non diffimulanter) honoris et admirationis exceffus tollatur ; utili monito, ne homines
eorum aut copiam, aut utilitatem, in majus accipiant, aut celebrent. Nam fi quis in
omnem illam librorum varietatem, qua artes et fcientiae exultant, diligentius intro-
fpiciat, ubique inveniet ejufdem rei repetitiones infinitas, traftandi modis diverfas,
inventione praeoccupatas ; ut omnia primo intuitu numerofa, facto examine, pauca
reperiantur. Et de militate aperte dicendum eft ; fapientiam iftam, quam a Graecis
potifhmum haufimus, pueritiamquandam fcientiae videri, atque habere quod proprium
eft puerorum ; ut ad garriendum prompta, ad generandum invalida et immatura fit.
Controverfiarum enim ferax, operum effoeta eft. Adeo ut fabula ilia de Scylla, in
literarum ftatum, qualis habetur, ad vivum quadrare videatur ; quae virginis os et
vultum extulit, ad uterum vero monftra latrantia fuccingebantur et adhaerebant. Ita
habent et fcientiae, quibus infuevimus, generaliaquaedam blandientia et fpeciofa; fed
cum ad particularia ventum fit, veluti ad partes generationis, ut frustum et opera ex
fe edant, turn contentiones et oblatrantes difputationes exoriuntur, in quas definunt,
et quae partus locum obtinent. Praeterea, fi hujufmodi fcientiae plane res mortua non
effent, id minime videtur eventurum fuiffe, quod per multa jam faecula ufu venit ; ut
illae fuis immotae fere haereant veftigiis, nee incrementa genere humano digna fumant:
eo ufque, ut faepenumero non folum aiTertio maneat alfertio, fed etiam quaeftio maneat
quaeltio, et per difputationes non folvatur, fed figatur et alatur ; omnifque traditio et
fuccefiio difciplinarum repraefentet et exhibeat perfonas magiftri et auditoris, non in-
ventoris, et ejus, qui inventis aliquid eximium adjiciat. In artibus autem mechanics,
contrarium evenire videmus : quae, ac fi aurae cujufdam vitalis forent participes, quo-
tidie crefcunt et perficiuntur ; et in primis aucloribus rudes plerunque et fere onerotae,
et informes apparent, poftea vero novas virtutes et commoditatem quandam adipif-
ruutur, eo ufque utcitius ftudia hominum et cupiditates deficiant et mutentur, quam
iilac ad culmen, et perfeftionem fuam pervenerint. Philofophia contra et fcientiae intel-
Vol. IV. B k&uales,

PRAEFATIO.

leftuales, ftatuarum more, adorantur et celebrantur, fed non promoventur : quin
etiam in primo nonnunquam auttore maxime vigent, et deinceps degeneranr. Nam
poll: qu am homines dedititii fafti funt, et in unius fententiam (tanquam pedarii fenato-
res) coierunt, fcientiis ipfis amplitudinem non addunt, fed in eertis au&oribus ornan-
dis et ftipandis fervili officio funguntur. Neque illud afferat quifpiam ; Scientias
paulaxim fuccrefcentes, tandem ad ftatum quendam perveniffe, et turn demum (quali
confeftis fpatiis legitimis) in opcribus paucorum fedes fixas pofuiffe ; atque poftquam
nil melius inveniri potuerit, reftare fcilicet, ut, quae inventa fint, exornentur et colan-
tur. Atque optandum quidem effet, haec ita fe habuiffe. Reftius illud et verius ;
iftas fcientiarum mancipationes nil aliud efTe, quam rem ex paucorum hominum confi-
dentia, et reliquorum focordia et inertia natam : poftquam enim fcientiae, per partes
diligenter fortaffe excultae et trattatae fuerint, turn forte exortus eft aliquis, ingenio
audax et propter methodi compendia acceptus et celebratus, qui fpecie tenus artem
conftituerit, revera veterum labores corruperit. Id tamen pofteris gratum effe folet,
propter ufum operis expeditum, et inquifitionis novae taedium, et impaticntiam. Quod
ii quis.confenfu jam inveterato, tanquam temporis judicio moveatur; fciat fe ratione
admodum fallaci et infirmaniti. Neque enim nobis magna ex parte notum eft, quid in
fcientiis et artibus, variis faeculis et locis, innotuerit, et in publicum emanarit ; multo
minus, quid a fmgulis tentatum fit, et fecreto agitatum. Itaque nee temporis partus,
nee abortus extant in fartis. Neque ipfe confenfus, ejufque diuturnitas magni prorfus
aeftimandus eft. Utcunque enim Varia fint genera politiarum, unicus eft flatus fcien-
tiarum, ifque femper fuit, et manfurus eft popularis. Atque apud populum plurimum
vigent doftrinae, ant contentiofae et pugnaces, aut fpeciofae et inanes ; quales vide-
licet affenfum aut illaqueant, aut demulcent. Itaque maxima ingenia proculdubio per
fingulas aetates vim paffa funt ; dum viri captn et intelleftu non vulgares, nihilo fecius
exiftimationi fua- confulentes, temporis et multitudinis judicio fe fubmiferfat. Quam-
obrem altiores contemplationes, li forte ufquam emicuerint, opinionum vulgarium
vends fubinde agitatae funt, et extinctae : adeo ut tempus, tanquam fluvius, levia et
inflata ad nos devexerh, gravia et folida demerferit. Quin et illi ipfi auftores, qui
diftaturam quandam in fcientiis invalerunt, et tanta confidentia de rebus pronuntiant ;
cum tamen per intervalla ad fe redeunt, ad querimonias de fnbtilitate naturae, veritatis
receffibus, rerum obfeuritate, caufarum implicatione, ingenii humani infirmitate fe
convertunt : in hoc nihilo tamen modeftiores, cum malint communem hominum et
rerum conditionem cauftiri, quamde feipfis confiteri. Qiiin illis hoc fere folenne eft,
ut quicquid ars aliqna non attingat, id ipfum ex eadem arte impoflibile effe ftatuant.
Neque verodamnari poteft ars, quum ipfa difceptet, et judicet. Itaque id agitur, ut
ignorantia etiam ab ignominia liberetur. Atque quae tradita et recepta funt, ad hunc
fere modum fe habent : quoad opera fterilia, quaeftionum plena ; increments fuis
tarda et languida ; perfeftionem in toto fimulantia, fed per partes male impleta ; de-
leftu autem popularia et auftoribus ipfis fufpefta, ideoque artificiis quibufdam munita,
et oftentata. C)ui autem et ipfi experiri, et fe fcientiis addere, earumque fines pro-
ferre ftatuerunt, nee illi a receptis prorfus defcifcere aufi funt, nee fontes rerum petere.
Verum fe magnum quiddam confequutos putant, fi aliquid ex proprio inferant et ad-
jiciant; prudenter fecum reputantes, fe in affentiendo modeftiam, in adjicierido liber-
tatem tueri poffe. Verum dum opinionibus et moribus confulitur, mediocritates iftae
laudatae in magnum fcientiarum detrimentum cedunt : Vix enim datur, auftores
fimul et admirari, et fuperare. Sed fit aquarum more, quae non altius afcendunt, quam '
ex quo defcenderunt. Itaque hujufmodi homines emendant nonnulla, fed parum.pro

movent ;

PRAEFATIO.

movent ; et proficiunt In melius, non in majus. Neque tamen defuerunt, qui aufu
majore, omnia integra iibi duxerunt, et ingenii impetu ufi, priora profternendo, et
deftruendo, aditum iibi et placitis fuis fecerunt ; quorum tumultu non magnoperc
profeftum eft ; quum philofophiam et artes non re ac opere amplificare, fed placita tan-
tum permutare, atque regnum opinionum in fe transferre contenderint : exiguo fane
fruftu, quum inter errores oppofitos, errandi caufae fmt fere communes. Si qui
autem nee alienis, nee propriis placitis obnoxii, fed libertati faventes, ita animati fuere,
ut alios fecum fimul quaerere cuperent ; illi fane affechi honefti, fed conatu invalidi
fuerunt. Probabiles enim tantum rationes feqmiti videnrur, et argumentorum verti-
gine circumaguntur, et promifcua quaerendi licentia feveritatem inquifitionis enerva-
rum. Nemo autem reperitur, qui in rebus ipiis, et experientia moram fecerit legiti-
mam. Arque nonnulli rurfus, qui experientiae undis fe commifere, et fere mechanic!
fafti funt-, tamen in ipfa experientia erraticam quandam inquifitionem exercent, nee
ei certa lege militant : quin et plerique pufilla quaedam penfa fibi propofuere, pro
magno ducentes, fi unumaliquod inventum eruere poflint; inftituto non minus tenui,
quam imperito. Nemo enim rei alicujus naturam, in ipfa re recte aut feliciter per-
fcnitatur ; verum poft laboriofam experimentorum variationem, non acquiefcit, fed
invenit quod ulterius quaerat. Neque illud imprimis omittendum eft, quod omnis
in experiendo induftria, ftatim ab initio opera quaedam deftinata pnrpropero et intem-
peftivo ftudio captavit ; fructifera (inquam) experimenta, non lucifera, quaefivit ; nee
ordinem divinum imitata eft, qui primo die lucem tantum creavit, eique unum diem
integrum attribuit; neque illodie quicquam materiati operis produxit, verum fequen-
tibus diebus ad eadefcendit. At qui fummas dialefricae partes tribuerunt, atque inde
fidiflima fcientiis praefidia comparari putarunt, veriffime et optime viderunt, intellechnn
humanum iibi permiflum, merito fuipectum effe debere. Verum infirmior omnino
eft malo medicina ; nee ipfa mali expers : fiquidem dialectka, quae recepta eft, licet ad
eivilia, et artes, quae in fermone et opinione pofitae funt, recTilnme adlribeatur ; na-
turae tamen iubtilitatem longo intervallo nonattingit ; et prenfarido quod non capit, ad
errores potius ftabiliendos, et quafi figendos, quam ad viam veritati aperiendam valuiu
Chiare, ut quae dicta funt, compleftamur, non videtur hominibus aut aliena fides, aut
induftria propria, circa fcientias hactenus feliciter illuxilTe ; praefertim quum et in
demonltrationibus, et in experimentis adhuc cognitrs, parum fit pfaefidii. iEdihcium
antem hujus univerfi, ftructura fua, intellectui humano contemplanti irtftariabyrinthi
eft; ubitot ambigua viarum, tain fallaces rerum et iignorum iimilitudines, tarn obi i-
quae et implexae naturarum fpirae et nodi, undequaque fe oftendunt: iter autem, iub
incertofenius limine, hnerdum affulgente, interduin fe condente, per experiestiae et
rerum particularium fylyas, perpetub faciendum eft. Quin etiam duces itineris (ut
dictum eft) qui fe ofterunt, et ipfi implicantur ; atque errorum et eirantium numerum
augent. In rebus tarn durisde judicio hominum ex vi propria, aut etiam de felicitate
fortuita, defperandum eft : neque enim ingeniorum quantacunque excellentia, neque
cxperiendi alea faepius repetita, ifta vincere queat. Veftigiafi'.o regenda funt: omnii-
que via, uique a primis ipiis fenfuum perceptionibus, certa ratione mumenda. Neque
Haec ita aocipienda funt, ac fi nihil omnino tot faeculis, tantis laboribus actum lit :
Neque enim eurum, quae inventa funt, nos poenitet. Atque antiqui certe in iis, quae
in ingenio et mediuitione abftra&a pofita funt, mirabiles fe vires ■ praeftitere. ' Verum,-
quemadmodum faeculis prioribus, cum homines in navigando per itellarr.in tantum
obfervationes curium, duigebam, veteris fane conihientis oras legere potuerunt. ?.ut
maria aliqua minora et medkerranea trajicere ; priufquam autem oeeasus trajic retur,

B 2 • et

V II A E P A T I O,

et novi orbis rcgiones detcgerentur, necefle fuk, ufunj acus nautieae, utducem viae
magis fidum et certum, innotuiffe : fimili prorfus ratione, quae hucufque ia artibus et
fcientiis inventa funt, ea hujufmodi funt, ut ufu, meditatione, obfervando, argumen--
tando, reperiri potuerint ; utpote quae fenfibus propiora fint et communibus notioni-
bus fere fubjaceant : antequam vero ad remotiora et occultiora naturae liceat appelle-
re, neceffario requiritur, ut raelior et perfe&ior mentis et intelleftus humani ufus et
adoperatio introducatur.

Nos certe aeterno veritatisamoredevifti, viarum incertis, et arduis, et folitudinibus
nos commilimus : et divino auxilio freti et innixi, mentem noflram et contra opinio-
num violentias et quafi inftructas acies, et contra proprias et internas haefitationes et
fcrupulos, et contra rerum caligines et nubes, et undequaque volantes phantafias, fuf-
tinuimus ; ut tandem magis fida, et fecura indicia viventibus et pofteris comparare
poffemus. Qua in re fi quid profecerimus, non alia fane ratio nobis viam aperuir,
quam vera et legitima fpiritus humani humiliatio. Omnes enim ante nos, qui ad
artes inveniendas fe applicuerunt, conje&is paulifper in res, et exempla, et experientiam
oculis, ftatim, quaii inventio nil aliud effet, quam quaedam excogitatio, fpiritus pro-
prios, ut fibi oracula exhiberent, quodammodo invocarunt. Nos vero inter res cafte
et perpetuo verfantes, intelleftum longius a rebus non abftrahimus, quam ut rerum
imagines et radii (ut in fenfu fit) coire poffint;, unde fit, ut ingenii viribuset excellen-
tiae non multum relinquatur. Atque quam in inveniendo adhibemus humilitatem, ean-
dem et in docendo fequuti fumus. Neque enim aut confutationum triumphis, aut
antiquitatis advocationibus, aut auftoritatis ufurpatione quadam, aut etiam obfeuritatis
velo, aliquam his noftris inventis majeflatem imponere aut conciliare conamur ; qualia
reperire non difficile effet ei, qui nomini fuo, non animis aliorum lumen affundere cona-
retur. Non(inquam) ullam aut vim, aut infidias hominum judiciis fecimus aut para-
mus ; vernm eos ad res ipfas, et rerum foedera adducimus ; ut ipfi videant, quid habe-
ant, quid arguant, quid addant, atque in commune conferant. Nos autem, fi qua in
re vel male credidimus, vel obdormivimus, et minus attendimus, vel defecimus in via,
et inquifitionem abrupimus ; nihilominus iismodis, res nudas et apertas exhibemus, ut
errores noftri, antequam fcientiae maffam altius inficiant, notari et feparari pollint ;
atque etiam ut facilis et e^pedita lit laborum noltrorum continuatio. Atque hoc modo,
inter empiricam et rationalemfacultatem (quarum morofa et inaufpicata divortia et
repudia, omnia in humana familia turbavere) conjugium verum et legitimum, in per-
petuum, nos firmaffe exiflimamus.

Quamobrem, quum haec arbitrii noftri non fint; in principio operis, ad Deum
Patrem, Deum Verbum, Deum Spiritum, preces fundimus humillimas et ardentiffi-
mas, ut humani generis aerumnarum memores et peregrinationis iflius vitae, in qua
dies paucos et malos terimus ; novis fuis eleemolynis, per manus noftras, familiam
humanam dotare dignetur. Atque illud infuper fupplices rogamus, ne humana divi-
nis ofheiant; neve ex referatione viarum fenfus, et accenfione majore luminis naturalis,
aliquid incredulitatis et noftis, animis noflris, erga divina myitena oboriatur : fed
potius, ut ab intelleftu puro, a phantaiiis et vanitate repurgato, et divinis oraculis
nihilominus fubdito et prorfus dedititio, fidei demur, quae fidei funt. Poflremo, ut
fcienriae veneno, a ferpente infufo, quo animus humanus tumet et inflatur, depofito,
nee altum fapiamus, nee ultra iobrium, fed veritatem incharitate colamus.

Peraftis autem votis, ad homines convcrli, quaedam et falutaria monemus, et aequa

poitulamus. Monemus primum (quod etiam precati fumus) ut homines fenfum in

officio, quoad divina, comineant. Senfus enim (initar folis) globi terreflris faciem

i aperit,

PRAEFATIO.

aperit. coeleftis claudit, et obfignat. Rurfus, ne, hujufce mali fuga, in contrarium pec-
cent; quod certe fiet, fi naturae inquiikionem ulla ex parte, veluti interclic^o, fepara-
tam putant. Neque enim pura ilia et immaculata fcientia naturalis, per quam Adam
nomina ex proprietate rebus impofuit, principium aut occafionem lapfui dcdit : fed
ambitiofa ilia et imperativa fcientiae moralis, de bono et malo dijudicantis, cupiditas,
ad hoc ut homo a Deo deficeret, et fibi ipfi leges daret, ea demum ratio atque modus
tentationis fait. Dc fcientiis autem, quae naturam contemplantur, fanftus ille philo-
fophuspronuntiat.^/o/v'j/;; Dei ejfe celare rem ; gloriam regis autem reminvenire : non
aliter, ac fi divina natura, innocenti et benevolo pueronim ludo deleclaretur, qui
ideo fe abfcondunt ut inveniantur ; atque animam humanam fibi colluforem in hoc
ludo, pro fua in homines indulgentia et bonitatc, cooptaverit. Poftremo omnes in uni-
verfum monitos volumus, ut fcientiae vcros fines cogitent ; nee earn aut animi cauia
petant, aut ad contentionem, aut ut alios defpiciant, aut ad commodum, aut ad famam,
aut ad potentiam, aut hujufmodi inferiora, fed ad meritum, et ufus vitae, eamque in
charitate perficiant, et regant. Ex appetitu enim potentiae, angeli lapfi funt; ex appe-
titu fcientiae, homines: fed charitatis non eft exceflus; neque angclus, aut homo, per
earn unquam in periculum venit.

Poltulata autem noitra, quae afFerimus, talia funt. De nobis ipfis filemus: de re
autem, quae agitur, petimus; ut homines earn non opinionem, fed opus efle cogitent ;
acprocerto habeant, non feclae nos alicujus, aut placiti, fed utilitatis et amplitudinis
humanae fundamenta moliri. Deinde, ut fuis commodis aequi, exutis opinionumzelis
et praejudiciis, in commune confulant, ac ab erroribus viarum atque impedimentis,
noltris praefidiis et auxiliis, liberati et muniti, laborum, qui reliant, et ipfi in partem
veniant. Praeterea, ut bene fperent, neque Injlaurationem noftram, ut quiddam infi-
nitum, et ultra mortale, fingant, et animo concipiant; quum revera lit infiniti erroris
finis, et terminus legitimus; mortalitatis autem et humanitatis non fit immemor,
quum rem non intra unius aetatis curriculum omnino perfici poffe confidat, fed fuccelli-
oni defunct ; denique fcientias, non per arrogantiam in humani ingenii. cellulis, fed
fubmiffe in mundo majore quaerat. Vafta vero, ut plurimum, folent efle, quae inania :
folida contrahuntur maxime, et in parvo ika funt. Poitremo etiam petendu'n viactur
(ne forte quis rei ipfius periculo nobis iniquus efle velit) ut videant homines, quatenus
ex eo, quod nobis aifereie necefl'e fit (fi modo nobis ipfi conltare velimus) de his noltris
opinandi, aut fententiam ferendi, fibi jus permiflum putent : quum ncs omnem iftam
rationem humanam praematuram, anticipantem, et a rebus temere, et citiusquam opor-
tuit, abltraftam (quatenus ad inquiikionem naturae) ut rem variain, et perturbatain, et
male extruclam, rejiciamus : neque poftulandura elt, ut ejus judicio Itetur. quae ipfa
in judicium vocatur.

DISTRI-

DISTRIBVTIO
O PERIS.

Ejus conftituuntur partes fex.

Prima, Partitiones fcientiarum.

Secunda, Novum organum, five Indicia de interpretatione natu-
rae.

Tertia, Phaenomena univerfi, five Hiftoria naturalis et experi-
mentalis ad condendam philofophiam.

Quarta, Scala intelledlus.

Quinta, Prodromi, five Anticipationes philofbphiae fecundae.

Sexta, Philofophia fecunda, five Scientia activa.

SINGULARVM ARGVMENTA. '

PARS autem inftituti noftri eft, ut omnia, quantum fieri poteft, aperte et per-,
fpicue proponantur. Nuditas enim animi, ut ol'jm corporis, innocentiae, et fim-.
plicitatis comes eft. Pateat itaque primo ordo operis, atque ratio ejus. Partes operis
a nobis conftituuntur fex.

Prima pars exhibet fcientiae ejus five doctrinae, in cujus poffeffione humanum
genus haftenus verfatur, fummam, five defcriptionem univerfalem. Vifum enim eft
nobis, etiam in iis, quae recepta funt, nonnullam facere moram : eo nimirum confilio,.
ut facilius et vcteribus perfectio, et novis aditus detur. Pari enim fere ftudio
fcrirrrur et ad Vetera excolenda, et ad ulteriora affequenda. Pertinet etiam hoc ad
faciendam fidcm; juxta illud : Non accipit indcclus verba fcientiae, nifi pfius ea
dixeris, quae verfantur in corde ejus. Itaque fcientiarum atque artium receptarum
oras legere, necnon utilia quaedam in illas importare, tanquam in tranfitu, non negli-
gemus.

Partitiones tamen fcientiarum adhibemus eas, quae non tantum jam inventa et nota,
fed haftenus omifta, et debita complectantur. Etenim inveniuntur in globo intel-
lectual^ quemadmodum in terreftri, et culta pariter, et deferta. Itaque nil mirum
videri debet, ii a divilionibus ufitatis quandoque recedamus. Adjeftio enim, dum .
totum variat, etiam partes earumque feftiones neceflario variat:. receptae. aut.em
divillones, receptae fuinmae fcientiarum, qualis nunc eft, tantum competunt.

Circa'

DISTRIBVTIO OPE 11 IS.

Circa ca vero, quae ceu omifla notabimus, ita nos geremus, ut non leves tautura
titulos et argumenta concifa eorum, quae defiderantur, proponamus : nam fiquid
inter omiffa retulerimus (modo fit dignioris fubjecti) cujus ratio paulo vrdeatur ob-
fcurior (adeo ut merito fufpicari poftimus, homines non facile intellecluros, quid
nobis velimus, aut quale fit illud opus, quod animo et cogitatione compleclimur :)
perpetuo nobis curae erit aut praecepta hujufmodi operis conficiendi, aut etiam
partem operis ipfius jam a nobis confe&am ad exemplum totius fubjungere : ut in
iingulis aut opera aut confilio juvemus. Etenim, etiam ad noftram exiftimationem,
non folum aliorum utiiitatem pertincre putavimus ; ne quis arbitretur, levem aliquam
de iftiufmodi rebus notionem mentem noftram perftrinxiffe ; atque eife ilia, quae
defideramus ac prenfamus, tanquam votis fimilia. Ea vero talia funt, quorum et
penes homines (nifi fibi ipfi defint) poteftas plane fit, et nos apud nofmet rationem
quandam certam et explicatam habeamus. Neque enim regiones metiri animo, ut
augures, aufpiciorum caufa : fed intrare, ut duces, promerendi Itudio, fufcepimus,
Atque haec prima operis pars eft.

Porro praetervecli artes veteres, intelledhim humanum ad trajiciendum inftrue-
mus. Deftinatur itaque parti fecundae, doclxina de meliore et perfecliore ufu rati-
onis in rerum inquifitione, et de auxiliis veris intelleftus : ut per hoc (quantum con-
ditio humanitatis ac mortalitatis patitur) exaltetur intellects et facultate amplificetur
ad naturae ardua et obfcura fuperanda. Atque eft ea, quam adducimus ars (quam
Inter pretat'ionem. naturae appellare confuevimus) ex genere logicae ; licet plurimum,
atque adeo immenfum quiddam interfit. Nam et ipfa ilia logica vulgaris auxilia et
praeiidia intellechii moliri ac parare profitetur: et in hoc uno confentiunt. Differt
autem plane a vulgari, rebus praecipue tribus : viz. ipfo fine, ordine demonftrandi,
et inquiremdi initiis.

Nam huic noftrae fcientiae finis proponitur; ut inveniantur non argumenta, fed
artes ; nee principiis confentanea, fed ipfa principia ; nee rationes probabiles, fed
defignationes et indicationes operum. Itaque ex intentione diverfa, diverfus fequicur
eiTetftus. Illic enim adverfarius difputatione vincitur et conftringitur : hie natura,
opere.

Atque cum hujufmodi fine conveniunt demonftrationum ipfarum natura et ordo.
In logica enim vulgari opera fere univerfa circa fyllogifmum confumitur. De in-
ductione vero dialeclici vix ferio cogitaife videntur ; levi mentione earn tranfmittentes,
et ad diiputandi formulas properantes. At nos demonftrationem per fyllogifmum
rejicimus, quod confuiius agat, et naturam emittat e manibus. Tametfi enim nemini
dubium efle poilit, quin, quae in medio termino conveniunt, ea et inter fe conveniant
(quod eft mathematicae cujufdam cenitudinis) nihilominus hoc fubeft fraudis, quod
iyllogihnus ex propofuionibus conftet, propolitiones ex verbis, verba autem notionum
teflerae et figna fmt. Itaque ii notiones ipfae mentis (quae verborum quafi anima
funt ettotius hujufmodi ftrucbirae ac fabricae bafis) male ac temere a rebus abftra&ae,
et tagae, nee fatis definitae et circumfcriptae, denique multis modis vitiofae fuerint,
omnia ruunt. Rejicimus igitur fyllogifmum ; neque id folum quoad principia (ad
quae nee illi earn adhibent) fed etiam quoad propoiitiones medias ; quas educit fane
atque pariurit utcunque, fyllogifmus ; fed operum fteriles, et a praftica remotas, et
plane'cfaoad partem activam fcientiarum incompetentes. Ouamvis igitur relinquamus
fyllogilmo, et hujufmodi demonitrationibus famofis ac jaftatis, jurifdi^tiunem in artes
populares et opinablles (nil enim in hac parte movemus) tamen ad naturam rerum,

induftione

DISTRIBVTIO OPERIS.

mdu&ionc per omnia, ct tarn ad minores propofitiones, quam ad majores, utimur*
Induftionem enim cenfeums earn eilc demonftrandi formam, quae fenfum tuetur, et
naturam premit, et operibus imminet ac fere immifcetur.

Itaque ordo quoque demonftrandi plane invertitur. Adhuc enim res ita geri con-
fuevit ; ut a fenfu et particularibus primo loco ad maxime generalia advoletur,.
tanquam ad polos fixos, circa quos difputationes vertantur ; ab i 1 lis caetera per media
deriventur : via certe compendiaria, led praecipiti ; et ad naturam impervia, ad dil-
putationes vero proclivi et accommodata. At, fecundum nos, axiomata conti-
nenter et gradatim excitantur, ut nonnili poftremo loco ad generaliflima veniatur : ea
vero generaliflima evadunt, non notionalia, fed bene terminata; et talia, quae natura
ut revera libi notiora agnofcat, quaeque rebus haereant in medullis.

At in forma ipfa quoque induction is, et judicio, quod per earn fit, opus longe
maximum movemus. Ea enim, de qua diale&ici loquuntur, quae procedit per enu-
merationem fimplicem, puerile quiddam eft, et precario concludit, et periculo ab
inftantia contradiftoria exponitur, ct confueta tantum intuetur ; nee exitum reperit.

Atqui opus eft ad fcientias induclionis forma tali, quae experientiam folvat, et
feparet, et per excluiiones ac rej e&iones debitas neceflario concludat. Quod li
judicium illud vulgatum dialecticorum tam operofum fuerit, et tanta ingenia exer-
cuerit ; quanto magis laborandum eft in hoc altero, quod non tantum ex mentis pene-
tralibus, fed etiam ex naturae vifceribus extrahitur ?

Neque tamen hie finis. Nam fundamenta quoque fcientiarum fortius deprimimus
et folidamus, atque initia inquirendi altius fumimus, quam adhuc homines fecerunt :
ea fubjiciendo examini, quae logica vulgaris tanquam fide aliena recipit. Etenim
dialectici principia fcientiarum a fcientiis fingulis tanquam mutuo fumunt; rurius
notiones mentis primas venerantur: poftremo informationibus immediatis fenfus bene
difpofiti acquiefcunt. At nos logicam veram fingulas fcientiarum provincias majore
cum imperio, quam penes ipfarum principia fit, debere ingredi decrevimus ; atque
ilia ipfa principia putativa ad rationes reddendas compellere, quoufque plane conftent.
Chiod vero attinet ad notiones primas intelleclus ; nihil eft eorum, quae intelleftus
fibi permiffus congeftit, quin nobis pro fufpecto fit ; nee ullo modo ratum, nifi novo
judicio fe ftiterit, et fecundum illud pronuntiatum fuerit. Quinetiam fenfus ipfius
informationes multis modis excutimus. Senfus enim fallunt utique ; fed et errores
luos indicant : verum errores praefto, indicia eorum longe petita funt.

Duplex autem eft fenfus culpa: aut enim deftituit nos, aut decipit. Nam primo,
plurimae funt res, quae fenfum etiam refte difpofitum, nee ullo modo impeditum,
effugiunt ; aut fubtilitate totius corporis, aut partium minutiis, aut loci diftantia, aut
tarditate atque etiam velocitate motus, aut familiaritate objefti, aut alias ob caufas.
Neque rurfus, ubi fenfus rem tenet, prehenfiones ejus admodum firmae funt. Nam
teltimonium et informatio fenfus femper eft ex analogia hominis, non ex analogia
univerfi : atque magno prorfus errore afferitur, fenfum effe meniuram rerum.

Itaque ut his occurratur ; nos multo et fido minifterio auxilia fenfui undique con-
quifivimus, et contraximus : ut deftitutionibus fubftitutiones, variationibus reftifica-
tiones fuppeditentur. Neque id mclimur tam inftrumentis, quam experimentis. Et-
enim experimentorum longe major eft fubtilitas, quam fenfus ipfius licet inftrumentis
exquifitis adjuti : (de iis loquimur experimentis, quae ad intentionem ejus, quod quae-
ritur, perite, et fecundum artem excogitata et appofita funt.) Itaque perception!
fenius immediatae ac propriae non mul turn tribuimus : fed eo rem deducimus, ut
fenius tantum de experimento, experimentum de re judicet. Quare exiltimamus

Vol. IV. C nos

I*

DISTRIBVTIO O P E R I S.

nos fenfm (a quo omnia in naturalibus petenda funt, nifi forte libeat infanire) an-
tiftites religiofos, et oraculorum ejus non imperitos interpretes nos praeftitiffe : ut
alii profeflione quadam, nos re ipfa fenfum tueri, ac colere videamur. Atque hujuf-
modi funt ea, quae ad lumen ipfum naturae, ejufque accenfionem, et immiffionem
paramus : quae per fe fufficere poffent, fi intellectus humanus aequus et inftar
tabulae abrafae effet. Sed cum mentes hominum miris modis adeo obfeffae fint, utad
veros rerum radios excipiendos iincera et polita area prorfus defit ; neceffitas quaedam
incumbit, ut etiam huic rei remedium quaerendum effe putemus.

Idola autem, a quibus occupatur mens, vel adfcititia funt, vel innata. Adfcititia
vero immigrarunt in mentes hominum, vel ex philofophorum placitis et feftis, vel ex
perverfis legibus demonftrationum. At innata inhaerent naturae ipfms intclleftus,
qui ad errorem longe proclivior effe deprehenditur, quam fenfus. Vtcunque enim
homines fibi placeant, et in admirationem mentis humanae ac fere adorationem ruant,
illud certiffimum eft; ficut fpeculum inaequale rerum radios ex figura et fe&ione
propria immutat ; ita et mentem, cum a rebus per fenfum patitur, in notionibus fuis
expediendis et comminifcendis, haud optima fide rerum naturae fuam naturam in-
ferere et immifcere.

Atque priora ilia duo idolorum genera, aegre ; poftrema vero haec nullo modo
evelli poffunt. Id tantum relinquitur, ut indicentur ; atque ut vis ifta mentis infi-
diatrix notetur et convincatur, ne forte a deftruttione veterum, novi fubinde errorum
furculi ex ipfa mala complexione mentis pullulent ; eoque res recidat, ut errores non
extinguantur, fed permutentur : verum e contra, ut illud tandem in aeternum ratum
et fixum fit, intellecbam nili per induftionem, ejuique formam legitimam, judicare non
poffe. Itaque doftrina ifta de expurgatione intellechis, ut ipfe ad veritatem habilis
fit, tribus redargutionibus abfolvitur : redargutione philofophiarum, redargutione
demonftrationum, et redargutione rationis humanae nativae. His vero explicatis, ac
poftquam demum patuerit, quid rerum natura, quid mentis natura ferat ; exiftimamus
nos thalamum mentis et univerfi, pronuba divina bonitate, ftraviffe et ornaffe. Epi-
thalamii autem votum fit, ut ex eo connubio auxilia humana, et ftirps inventorum,
quae necefiitates ac miferias hominum aliqua ex parte doment et fubigant, fufcipiatur.
Haec vero eft operis pars fecunda.

At vias non folum monftrare et munire, fed inire quoque confilium eft. Itaque
tertia pars operis comple&itur Phaenomena Vniverfi ; hoc eft, omnigenam experien-
tiam, atque hiitoriam naturalem, ejus generis, quae poffit effe ad condendam philofo-
phiam fundamentalis. Neque enim excellens aliqua demonftrandi via, five naturam
interpretandi forma, ut mentem ab errore et lapfu defendere ac fuftinere, ita ei
materiam ad fciendum praebere et fubminiftrare poffit. Verum iis, quibus non con-
jicere et hariolari, fed invenire et fcire propofitum eft; quique non ilmiolas et fabulas
mundorum comminiici, fed hujus ipfius veri mundi naturam introfpicere, et velut
diffecare in animo habent ; omnia a rebus ipfis petenda funt. Neque huic labori,
et inquiiitioni, ac mundanae perambulationi, ulla ingenii, aut meditationis, aut argu-
mentationis fubftitutio, aut compenfatio fufficere poteft ; non fi omnia omnium ingenia
coierint. Itaque aut hoc prorfus habendum, aut negotium in perpetuum deferendum.
Ad hunc vero ufque diem ita cum hominibus a£tum eft, ut minime mirum fit, fi
natura fui copiam non faciat.

Nam primo, fenfus ipfius informatio, et deferens, et fallens : obfervatio, indiligens,
et inaequalis, et tanquain fortuita : traditio, vana, et ex rumore : praftica, operi in-
tent a,

DISTRIBVTIO OPERIS, 1 1

tenta, et fervilis : vis experimental is, caeca, flupida, vaga, et praerupta i denique
hiftoria naturalis levis et inops ; vitioliffimam materiam intellecrui ad philofophiam
et lcientias congefferunt.

Deinde, praepoftera argumentandi fubtilitas et ventilatio, ferum rebus plane de-
fperatis tentatur remedium : nee negotium ullo modo reftituit, am errores feparat.
ltaque nulla fpes majoris augmenti ac progreflus fita eft, nifi in reftaurationc quadam
fcientiarum.

Hujus autem exordia omnino a naturali hiftoria fumenda font, eaque ipfa novi
cujuldam generis et apparatus. Fruflra enim fuerit fpeculum expolire, fi defint
imagines: et plane materia idonea praeparanda eft intellecmi, non iblum praefidia
fida comparanda. Diflert Tero rurfus hiftoria noftra (quemadmodum logica noftraj
ab ea, quae habetur, multis rebus : fine, five officio ; ipfa mole et congerie ; dein
fubtilitate ; etiam deleftu, et conftitutione in ordine ad ea, quae ftquuntur.

Primo enim earn proponimus hiftoriam naturalem, quae non tarn aut rerum va-
rietate dele&et, aut praefenti experimentorum fruftu juvet ; quam lucem inventioni
caufarum affundat, et philofophiae enutricandae primam mammam praebeat. Licet
enim opera, atque activam fcientiarum partem praecipue fequamur, tamen meflis
tempus expettamus, nee mufcum et fegetem herbidam demetere conamur. Satis
enim fcimus axiomata refte inventa, tota agmina operum fecum trahere ; atque opera
non fparfim, fed confertim exhibere. Intempeftivum autem ilium et puerilem
affe&um, ut pignora aliqua novorum operum propere captentur, prorfus damnamus
et amovemus, ceu pomum Atalantae, quod curfum retardat. Atque hiftoriae noftrae
naturalis officium tale eft.

Quoad congeriem vero, conficimus hiftoriam non folum naturae liberae ac folutae
(cum fcilicet ilia fponte fluit, et opus fuum peragit ; qualis eft hiftoria coeleftium,
meteororum, terrae, et maris, mineralium, plantarum, animalium) fed multo mag;s
naturae conftrictae et vexatae ; nempe, cum per artem et minifterium humanum de
ftatu luo detruditur, atque premitur et fingitur. ltaque omnia artium mechani-
carum, omnia operativae partis liberalium, omnia practicarum complurium, quae in
artem propriam non coaluerunt, experimenta (quantum inquirere licuit, et quantum
ad finem noftrum faciunt) perfcribimus. Quin etiam (ut quod res eft, eloquamur)
faftum hominum et fpeciofa nil morati, multo plus et operae et praefidii in hac parte,
quam in ilia altera, ponimus : quandoquidem natura rerum magis fe prcdit per vexa-
tiones artis, quam in libertate propria.

Neque corporum tantum hiftoriam exhibemus, fed diligentiae infuper noftrae effe
putavimus, etiam virturum ipfarum (illarum dicimus, quae tanquam cardinales in
natura cenferi poffint, et in quibus naturae primordia plane conftituuntur ; utpote
materia primis paffionibus ac defideriis ; viz. denfo, raro, calido, frigido, coniulenti,
fluido, gravi, levi, aliifque baud paucis) hiftoriam feorfum comparare.

Enimvero, ut de fubtilitate dicamus, plane conquirimus genus experimentorum
longe fubtilius et fimplicius, quam funt ea, quae occurrunt. Complura enim a tene-
bris educimus et eruimus, quae nulli in mentem veniffet inveftigare, nifi qui certo
et conftanti tramite ad inventionem caufarum pergeret ; cum in fe nuliius magnopere
fint ufus ; ut liquido appareat, ea non propter fe quaefita effe ; fed ita prorfus ie
habeant ilia ad res et opera, quemadmodum literae alphabeti fe habeant ad oratioiiem
f rerba: quae licet per fe inutiles, eaedem tamen omnis fermonis elementa funt.

In delevfm autem narrationum et experimentorum melius horamtbus caviflfe nos-
arbitramur, quam qui adhuc in hiftoria naturali verfati funt. Nam omnia fide ocu-

C 2 ^ata>

12 DISTIUBVTIO OPE11IS.

Una, aut faltem perfpecla, et fumma quadam cum feveritate recipimus : ita ut nil
referatur au£lura miraculi caufa, fed quae narramus, a fabulis er vanitate cafta &
jntemerata fiht. Quinetiam et recepta quaeque ac jaftata mendacia (quae mirabili
quodani aegle&u per faecula multa obtinuerunt, et inveterata funt) nominatim pro-
feribimus et notamus, ne fcientiis amplius molefta fint. C)uod enim prudenter anira-
advertit quidara; fabulas et fuperflitiones, et nugas, quas nutriculae pueris inftillant,
mentes eorum etiam ferio depravare: ita eadem nos movit ratio, ut fo'iciti atque
etiam anxii fimus, ne ab initio, cum veluti infantiam philofophiae fub hiftoria natu-
rali tra&emus et curemus, ilia alicui vanitati affuefcat. At in omni experimento novo
et paulo fubtiliore, licet (ut nobis videtur) certo ac probato, modum tameu experi-
menti, quo ufi fumus, aperte fubjungimus : ut, poftquam patefaftum fit quomodo
tingula nobis conftiterint, videant homines quid erroris fubeffe et adhaerere point;
atque ad probationes magis fidas, et magis exquiiitas (fi quae fint) expergifcantur ;
denique ubique monita, et fcrupulos, et cautiones afpergimus, religione quadam, et
tanquam exorcifmo omnia phantafmata ejicientes, ac cohibentes.

Poftremo, cum nobis exploratum fit, quantopere experientia et hiftoria aciem
mentis humanae difgreget ; et quam difficile lit (praefertim animis vel teneris, vel
praeoccupatis) a principio cum natura confuefcere ; adjungimus faepius obfervationes
noflras, tanquam primas quafnam converfiones et inclinationcs, ac veluti afpectus
hiftoriae ad philofophiam : ut et pignoris loco hominibus fint, eos in hiftoriae flufti-
bus perpetuo non detentum iri ; utque, cum ad opus intellectus deveniatur, omnia
fint magis in procinclu. Atque per hujufmodi (qualem defcribimus) hilloriam natu-
ralem, aditum quendam fieri pofle ad naturam tutum et commodum ; atque materiam
intellecTiui praeberi probam et praeparatam cenfemus.

PqsTxyjAM vero et intelleftum fidiffimis auxiliis ac praefidiis ftipavimus, et juftum
divinorum operum exercitum feveriffimo deleftu comparavimus; nil amplius fupereffe
videtur, niii ut philolophiam ipfam aggrediamur. Attamen in re tarn ardua et fuf-
penfa funt quaedam, quae neceffario videntur interponenda ; partim docendi gratia,
partim in ufum praefentem.

Horum primum eft, ut exempla proponantur inquirendi et inveniendi, fecundum
noftram rationem acviam, in aliquibusfubjectis repraefentata : fumendo ea potiilimum
Jubjefta, quae et inter ea, quae quaeruiitur, funt nobiliilima, et inter fe maxime diver-
fa; ut in unoquoque genere exemplum non defit. Neque de iis exemplis loquimur,
quae fingulis praeceptis ac regulis, illuftrandi gratia, adjiciuntur (hoc enim in fecunda
parte operis abunde praefticimus) fed plane typos intelligimus et plafmata, quae uni-
verfum mentis procefi'um, atque inveniendi continuatam fabricam et ordinem in certis
fubjeclis, iifque variis et iniignibus, tanquam fub oculos ponanr. Etenim nobis in
mentem venit, in mathematicis, ailante machina, fequi demonftrationem facilem et
perfpicuam: contra, abfque hac commoditate, omnia videri involuta, et, quam
revera funt, fubtiliora. Itaque hujufmodi exemplis quart am partem noftri operis attri-
buimus: quae revera nil aliud eft, quam fecundae partis applicatio particularis et ex-
plicata.

At quinta pars ad tempus tantum, donee reliqua perficiantur, adhibetur: et tan-
quam foenus redditur, ufque dum fors haberi pofiit. Neque enim finem noftrum ita
petimus occaecati ; ut, quae occurrunt in \ia utilia, negligamus. Quamobrem quin-
tam partem operis ex iis conficimus, quae a nobis autinventa, aut probata, autaddita
4 funt

DISTRIBVTIO OPERIS. 13

Ann: neque id tamen ex rationibus atque praefcriptis interpretandi ; fed ex ccdem
intellefhis ufu, quern alii in inquirendo et inveniendo adhibere confueverunt. Etenim
cum, ex perpetua nollra cum natura confuetudine, majora de meditationibus noftris,
quam pro ingenii viribus, fperamus; turn poterunt ilia veluti tabernaculorum in via
pofitorum vice fungi, ut mens adcertiora contendens in iis paulilper acquiefcat. Atta-
men teilamur interim, nos illis iplis, quod ex vera interpretandi forma non lint inventa,
am probata, teneri minime velle. Iltam vero judicii fufpenfionem, non ell quod ex-
horreat quifpiam in doctrina, quae non Gmpliciter nil lciri polTe, fed nil nili certo
ordine et certa via fciri poffe afferit: atque interea tamen certos certitudinis gradusad
ufum et levamen conllituit; donee mens in caufarum explicatione confdlat. Neque
enim illae ipfae fcholae philofophorum, qui Acatalepiiam Gmpliciter tenuerunt, inferi-
ores fuere illis, quae pronuntiandi licentiam ufurparunt. Illae tamen fenfui et intelle-
ftui auxilia non paraverunt, quod nos fecimus: fed fidem et auctoritatem plane lullu-
lerunt; quod longe alia res eft, et fere oppoilta.

Sexta tandem pars operis noflri (cui reliquae inferviunt ac miniftrant) earn demura
recludit et proponit philolophiam, quae exhujufmodi (qualem ante docuimus etpara-
■vimus) inquifitione legitima, et calla, et fevera educitur et conllituitur. Hanc vero
pollremam partem periicere et ad exitum perducere, res eft et fupra vires, et ultra
fpes noltras collocata. Nos ei initia (ut fperamus) non contemnenda, exitum generis
humani fortuna dabit ; qualem forte homines, in hoc rerum et animorum itatu, baud
facile animo capere aut metiri queant. Neque enimagitur folum felicitas contempla-
tiva, fed vere res humanae et fortunae, atque omnis operum potentia. Homo enim,
naturae minifter et interpres, tantum facit et intelligit, quantum de naturae ordine,
opere, vel mente, obfervaverit : nee amplius fcit, aut poteil. Neque enim ullae vires
caufarum catenam folvere aut perfringere poffunt: neque natura aliter, quam parendo,
vincitur. Itaque intentiones geminae illae, humanae fcilicet fcientiae, et potentiae,vere
in idemcoincidunt: et fruftratio operum maxime fit ex ignoratione caufarum.

Atque in eo funt omnia, fiquis oculos mentis a rebus iplis nunquam dejiciens, earum
imagines plane ut funt, excipiat. Neque enim hoc Gverit Deus, ut phantaliae noftrae
fomnium pro exemplari mundiedamus: fed potius benigne faveat, ut apocalyphm, ac
veram vilionem vefligiorum et ligillorum Creatoris fuper creaturas, fcfibamus.

Itaque tu, Pater, qui lucem vifibilem primitias creaturae dedifti, et lucem intellectu-
alem ad falligium operum tuorum in faciem hominis infpiralli ; opus hoc, quod a tua
bonitate profecTaim, tuam gloriam repetit, tuere et rege. Tu, pollquam converfuses
ad fpeclandum opera, quae fecerunt manus tuae, vidifti quod omnia elfent bona valde;
et requievifli. At homo, converfus ad opera, quae fecerunt manus fuae, vidit quod
omnia effent vanitas et vexatio fpiritus ; nee ullo modo requievit. Quare f: in operi-
bus tuis fudabimus, facies nos vilionis tuae et fabbati tui participes. Supplices peti-
mus, ut haec mens nobis conftet : utque novis eleemofynis per manus noflras et aliorum,
quibus eandem mentem largieris, familiam humanam dotatam velis.

I N S T A V-

INSTAVRATIONIS

M A G N A E

PARS PRIMA.

FRANCISCI

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-CO MIT IS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBRI NOVEM.

AD REGEM SVVM.

Vol. IV. D G V L I-

G V L I E L M V S RAWLEY.

Sacrae Theologiae Profeffor,

I LL VSTRISSIMI DOMINI

D. Franc i sci Baronis de Vervlamio,

Vice Comitis Sancti Albani,

SACELLANVS,

LECTORI S.

CVM Domino meo flacuertt, eo me dignar'i honore, ut in edendis operibus fuis opera
mea iifusfit ; non abs re fore exiflimavi, ft leclorem de aliquibus, quae ad huncpri-
mum tomum pertinent, breviter moneam. traclatum iftum, De dignitate et augmen-
ts Scientiarum, ante annos ododecim, edidit dominatiofua, lingua patria, in duos tan-
tummodo Bros dijlributum ; et regiae fuae majeflati dicavit, quod_ et nunc facit. Non
it a pridem animum adjecit, ut in Latinam linguam verteretur .- inaudiverat fiquidem
illud a pud exteros expeti : quinetiam folebat fubinde dicere, libros modernis Unguis con-
fcriptos, non ita multo pojl decocluros. Ejus igitur tranfiationem, ab infignioribus qui-
bufdam eloquentia viris elaboratam, propria quoque recenfwne c aft i gat am, jam emffiiU
Ac liber primus certe, quafi mera tranftatio eft, in paucis admodum mitt at us : at reliqui
oclo, qui parti tiones fcientiarum tradunt, at que unico ante libra continebantur, ut novum
opus, et nunc primum editwn, prodit. Caufa autem praecipua, quae dominationemfuam
movit, ut opus hoc retraclaret, et in plurimis amplificaret, eafuit; quod in Inftauratiqne
Mapna (quam diu poftea edidit) Partitiones fcientiarum, pro prima Inftaurationis
parte conftituit; quam fequeretur Novum Organum; dein Hiftoria naturalis ; etftc
deinceps. Cum igitur reperiret partem earn de Partitionibus fcientiarum jam pridem
elaboratam {licet minus folide quam argument i dignitas poftularei) optimum fore putavit,
ft retraclaretur, et redigeretur in opus juftum et completion. At que hoc -paclo, fidemfuam
liberari intellivit, de prima parte Inftaurationis praeftitam. Quantum ad opus ipfum,
non eft tenuitatis meae, de eo aliquid praefari. Praeconium ei, quod optime conveniat,
exiftimo futurum illud, quod Demofthenes interdum dicere folebat de rebus geftis Atheni-
cnfium veterum ; Laudatorem iis dignum effe folummodo tempus. Deum Opt. Max.
obnixe precor, ut, pro dignitate operis, jruclus uberes diuiurnique et auclori et leclori

continuant

£>

FRAN.

FR A N C I S C I

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI A L B A N I,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER P R I M V S.

AD REGEM SVVM.

SVB veteri lege, rex optime, erant et fpontaneae oblationes, et quotidiana facri-
ficia ; haec ex rituali cultu, illae ex pia alacritate profeftae. Arbitror equidem
deberi tale quidpiam regibus a fervis fuis ; ut fcilicet quifque non folum muneris fui
tributa, fed et amoris pignora deferat. Atque in prioribus illis fpero me minime
defuturum ; in pcfteriori autem genere dubitavi, quid potiffimum fumerem : fatius
autem vifum eft, hujufmodi aliquid deligere, quod potius ad perfonae tuae excellen-
tiam, quam ad negotia coronae fpe&aret.

Ego faephTime de majeftate tua, ut debeo, cogitans (miffis aliis five virtutis, five
fortunae tuae dotibus) magna prorfus afEcior admiratione, cum intueor excellentiam
earum in te virtutum, facultatumque, quas philofophi intellectuales vocant : capaci-
tatem ingenii tot et tanta complexam, firmitudinem memoriae, prehenlionis velocita-
tem, judicii penetrationem, elocutionifque ordinem fimul et facilitatem. Subit pro-
fefto animum quandoque dogma illud Platonicum, quo afferitur, Scientiam nihil aliud
effe, quam rem'inifcentiam ; ammumque naturaliter omnia cognofcere, nativae luci, quam
fpecus corporis obumbraverat, fubinde redditum. Certe hujus rei (ii in quo alio) relucet
in majeftate tua exemplum iniigne; cui adeoprompta eft mens ad concipiendam flam-
mam, ubi vel leviftima earn excitaverit objefta occafio, vel minima alienae cognitionis
fcintilla affulferit. Ouemadmodum igitur, de regum fapientiflimo, facra perhibet
fcriptura, Cor illi fuijfe, tanquam arenam maris : cujus quanquam maffa praegrandis,
panes tamen minutiflimae; lie mentis indiditDeus majeftati tuae craiim plane mira-
bilem, quae cum maxima quaeque compleftatur, minima tamen prehendat, nee patia-
tur elfluere : cum perdifticile videatur, vel potius impoflibile in natura, ut idem
inftrumentum et grandia opera, et pufilla apte difponat. Quantum ad elocutionem
mam, occurrit illud Cornelii Taciti de Augufto Caefare; Augufto, inquit, profluens,
et quae pnncipem virion deceref, eloquentia fuit. Sanefi refte rem perpendamus, omn's
oratio aut laboriofa, aut affeftata, aut imitatrix, quamvis alioquin excellens, neicio quid
fervile olet, nee fui juris eft. Tuum autem dicendi genus vere regium eft, profluens

D 2 tanquam

:o

DE A VG MENTIS S QIENTI ARVM. Lib. I.

tanquam a fonte, et nihilominus, ficut naturae ordo poftulat, rivis diduclum fuis, ple-
num facilitatis felicitatifque, imitans neminem, nemini imitabile. Atque ficut in
rebus tuis, quae tam ad regnum, quam ad domum tuam fpe&ant, virtus videtur cum
fortuna certare ; mores fcilicet optimi cum felici regimine ; fpes tuae olim patienter et
pie cohibitae, cum faufta et opportuna fperatorum adeptione; thori conjugalis fanfta
fides, cum fruftu conjugii beato, in fobole pulcherrima ; pia, et principe chriftiano di-
gnifiima ad pacem propenfio, cum fimili vicinorum principum inclination^ in idem
votum felicitcr confpirantium : fie et in intelleftus tui dotibus non levior exoritur lis et
aemulatio, fi eas, quae a natura ipfa praebitae funt et infufae, cum inftru&iffima gaza
multiplicis eruditionis, et plurimarum artium fcientia committamus. Neque vero
facile fuerit, regem aliquem poll Ch.riir.um natum reperire, qui fuerit majeftati tuae lite-
rarum divinarum et humanarum varietate, et cultura comparandus. Percurrat, qui
voluerit, imperatorum et regum feriem, et juxta mecum fentiet. Magnum certe
quiddam praeftare reges videntur, fi delibantes aliorum ingenia ex compendio fapiant,
aut in cortice doftrinae aliquatenus haereant, aut denique, literatos ament evehantque.
At regem, et regem natum, veros eruditionis fontes haufifTe, imo ipfummet foment
eruditionis effe, prope abeft a miraculo. Tuae vero majeftati etiam illud accedit, quod
in eodem pe&oris tui fcrinio facrae literae cum profanis recondantur ; adeo ut, cum
Hermete illo Trifmegifto, triplici gloria infigniaris, poteftate regis, illuminatione
facerdotis, eruditione philofophi. Cum igitur alios reges longe hac laude (proprie quae
tua eft) fuperes; aequum eft, ut non folum praefentis faeculi fama, et admiratione cele-
bretur, aut etiam hiftoriarum lumine pofteritati tranfmittatur, verum ut folido aliquo
in opere incidatur, quod et regis magni potentiam denotet, et regis tam infigniter doc"H
imaginem referat.

Cmare (ut ad inceptum revertar) nulla potior mihi vifa eft oblatio, quam traftatus
aliquis eo fpeftans. Hujus argumentum duabus conftabit partibus. In priori (quae
levior eft, neque tamen ullo modo praetermittenda) de fcientiae et literarum per
omnia excellentia agendum eft ; et fimul de merito eorum, qui in iifdem provehendis
operam ftrenue et cum judicio impendunt. Fofterior vero pars (quod caput rei eft)
proponet, quid in hoc genere hucufque actum fit, et perfectum ; infuper et ea perftrin-
get quae videntur deflderari ; ut, quamvis non aufim feponere aut deligere, tuae quod
praecipue majeftati commendem, tamen multa et varia repraefentando, regias tuas
cogitationes excitare polrlm, ut proprios pectoris tui thefauros excutias, atque inde pro
magnanimitate tua atque fapientia, optima quaeque, ad artium et fcientiarum termi-
nos proferendos, depromas.

IN ipfo veftibulo prions partis, ad purgandam viam, etquafi indicendum filentium,
quo melius audiantur teftimonia de dignitate literarum, abfque oblatratione tacitarum
objeftionum, ftatui primoloco liberare literas opprobriis et vilipendiis, quibus impetit
eas ignorantia ; fed ignorantia, fub non uno fchemate : modo in theologorura zeloty-
pia, modo in poliucorum fupercilio, modo in ipforum literatorum erroribus (de. often-
tans, et prodens. Audio primos dicentes, fcientiam inter ea effe, quae parce cauteque
admittenda funt: fcientiae nimium appetitum fuiffe primum peccatum, unde hominis
lapfus; hodieque haerere ferpentinum quid in ea, fiquidem ingrediens tumorem indu-
cit ; Scientia inflat : Salomonem cenfere, Faciendi libros nullum effe finem, multnmque
leaionem carn'u effe affliclionem ; et alibi, In multa fapientia tmltam effe in.lignationem ;
a qui augct fcientiam, augere et dolorem ; D. Pauli monitum elle, Ne decifiamur fer

inanem

Lib. I. D E AVGMENTIS SCIENTIARVM. 21

inanem philofophiam : quin et experientia notum efle, doftiflimos viros, haereticorum
coryphaeos, doftiflima faecula in atheilmum proclivia fuiffe ; contemplationem deni-
que iecundarum caufarum auftoritati primae caufae derogare.

Yt igitur fallitatem hujusdogmatis, fundamentaque ejus male iacta aperiamus; cui-
vis obviam ell: iftos non percipere, fcientiam, quae lapfum peperit, non fuiffe puram
illam priraigeniamque fcientiam naturalem, cujus lumine homo animalibus, in paradifo
adduftis, nomina ex natura impofuit; fed fuperbam iliam boni et malt, per quam excu-
tere Deum, libique ipfe legem figere ambivir. Neque certe vis ulla fcientiae, quanta
quanta lit, inflat mentem, cum nihil implere animum, nedum diftendere poftit, praeter
Deum, Deique contemplationem. Quare Salomon, de duobus palmariis inTentionis
fenfibus (vifu atque auditu) loquens; ait, Oculum videndo, aurem audiendo non fatiari.
Quod ii non fit impletio, fequitur, continens majus efle contento. Haud aliter de
fcientia ipfa, animoque humano (cui fenfus funt tanquam emiffarii) definit his verbis,
quae calendario fuo ephemeridique, omnium rerum tempora defcribenti, fubneftit,
ita concludens; Omnia Deus condidit, ut unumquodque pulchrumfit in tempore-fuo : mun-
dum quoque ipfum indidit cordi ear um: tnvenire tamen homo nonpotefl opus, quod opera tits
ejl Deus, ab initio ufque adfinem. Quibus verbis haud obfcure innuit, Deum fabricatum
efle animum humanum inftar fpeculi, totius mundi capacem, ejufque non minus firi-
entem, quam oculum luminis : neque geftientem folum confpicere varietates viciffitu-
dinefque temporum, verum etiam perfcrutandi explorandique immotas atque inviola-
biles naturae leges, et decreta, ambitiofum. Et quamvis innuere videatur, fummam
illam naturae oeconomiam (quam appellat Opus, quod operatur Deus, ab initio ufque ad
Jinem) non poife inveniri ab homine; hoc non detrahit captui humano, fed in impedi-
menta doctrinae rejiciendum ; qualia funt vitae brevitas, ftudiorum divortia, fcien-
tiarum traditio prava et infida, plurimaque alia incommoda, quibus humana conditio
irretirur: liquidem nullam univerfi partem ab humana difquifitione alienam efle, fatis
clare alibi docet, inquiens, Spiritus hominis eft tanquam lucerna Dei, qua intima arcana
explorat. Qiiare fi tanta lit amplitudo captus humani, manifeflum eft, nullum efle
periculum a quantitate fcientiae, utut diflufa, ne aut tumorem inducat, aut exceffum :
fed a qualitate tantum, quae quantulacunque fit, fi abfque antidoto fua fumatur, ma-
lignumquid habet, atque venenofum, flatuofis fymptomatis pleniffimum. Haec anti-
dotus, five aroma (cujus mixtio temperat fcientiam, eamque faluberrimam efficit) efi:
charitas. Quod etiam priori claufulae fubjungit Apoflolus, dicens, Scientia in/lat, cha-
ritns autetn aedificat. Cui confonum eft, quod alibi docet : Si, inquit, Unguis loquar
angelorum, vel heminum, charitatem autem non habeam,faclus fum velut aes refonans, aut
cymbalum tinniens. Non quin eximium quid fit loqui linguis angelorum et hominum,
fed quia, fi legregetur a charitate, neque ad commune humani generis bonum dirigatur,
potius inanem gloriam exhibebit, quam folidum fruftum. Cenfuram quod attinet Salo-
monis, de exceffu legendi fcribendique libros, et cruciatu fpiritus e fcientia oriundo ;
monitumque etiam Paulinum, Ne decipiamur per inanem philofophiam : fi recte explicen-
tur ea loca, optime oftendent veros cancellos, et limites, quibus humana fcientia circum-
fepitur; ita tamen ut liberum fit ei, abfque omni coar&atione univerfam rerum naturam
amplecli. Sunt enim limites tres. Primus, ne ita felicitatem collocemus in fcientia,
ut interim mortalitatis noftrae oblivio fubrepat. Secundus, ne fie utamur fcientia, ut
anxietatem pariat, non animi tranquillitatem. Tertius, ne putemus, poffe nos, per
naturae contemplationem, myfteria divina affequi. Nam quantum ad primum, optime
in eodem libro alibi fe Salomon explicat : Satis, inquit, perfpexi, fapientiam tantum
recedere a jlultitia, quantum luc em a tenebris. Sapientis oculi in capite ejus,ftultus in

tenebris

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. I.

tenebris oberrat ; fedfimitl did'u'i moriendi necejfttatem utrique ejfe communem. De fecundo
■certum eft, nullam animi anxietatem, aut perturbationem oriri e fcientia, nifi tantum
per accidens. Omnis enim fcientia, et admiratio (quae eft femen fcientiae) per feju-
cunda eft. Cum autem conclufiones inde deducuntur, quae oblique rebus noftris ap-
plicatae, vel infirmos metus gignunt, vel immodicas cupiditates, mm demum nafcitur
iCruciatus ille, et perturbatio mentis, qua de loquimur : tunc enim fcientia non eft am-
•plius lumem ficcum (ut voluit Heraclitus ille obfcurus, Lumen Jiccum optima anima)
fed fit lumen madidum, atque humoribus afle&uum maceratum. Tertia regula accu-
•ratiorem paulo difquifitionem poftulat, neque licco pede praetereunda eft. Siquis
enim ex rerum fenfibilium et materktarum intuitu, tantum luminis aflequi fperet,
quantum ad patefaciendam divinam naturam, aut voluntatem fufficiet, nae ifte decipitur
per inanem philofophiam. Etenim contemplatio creaturarum, quantum ad creaturas
ipfas, producit fcientiam ; quantum ad Deum, admirationem tantum ; quae eft quafi
abrupta fcientia. Ideoque fcitiifime dixit quidamPlatonicus; Senfus humanos folem re-
fer re, qui quidem revelat terreflrem globwn, coeleftem vers etflellas obfignat. Sic fenfiu
referant naturalia, divina occludunt. Atque hinc evenit, nonnullos e dochorum ma-
jiipulo in haerefin lapfos elle, quum, ceratis fenfuum alis innixi, ad divina evolarecon-
tenderent. Namque eos, qui autumant nimiam fcientiam inclinare mentem in atheif-
raura, ignorantiamque fecundarum caufarum pietati erga primam obftetricari, libenter
compellarem Jobi quaeftione : An oporteat mentiri pro Deo, et ejus gratia dolum loqid
conveniat, ut ipji gratificemurf liquet enim, Deum nihil operari ordinario in natura,
nifi per fecundas caufas, cujus diverfum credi fi vellent, impoftura mera eflet, quafi in
gratiam Dei, et nihil aliud, quam auclori veritatis immundam mendacii hoftiam immo-
lare. Quin potius certiffimum eft, atque experientia comprobatum, leves guftus in
philofophia movere fortafle ad atheifmum, fed pleniores hauftus ad religionem reducere.
Namque in limine philofophiae, cum fecundae caufae, tanquam feniibus proximae,
ingerant fe menti humanae, menfque ipfa in illis haereat atque commoretur, oblivio
primae caufae obrepere poflit : fin quis ulterius pergat, caufarumque dependentiam,
feriem, et concatenationem, atque opera providentiae intueatur, tunc, fecundum poeta-
rum mythologiam, facile credet fummum naturalis catenae annulum pedi folii Jovis
affigi. Vt femel dicam : nemo, male applicatae fobrietatis moderationifque famam
captans, pofle nos nimium progredi, in libris five fcripturarum, five creaturarum, theo-
logia, aut philofophia, exiftimet; quinimo excitent fe homines, et infinitos profeftus
audacter urgeant utrobique, et perfequantur ; caventes tantum ne fcientia utantur ad
tumorem, non ad charitatem, ad oftentationem, non ad ufum ; et rurfus, ne diltinftas
illas theologiae philofophiaeque doclrinas, earumque latices imperite mifceant ac con-
fundant.

Accedamus nunc ad opprobria, quibus literas afpergunt politici. Ilia ejufmodi
funt : artes emollire animos, militarique gloriae ineptos reddere : turn in politicis
quoque corrumpere ingenia ; quae vel nimis curiofa efticiunt ex varietate leiftionis ;
vel nimis pertinacia ex rigore regularum ; vel nimis tumida ex magnitudine exem-
plorum ; vel nimis extravagantia ex dillimilitudine exemplorum ; quin faltem utcun-
que avertere, et alienare ar.imos a negotiis, et aftione, otii ac feceflus amorem in-
ltillantes : dein rebufpublicis inducere difciplinae relaxationem, dum unufquifque
promptior eft ad difputandum, quam ad obtemperandum. Vnde Cato Cenforius,
cum primis mortalium fapiens, ubi juventus Romana ad Carneadem philofophum,
qui venerat Komam legatus, dulcediue atque majeftate eloquentiae ejus capta, undi-

que

Lib. L DE A VGMENTIS SCIENTIARV M.

que conflueret, frequemi fenatu auftor fuit, ur, expeditis negotiis, primo quoijue
tempore dimitterent hominem, ne avium animos inficeret, et fafcinarct, et nee opi-
namibus morum confuetudinumque patriarum mutationem induceret. Hoc etiam
pernios it '\ irgilium (dum iludia fua patriae exifHmationi pofthaberet) ut artes poli-
tical a lirerariis legregaret ; illas Romanis vendicans, has Graecis relinquens, in ver-
libus illis decantatis :

Tu regerc br.peiio populos, Romane, memento :
Hae tib'i erunt artes, iEn. vi. 851.

Videmus etiam Any turn, Socratis accufatorem, pro crimine ei objeciffe, quod vi et
varietate fermonum, ac difputationum fuarum, au&oritatem et reverentiam legum
confuetudinumque patriarum, apud adolefcentes imminueret ; quodque artem profi-
teretur perniciofam et periculo plenam, qua quis inftruftus, deteriorem caufam meli-
orem faceret, vcritatemque ipfam eloquentiae apparatu obrueret.

Verum hae criminationes, caeteraeque ejufdem farinae, potius perfonatam gravita-
tem prae le ferunt, quam veritatis candorem. Teftatur enim experientia, iicut unos
atque eofdem homines, lie una eademque tempora, et rerum bellicarum, et optimarum
artium gloria noruille. Yiros quod attinet, exemplo fit nobile par imperatorum, Alex-
ander Magnus, et Julius Caefar diclator, alter Ariftotelis in philofophia difcipulus^
alter Ciceronis in dicendo rivalis. Aut fi quis requirat potius literatos, qui in claros
imperatores evaferunt, quam imperatores, qui infigniter doc~ti fuerunt ; praefto eft
Epaminondas Thebanus, aut Xenophon Athenieniis : quorum ille primus fuit, qui
fregit potentiam Spananorum ; hie autem primus, qui ftravit viam ad everiionem
monarchiae Perfarum. Iftud vero armorum literarumque quafi conjugium, clarius
adhuc in temporibus, quam in perfonis, elucefcit, quanto nimirum faeculum homine
objeftum grandius eft. Ipfa quippe eademque tempora, apud Aegyptios, AfTyrios,
Perlas, Graecos, Romanofque, quae propter bellicam virtutem maxime celebrantur,
etiam et literis plurimum fuerunt nobilitata ; adeo ut graviifimi auftores philofophique,
et clariftlmi duces atque imperatores, eodem feculo vixerint. Nee fane aliter fieri
poteft : quandoquidem ut in homine vigor corporis animique fimul fere maturefcunt,
nifi quod ille hunc paulo antevertat: fie in rebufpublicis militaris gloria literataque
(quarum ilia corpori refpondet, haec animo) aut coaeva funt, aut fe proxime confe-
quuntur.

Jam vero, eruditionem politicis impedimemo effe potius quam ad'iumento, nil minus
probabile. Fatemur omnes, temerarium quiddam effe empiricis medicis corpus et
valetudinis curam tradere ; qui folent pauca quaedam medicamenta, quae illis videntur
panchreila, venditare, quorum fiducia nihil non audent tentare : cum tamen neque
caufas morborum, neque aegrotorum habitus, neque fymptomatum pericula, neque
•veTam fanandi methodum calleant. Videmus pariter errare eos, qui ad caufas et
lites fuas expediendas adhibent leguleios, in praftica potius, quam in libris juris verfa-
tos, quibus os facile oblinitur, fi quid novum, aut extra experientiae fuae calles tritos
occurrat: confimiliter non poteft non effe periculofifhmum, quoties fumma rerum
empiricis confiliariis praecipue mandatur. E contra, vix exemplum adduci poffit rei-
publicae infeliciter adminiftratae, ad clavum fedentibus viris eruditis. Quamvis enim
in more fit politicis, literatos pedaneorum nomine elevare ; hiftoria tamen, veritatis ma-
gifira, in plurimis fidem facit, pupillares principes adultis longe praeftitiffe (non ob-
ftante aetatis incommodo) ea ipfa de caufa, quam politici fugillant, quod fcilicet tunc
temporis a paedagogis adminifiratum fit imperium. Quis ignorat, per decantatum illud
quinquennium Neronis, onus rerum incubuiffe Senecae paedagogo ? Quin et Gordianus
4 junior

-I

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. I

junior decennium laudis Mifitheo paedagogo debuit. Neque infelicius imperium geffit
Severus Alexander, dum minor fuit : quo tempore omnia procurabant mulieres, fed ex
confilio praeceptorum. Imo convertamus oculos ad regimen pontificium, ac nomina-
fim Pii Quinti vel Sixti Quinti, noftro faeculo, qui fub initiis fuis habiti funt pro fra-
terculis rerum imperitis : reperiemufque acla paparum ejus generis magis effe folere
memorabilia, quam eorum, qui in negotiis civilibus et principum aulis enutriti ad pa-
patum afcenderint. Quamvis enim, qui in Uteris vitam maxime traduxerunt minus
folertes fint atque verfatiles in occafionibus prenfandis, atque accommodandis rebus;
quo fpe&ant ea, quae ab Italis ragioni dl Jlato dicuntur, quorum nomen ipfum aver-
fatus eft Pius Quintus, folitus dicere; Effe mera malorum hom'inum commenta, quae oppo-
nerentur religioni, et virtu ti bus moralibus : in eo tamen abunde fit compenfatio, quod per
tutum planumque iter religionis, juftitiae, boneftatis, virtutumque moralium prompte
atque expedite incedant : quam viam qui conftanter tenuerint, illis alteris remediis non
magis indigebunt, quam corpus fanum medicina. Porro autem curriculum vitae in
uno homine fuppcditare non potefl exemplorum copiam, ad regendos eventus vitae,
etiam in uno bomine. Sicut enim interdum fit ut nepos vel pronepos, avum vel
proavum magis referat, quam patrem ; eodem modo haud raro evenit, utnegotia prae-
fentia magis quadrent cum exemplis vetuftioribus, quam cum recentioribus. Poftremo
unius ingenium tantum cedit amplitudini literarum, quantum privati reditus aerario.

Oiiod fi detur, depravationes illas et impedimenta, quae a politicis imputantur Ute-
ris, aliquid virium habere et veritatis; attamen fimul monendum, eruditionem in fin-
gulis plus remedii, quam mali, afferre. Efto enim, literae tacita quadam vi animum
reddunt incertum atque perplexum ; at certe liquido praecipiunt quomodo cogitationes
fint expediendae, et quoufque fit deliberandum, quando demum ftatuendum ; imo
oftendunt, quomodo res interim abfque periculo trahi pofiint, et fufpendi. Efto etiam,
animos efficiunt magis pertinaces, et difficiles ; at fimul docent, quae res demonftra-
tionibus, quae conjefturis innituntur ; neque minus diftinftionum et exceptionum ufum,
quam canonum et principiorum conftantiam, proponunt. Efto rurfus, feducunt et
detorquent animos exemplorum vel imparitate vel difiimilitudine; nefcio; fed fatis
novi, eas, tam circumftantiarum efficacias, quam comparationum errores, et applica-
tionum cautiones, explicare; adeo ut in univerfum magis corrigant animos, quam cor-
rumpant. Haec autem remedia infinuant undequaque literae, magna vi, et varietate
exemplorum. Perpendat quis errores Clementis feptimi, a Guicciardino, qui ei fuit
quafi domefticus, tam luculenter depiftos ; aut vacillationes Ciceronis, in epiftolis ad
Atticum, manu propria ad vivum refeftas ; omnino inconftantiam et crebras confilio-
rum mutationes vitabit : infpiciat errores Phocionis ; pervicaciam exhorrebit : fabulam
Ixionis legat ; et nimias fpes, et hujufmodi fumos, ac nebulas difpellet : intueatur Ca-
tonem fecundum ; neque unquam migrabit ad antipodas, et contraria praefenti faeculo
veftigia figet.

Jam qui putant literas defidiae arnicas efle, otiique et feceftus dulcedine perfundere
animum; mirum praeftabunt, fi, quae afiuefaciunt mentem perpetuae agitationi, focor-
diae patronas oftendant : cum contra vere affirmari point, inter omnia hominum genera
nullum negotia amare propter ipfa negotia, praeter literatum. Alii enim res et nego-
tia diligunt quaeflus gratia, ut conduftitii opus propter mercedem : alii honoris ergo ;
etenim dum res gerunt, vivunt in oculis hominum, exiftimationique fuae inferviunt,
alioqui evaniturae: alii propter potentiam, et fortunae praerogativam, ut amicos
remunerare, inimicos ulciici polfint: alii ut facultatem aliquam fuam, quam adamant,
exerceaut, ac fibi ipiis hoc nomine faepius gratulentur, et arrideant: alii denique ut alios

fuos

Lib. I. DE AVG MENTIS SCIENT I Alt VM. 2J

fuos fines confequantur. Adeo ut, quod de gloriofis dici folet, eorum fortitudincra
fitam effe in fpeftantium oculis, fie hujufmodi hominum diligentia, et llrenuitas hoc
\idetur agere, aut ut alii plaudant, aut ut ipfi intra fc geftiant. Soli literati negotiis et
occupationibus delectantur, tanquam a&ionibus naturae confentaneis, et non minus
falubribus animo, quam exercitatio eft corpori, ipfam rem, non emolumcntum, intuen-
tes : ita ut omnium minime Tint defatigabiles, fi modo res fit hujufmodi, ut animura
pro dignitate ejus impleat, et detineat. ()uod fi reperiantur interdum nonnulli, in
legendo ftrenui, in agendo ceflatores ; non hoc a Uteris ortumhabct, fed ab imbecilli-
tate et mollitie quadam corporis, animive; quales notat Seneca: £>uidam, inquit, tarn
funt umbratiles, ut patent in turbido effe, quicquid in luce eft. Yfuvenire poterit fortafle,
ut hujufmodi ingenii fibi confeii, fe dent Uteris ; eruditio autem ipfa hujufmodi inge-
nia minime indit, aut progignit. Quod fi quis illud nihilominus mordicus teneat,
literas nimium abfumere temporis quod alias reftius impendi poffit ; aio, neminem
adeo diftringi negotiis, quin habeat fua otii intervalla, donee agendi vices atque aeftus
refluant, nili aut admodum hebes fit in expediendis negotiis, aut parum cum dignitate
ambitiofus in negotiis cujufcunque generis captandis. Reftat igitur quaerendum,
qua in re et quomodo has fubfecivas horas collocare oporteat ; ftudiis an voluptatibus,
genio an ingenio indulgendum. Sicut re&e refpondit Demofthenes Aefchini, homini
voluptatibus dedito: qui cumper contumeliam objeciffet, Orationes ejus lucemam olere :
Pol, inquit, multum intereft inter ea, quae ego ac tu ad lucernam faebnus. Quare neu-
tiquam metuendum, ne literae eliminent negotia ; quin potius vindicant animum ab
otio et voluptate, quae alias fenfim ad utriufque damnum, et negotiorum, et literarum,
fubintrare folent.

Dein, quod oggerunt, literas reverentiam legum atque imperii convellere, calu-
mnia mera eft, ne probabiliter ad criminandum inducta. Nam qui caecam obedientiam
fortius obligare contenderit, quam officium oculatum ; una opera afferat, caecum
manu du&um certius incedere, quam qui luce et oculis utitur. Imo citra omnem
controverliam, artes emolliunt mores, teneros reddunt, fequaces, cereos, et ad man-
data imperii du&iles: ignorantia contra, contumaces, refractarios, fedhiofos: quod
ex hiftoria clariffime patet, quandoquidem tempora maxime indofta, inculta, barbara,
tumukibus, feditionibus, mutationibufque maxime obnoxia fuerint.

De Catonis Cenforis judicio, hoc dictum efto, meritillimas eum blafphemiae in lite-
ras luiffe poenas, cum feptuagenario major, quafi repuerafcens, Graecam linguam cu-
pidiffime addifceret. Ex quo liquet, priorem illam cenfuram Graecae literaturae, ex
affeaata potius gravitate, quam quod ita penitus fentiret, fluxifie. Ad "\ irgilii vero
carmina quod attinet, utcunque illi libitum fuerit univerfo mundo infultare, ltomanis
aflerendo artes imperandi, caeteras tanquam populares aliis relinqnendo ; in hoc tamen
manifefto tenetur, ltomanos nunquam imperii faftigium confcendiile, donee ad ar-
tium culmen fimul pervenilTent. Namque duobus primis Caefaribus, viris imperandi
peritiifimis, contemporanei erant optimus poeta ille ipfe Virgilius Maro, optimus hi-
froricus Titus Livius, optimus antiquarius Marcus "S'arro, optimus, aut optirao proxi-
mus orator, Marcus Cicero ; principes certe, ex omni memcria, in lua quiqne facultate.
Poftremo, quantum ad Socratis accufationern, id dico tantum; recordemur tempo-
rum, quibus intentata eft ; nimirum fab triginta tyrannis, monaiir.ni omnium crude-'
mis, fceleratiffimis, imperioque indignifiimis : qui rerum & temporum orbis poft-
quam circumacuis eflet, Socrates iile (rlagitiofus fcilicet) heroibus annumeratus eft, et
memoria ejus omnibus tarn divinis, quam humanis, honoribus cumulata:^ quin dil-
put. io::es ejus, tanquam corruptrices morum prius habitae, pro praefentiftimis menus
Vol. IV. E morumque

%i DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. T.

morumqu'e antidotis ab oiflni pofteritate celebrabantur. Atque haec fufficlant ad re-
fpondendum policicis, qui fuperciliofa feveritate, aut fucata gravitate, auii funt literas
incefTere contumeliis ; quae tamen confutatio impraefentiarum, nil! quod nefciamus aa
ad pofteros permanaturi fmt labores noftri, minus neceffaria videatur ; cum afpectus et
favor duorum literatiihmorum principum, Elizabethae reginae et majeftatis tuae, tan-
quam Cartons et Pollucis, lucidorum fiderum, wntum apud nos in Britannia Uteris
ainorera reverentiamque conciiiaverint.

Nunc ad tertium vituperationum genus pervenimus, quod a literatis ipfis in literas
redundat, altiufque caeteris folet haerere : eae vel a fortuna, vel a moribus, vel a rtu-
diis ipforum originem ducunt ; quarum prima extra poteflatem ipforum eft, fecunda
extra rem, ut tertia fola proprie in difquifitibnem venire videatur. Chrta tamen noa
tarn de vero rerum pondere, quam de vulgi aeftimatione, ferrao inftituendus eft, haud
abs re fuerit, etiam de alteris duabus pauca quaedam innuere.

CHiapropter dignitatis imminutiones, et quail dehoneftamenta, quae a literatorum
fortuna Uteris imponuntur, fumuntur aut a paupertate et inopia ipforum, aut a vitae
genere obfcuro et umbratili, aut ab occupationum, in quibus verfantur, lubjeclo non
admodum nobili.

Quantum ad paupertatem pertinet, quodque frequenter ufuveniat, ut literati inopes
fint, et tenui plerunque origine, neque tarn propere ditefcant, ac alii, qui quaelhii lb-
lum inhiant : confultum foret, hunc locum de laude paupertatis, fratribus mendican-
tibus (pace eorum dixerim) exornandum tradere ; quibus Machiavellus non parum tri-
buebat, cum diceret : jamdudum aclum effe de regno facerdotum, nifi reverentia erga
fratres acmonachos, epij'c'oporum liixum et exceffam compenfaffet : pariter dicat quis, felici-
tatem et magnificentiam principum et nobilium, jam olim recidere potuifl'e in barba-
riem et fordes, nifi deberent literatis irtis pauperibus civilis vitae culturam et decus.
Sed miflis his laudum aucupiis, notatu dignum eft, quam facra atque veneranda res, per
aliquot apud Romanos faecula,paupertas ipfa habita fuerit ; quae tamen refpublica nihil
trahebat ex paradoxis. Sic enim praefatur T. Livius : Aut me amor negotii fufceptifaUlt,
ant nulla unquam refpublica nee major, nee fancl'wr, nee bonis exempli s ditiorfuit, nee in
quam tarn ferae avaritia luxuriaque immigraverint, nee ubi tantus ac tamdiu paupertati
ac parfimoniae honos fuerit. CHiin etiam, poftquam Roma jam degeneraflet, legimus,
cum Caefar diftator collapfam rempublicam inftauraturum ie profiteretur, quendam ex
amicis ejus promfifle fententiam, nihil tain expeditum effe ad id, quod ageret, quam fi
divitiarum honos quoquo modo tolleretur. Verum, inquit, baec, et omnia mala pariter
cum bonore pecuniae definentft neque magi fir at us, neque alia vulgo cupienda,venalia erunt.
Denique quemadmodum vere diclum eft, ruborem effe colorem virtutis, licet quandoque
oriatur ex culpa ; ita refte ftatuas, paupertatem effe virtutis fortunam, quamvis inter-
dum a luxu et incuria accerfatur. Salomonis certe haec eft fententia, £>ui fejlinat ad
di-atias, non erit infons : et praeceptum, Veritatememe, et noli vendere ; Jimiliter fcientiamy
et prudentiam ; quail aequum judicet, opes impendendas ut doftrina paretur ; non do-
ftrinam eo vertendam ut opes congerantur.

Quid attinet dicere de vita ilia privata et obfeura, quam literatis objiciunt ? Adeo
trituin thema eft, atque ab omnibus jafratum, otium et feceffum (modo abflnt defidia
et luxus) praeponere vitae forenil, et occupatae, propter fecuritatem, libertatem, dulce-
dinem, dignitatem, aut faltem ab indignitatibus immunitatem, ut nemo tra&et hunc
locum, quin bene tractet; ita humanis conceptibus in experiendo, et confenfibus in ap-
probando conibnat. Hoc tantum adjiciam, eruditos, latentes in rebui'publicis, et luh

eoulis

Lis. I D E A V G M E N T I S S C I E N T I A 11 V M. «7

oculis hominnm mini me degcntes, fimiles effe imaginibus CalTii et firuti, de quibus, in
elation e Juniae non geftatis, cum alias plurimae ducercntur, Tacitus; F.o rffo, inquit,
eh ant, quod non -cfbantur.
De occupationum, quae lkeratis committumur, vilitate, illud occurrit, quod de-
mandetur iifdem puerorum ac junioruiu inftiuuio, cujus aetatis contemptus in magi-
flros ipi'os redundar. Cacterum, quam injufta fit haec obtre&atio, 6 nun ex vuigi
opinione, led exfano judicio res perpendatur.inde licet aeltimarcquod diligentioresfint
omnes in imbuenda teita recenti, quam veteri; magifque folieiti lint, qualem admove-
ant terrain tenerae plantae, quam adultae: unde liquet, praecipuam curam .circa re-
rum et corporum initia verfari. Rabbinis, ii placer, porrige aurem : Juvmes vefiri ■:■/-
Junes -cidebunt, et Jenes Jcnuu'abunt femnia. Ex hoc textircolliguut, juvenuuem eflc
aetat.em digniorem ; quanto nimirum revelatio accedat clarior pur l iliones, quam per
fomuia. Illud vero uotatu omnino dignum, quod licet paedagogi, \J.ut limiae tyran-
uidis, fcenae lint ludibria, et temporum incuria in delectu iplorum vcluti obdonnierit,
vetus tamen querela lit, inde ufque ab optimis et prudentiilimis laeculis deducta, rei-
publicas circa leges quidem niraium fatagere, circa educationem indiligentcs eile. Cmae
nobilifthna payrs prifcae difciplinae revocata eft aliquatenus, quali poilliminio, in Jeiuita-
rura collegiis; quorum cum intucor induftriam folertiamquc, tam in dnflrina excolen-
da, quam in moribus informandis, illud occurrit Agefilai de Pharnabazo, Talis cumfis,
fitment ncjler efijes. Atque hactenus de opprobriis e literatorum fortuna et couditione
defumptis.

I literatorum mores, res eft ifta potius ad perfonas, quam ad ftudia, fpeclans.
T r proculdubio inter eos, quemadmodum in omnibus vitae ordinibus et ge-

. tm mali, quam boni; neque propterea non verum eft (quod afleritur) abire
. ,us; atque literas, nili incidant in ingenia admodum depravara, corrigere
us naturara, et mutare in melius.
. VeruJCLtaj .1. uiligenter mi hi atque ingenue rem aeftimanti, nullum occurrit dedecus
literis, ex literatorum moribus, quatenus funt literati, adhaerens : niii forte hoc vitio
vertarur (cujus Demollhenes, Cicero, Cato fecundus, Seneca, plurelque alii inlimu-
hu.rur) quod cum plerunque tempora, de quibus legunt, illis in quibus vivunt, & quae
piaecipiuntur, illis quae aguntur, meliora lint; ultra quam par eft contendant morum
corruptelas ad praeceptorum et dogmatum honeftatem retrahere, et prifcae ieveritatis
mores temporibus diffolutis imponere : de quo tamen abunde e propriis rontibus ad-
moneri poflunt. Solon enim interrogate, an optimas clvibus fuis dedifTet leges ?
Optimas, inquit, ex illis, quas ipfi -eoluifent accipere. Ita Plato, videns corruptiores fuo-
rum civiura mores, quam ut ipfe ferre poffet, ab omni publico munere abftinuit, di-
ceas: Sic cumpatria agendum cjj'e, id cum pareniibus ; hoc ej},fuafa, nonviolent/a ; ob-
landa, turn contejlando. Atque hoc ipfum caver iiie, qui a conliliis Caefari ; Non, in-
quit, ad -cetera injlituta revocans, quae jampridem conuptis moribus ludibnofunt. Ci-
cero etiam hujus erroris arguit Catonem ftcundum, Attico fuo fcribens ; Cato optime
Jentlt, fednocet interdum reipublicae ; loquitur enim tanquam in republica P /atoms, non
tanqaam infaece Romu/i. idem Cicero molli interpretatioue excufat philofophorum
dicta et decreta duriora : Ifli, inquit, ipfi praeceptores, et magiflri Sulenturfir.es ojficiomm
p.iulo lonfrus, quam natura vel/et, protidije, ut cum ad ultimum ammo cost nu?, ibi

tamen, ubi oportet, cmfifleremus. Ipfemet tamen poruit dicere, Mmitis fwn minor ipfe
meis: quippequi in eundem lapidem ipfe, licet lion tain gnu iter, impegem.

Aliud, quod eruditis non immerito fortaffe objicitur vitium, hujufmodi eft; qi
.honori am emolumento patriarum fuarum, aut dominorum, propria* furtunas aut prae-

£ 2 ,:fidia

a? DE AVGMENTIS SCIENT1ARVM. Lib. I.

fidia poftpofuerint. Sic enim Demofthenes Athenienfibus fuis, Men, inquit, con/ilia,
Ji rede attendatis, non funt ejus generis, -per quae ego inter vos magnus, vos inter Graecos
defpettui fitis ; fed talia, ut mihi faepenumero ea baud tutum Jit dare, vobis autemfemper
utile ampledi. Hand aliter Seneca, poftquam quinquennium illud Neronis aeternae
eruditorum magiftrorum confecraffet gloriae, dominum fuum, omnibus jam flagitiis
inquinatiifimum, libere atque fidenter monere non deftkit, magno fuo periculo, ac
poftremo praecipitio. Neque aliter potefh fe habere res : fiquidem humanam mentem
doclxina imbuit vero fenfu fragilitatis fuae, inftabilitatis fortunae, dignitatis animae et
muneris fui ; quarum rerum memores, nullo modo fibi perfuadere poffunt, fortunae
propriae amplitudinem, tanquam praecipuum fibi bonorum finem ftatui pofle. Quare
fie vivunt, tanquam rationem reddituri Deo, et dominis pod Deum, five regibus, five
rebufpublicis, hac formula, Ecce tibi lucrifeci; non autem ilia, Eccemihi lucrifeci. At
politicorum turba, quorum mentes in doftrina ofiiciorum, et in contemplatione boni
univerfalis non funt inftitutae, et confirmatae, omnia ad fe referunt; gerentes fe pro
centromundi, ac fi omnes lineae in fe fuifque fortunis debeant concurrere ; de reipub-
licae navi, licet tempeftatibus jaftata, neutiquam foliciti, modo ipfis in fcapha rerum
fuarum receptus detur et eftugium. At contra, qui officiorum pondera, et philautiae
limites didicerunt, munia fua ftationefque, licet cum periculo, tuentur. Quod fi forte
incolumes permaneant in feditionibus, et rerum mutationibus, non id artibus aut
verfatili ingenio, fed reverentiae, quam probitas etiam ab hoftibus extorquet, tribuen-
dum. Caeterum, quod attinet ad fidei conftantiam, et officiorum religionem, quas
. certe animis hominum inferit eruditio, utcunque eae quandoque a fortuna mul&entur,
aut ex malefanis politicorum principiis condemnentur, tamen palam fcilicet apud
omnes laudem referent, ut, in hac re, longa defenllone non fit opus.

Aliud vitium literatisfamiliare, quod facilius excufari poteft, quam negari: illud ni-
mirum, qucd non facile fe applicent, et accommodent, erga perfonas, quibufcum ne-
gotiants, aut vivunt. Qui defeftus e duabus oritur caufis. Prima eft animi ipfius
magnitudo, propter quam aegre fe demittere pofiunt ad obfervantiam unius alicujus
hominis. Amantis verba funt, non fapientis : fat is magnum alter alteri theatrumfumus.
Neque tamen inficias ibo, ilium, qui aciem animi, inftar oculi, non poflit aeque con-
trahere, ac dilatare, infigni facilitate ad resgerendas efie orbatum. Secunda vero cau-
fa eft probitas morum et fimplicitas ; quae tamen deleftum judicii, non defe&um, in il-
lis arguit. Veri enim etlegitimi obfervantiae erga aliquam perfonam limites non ul-
tra porrigunt fe, quam ita noffe illins mores, ut abfque offenfione cum eo verfari,
eumque confilio, fi opus fit, juvare, nobifque interim ipfis in omnibus cavere poffi-
mus : verum alienos affeflus rimari, eo fine, ut ilium infleftas, verfes, et ad libitum
circumagas, hominis eft parum candidi, fed potius aftuti et bifidi ; id quod in amici-
tia vitiofum fuerit, erga principes etiam inofficiofum. Mos enim orientis, quo nefas
habetur oculos in reges defigere, ritu quidem barbarus eft, fed fignificatione bonus :
neque enim fubditos decet, corda regum fuorum, quae facrae feripturae infcrutabili'a
docent, curiolius rimari^

Supereft etiamnum aliud vitium (quocum hanc partem concludam) literati's faepius
jmputatum, videlicet quod in rebus exiguis et externis, (vultu, geftu, inceflu, fermo-
nibus quotidianis, et hujufmodi) deficiant in obfervando decoro; unde homines impe-
riti, ex iftis minutis leviculifque erroribus, quanti fint in rebus majoribus traftandrs
conje&uram capiunt. Verum fallit eos plerunque hujufmodi judicium; imo fciant,
refponfum fibi efi"e aThemiftocle : qui cum rogatus eflet, ut fidibus caneret, arrogan-
ter latis ipfe de fe, fed ad praefens inftitutum perquam appofite refpondit.-yZ' quidem

- ■ fdium

Lib. I. DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. 29

fidium rudem effe,fed quo patio oppidum parvum in chit a tern magnam evader c poffet,fa!is
nolle. Et lunt proculdubio multi politicarum artium apprime gnari, quibns tamen
in communi vita et quotidianis reculis nihil imperious. Quin etiam hujufmodi fugil-
latores amandandi lunt ad Platonis elogium de praeceptore fuo Socrate, quern haud
ablimilem dixit pharmacopolarum pyxidibus, quae exterius inducebantur fimiis, ululis,
fatyrifque, intus vero pretiofos liquores, et nobilia medicamenta recondita habebant:
fatendo fcilicet, quod ad vulgi captum, et famam popularem, prae fe ferret non-
nulla levia, atque etiara deformia, cum tamen animi interiora fummis tam facul-
tatibus, quam virtutibus effent repleta. Atque de moribus literatorum haec
hactenus.

Interim monere placet, nos nihil minus agere, quam ut patrocinemur quibufdanv
profefforum iaftitutis abjectis et fordidis, quibus etfe ipfos, et literas dehoneftarunt :
quales erant apud Ilomanos, faeculis pofterioribus, philofophi quidam in familiis divi-
tum, menfarumque eorimi affeclae, quos haud ablurde dicas barbatos parafitos. Cu-
ius generis quendam lepide defcribit Lucianus, quern matrona nobilis catulum fuum
Melitaeum in rheda geftare voluit : quod cum ille ofticiofe, fed indecenter faceret, Pu-
fio fubfannans : Vereor, inquit, tie phi lofop bits noftcr e Stoico fiat Cynic us. Ante omnia
vero, nihil tam offecit liierarum dignitati, quam craffa et turpis adulatio, ad quam
multi, neque hi indoifti, et calamos et ingenia fubmifere, Hecubam in Helenam, Fau-
Jiinam in Lucrctiam (ut ait Du-Bartas) transformantes. Neque vero nimis laudo mo-
rem ilium receptum libros patronis nuncupandi, cum libri, praefertim qui hoc no-
mine dignandi, in veritatis tantum et rationis clientelam fe dare debeant. Melius ve-
teres, qui non aliis, quam amicis atque aequalibus, fcripta fua dicare folebant, aut etjam
nomina ejufmodi amicorum traclatibus fuis imponere : quod fi forte regibus, aut ma-
gnatibus opus nuncuparent, turn demum hoc factum eft, cum argumentum libri per-
fonae tali conveuiret. Haec autem, et fimilia repreheniionem potius merentur, quam
defenfionem.

Neque hoc dico, quafi literatos culpem, fi ad beatos et potentes viros quandoque fe
applicent. Re&e enim Diogenes cuidam cum irrilione roganti : quifieret, quod philo-
fophi divites fettarenPur, non divites philo/cphosf refpondit, non line morfu, Hoc idso
fieri, quod philofophi, quibus rebus indigeant, probe intelligant ; divites non item. Huic
affine elt ilhjd Ariftippi, cui, nefcio quid petenti, cum non attenderet Dionyfius, ille
adorantis more abjecit fe ad pedes ejus; qui turn demum aufcultans petitioni annuit:
fed paulo poll, quidam dignitatis philofophiae aflertor increpuit Ariftippum, quod de-
mittendo fe ad pedes tyranni pro tantilla re philofophiam ipfam contumelia affeciffet :
cui \\\z,fuam id culpam non fuijfe, refpondit, fed Dionyfii, qui aures geflaret in pedibus.
Quin prudens ille, non puiillanimis habitus eft, qui in difputatione quadam cum Ha-
driano Caefare vinci fe paffus elt ; excufans faftum, Quod aequum efifet ei cedere, qui
triginta imperaret legionibus. Atque propterea non funt damnandi viri dodti, ubi,
cum res poitulat, aliquid de gravitate fua remittant, five imperante neceffitate, five
impetrante occalione ;- quod quamvis humile videatur, atque fervile primo intuitu, ,
tamen verius rem aeftimanti, cenfebuntur non perfonae, fed tempori ipfi fervire.

Pprgamvs nunc ad crrores, atque inania, quae in ftudiis ipfis virorum doftorum
interveniuut, iifque fe immifcent, ; id quod praecipue et proprie fpeftat ad praefens ar-
gumentum. Qua in re non eft inftituti noltri erroribus ipfis patrocinari, fed per eorum
. cenfuram et fecretionem excutere quod fanurn et folidum eft, atque a calumnia vindi-
care. Videmus enim, in more, praefertim apud invidos, effe, propter ea, quae dep1-!!-

vata

3»

.DE AVQMENTIS SCIENTIARVM. Lie. I.

rata fuvtt, etiam ea, quae impolluta et in ftatu fuo manferunt, fugillare; quemad-
modum ethnici in primitiva ecclefia Chriftianos haereticorum vitiis afpergere fole-
banr. Neque tamcn conlilium eft mihi, examen aliquod accuratius inftituere de
erroribus et impedimentis literarura, quae interiora et acaptu vulgi remotiora ; fed dc
i 1 lis tantum verba facere, quae cadunt fub communi et populari obfiervatione, et
nota, aut faltem ab ea non longe recedunt.

Qiiare tria praecipue deprehendo vana et mania in Uteris, quae anfas praecipue
pvaebuerunt ad obtreiftandum. Eas enim res pro vanis ducimus, quae aut falfae
i'unt, aut frivolae ; in quibus fcilicet, aut Veritas deficit, aut ufus : illos etiam ho-
mines vanos et leves exiftimamus, qui aut ad falfa creduli, aut in rebus exigui uk,s
curioii. Curiolitas autem, aut in rebus ipfis verfatur, aut in verbis; quando nimirum,
aut in rebus inanibus opera infumitur, aut circa verborum delicias nimium infudatur.

• Quocirca, non certae magis experientiae, quam reclae etiam ratioui, conionum vide-
tur, ut tres ponantur docirinarum intemperies. Prima eft docrrina phantaftica,
fecunda doftrina litigiofa, tertia doctrina fucata et mollis : vel fie ; vanae imagina-
tiones, vanae altercationes, vanae affeftationes. Ac quidem ordiar ab ultima.

Intemperies ifta, in luxurie quadam orationis fita (licet olim per vices in pretio
habita fuerit) circa Lutheri tempora miris modis invaluit. In caufa praecipue fuit,
quod fervor et efficacia concionum tunc temporis, ad populum demulcendum et alli-
ciendum maxime vigebat : ilia autem populare genus orationis pofcebant. Acce-
debat odium et contemptus, illis ipfis temporibus, ortus erga fcholafticos, qui ftylo

• et fcribendi genere utebantur valde diverfo, verba licenter admodum cudentes nova
et horrida, de orationis ornatu et elegantia parum folliciti, dummodo circuitionem
cvitarent, et fenfus ac conceptus fuos acute exprimerent : atque hinc factum eft, ut
paulo poftea, major apud plurimos coeperit haberi verborum cura, quam rerum ;
plerifque magis comptam phraiim, teretem periodum, claulularum rythmos, troporum
ftellulas ; quam pondus rerum, raticnum nervos, inventionis acumen, aut judicii limam
.ifteftantibus. Turn demum floruit Oforii Lufitani epifcopi luxurians & diluta oratio.
Tunc Sturmius in Cicerone oratore et Hermogene rhetore infinitam et anxiam
operam confumpfit. Tunc Carrus et Alchamus apud nos, praeleftionibus et fcriptis
fuis Ciceronem et Demofthenem ufque ad coelum evehentes, juvenes ad politum hoc
et iiorens do&rinae genus invitarunt. Tunc Erafmus arripuit anfam introducendi
ridicuhun illam echo, Decern annos confumpfi in kgendo Cicerone : cui echo refpondit,
cfe, affile. Scholafticorum vero docfrina defpectui prorlus haberi coepit, tanquam
aipera et barbara : denique ut femel dicam, praecipua illorum temporum inclinatio,

. et ftudium, potius ad copiam, quam ad pondus, deflexit.

Hie itaque cernere eft primam Uterarum intemperiem, quum, ut diximus, verbis
ftudetur, non rebos : cujus, etfi e eitimis tantum temporibus protulerim exempla,
tamen iecundum maiuset minus, et olimplacuerunt ejus generis ineptiac, et deinceps
placebunt. jam vero fieri non poteft, qifin lwc ipfum multum faciat ad docfrinae
. exiitimationem minnendam et elevandam, etiam apud vulgus imperitum, cum videant
doftorum fcripta, tanquam primam literam diplomatis, quae quamvis variis calami
ductibus et flofculis variegata fit, litera tamen eft unica. Ac mihi fane videtur per-
appofita hujufce vanitatis adumbratio, et quaii emblema, Pygmaleonis ilia infania ;
quid enim aliud funt verba, quam imagines rerum, ut nifi rationum vigore animata
lint, adamare ilia idem fit, ac ftatuam deperire ?

Neque tamen temere damnandum eft, fi quis philofophiae obfeura et afpera ver-
borum fplendore illuftret, et expoliat : hujus enim rei magna adfunt exempla in

Xenophonte,

Lib. I. D E AVGME'NTIS S C I E N T I A R V M. 3*

Xenophonte, Cicerone, Seneca, Plutarcho, ipfoque etiam Platone : nee minor eft
utilitas. Chiamvis enim diligentem veri cognitionem, atque acre ftudium philofo-
phiae res hacc nonnihil impediat, quoniam praepropere mentem confopir, atque ul-
rerioris difquiikionis fitim et ardorem reftinguit ; ii quis tamen doftrinain ad ufus
ci\ iles adhibeat (fermocinandi videlicet, confulendi, fuadendi, argumentandi, ec
iimilium) omnia, quae cupiat, praeparata et adornata in hujufmodi auctoribus reperiet.
Yeruntamen hujulce rei exceflus adeo jufte contemnitur, utquemadmodum Hercules,
cum videret in templo ftatuam Adonidis (Veneris deliciarum) indignabundus dixit,
Nil/acri e s ; ita omnes Herculei literarum pugiles, id eft, labor iofi atque conftantes
indagatores veritatis, hujufmodi delicias et lautitias, tanquam nil divini fpirantes,
facile fpreverint.

Paulo fanius eft aliud ftyli genus, neque tamen ipfum omnino vanitatis expers,
quod copiae illi, et luxuriae orationis, tempore fere fuccedit. lllud totum in eo eft, ut
verba lint aculeata, fentemiae concifae, oratio denique potius verfa, quam fuia ;
quo fit, ut omnia per hujufmodi artificium, magis ingeniofa videantur, quam revera
lint. Tale invenitur in Seneca effuiius, in Tacito et Plinio fecundo moderatius ;
atque noftri temporis auribus coepit efle non ita pridem accommodatum. Verum hoc
ipfum mediocribus ingeniis gratum efle folet, adeo ut dignitatem quandam Uteris con-
ciliet ; attamen a judiciis magis limatis merito faftiditur; et poni pofiit pro intemperie
quadam do&rinae, cum lit verborum etiam, et eorum concinnitatis aucupium quod-
dam. Atque haec de prima literarum intemperie dicta funto.

Sequitur ea intemperies in rebus ipfis, quam pofuimus mediam, et litigiofae fub-
tilitatis nomine defignavimus : eftque ilia, de qua modo diximus, aliquanto deterior.
Vt enim rerum dignitas verborum cultui praecellit, fie, e contrario, odiofior eft
vanitas in rebus, quam in verbis. Qua in re, increpatio ilia Paulina, non magis ad
fuam aetatem referri, quam ad fequentia tempora deduci, poteft ; neque theologian!
tantum, led etiam omnes fcientias refpicere videtur. Devita frophanas vocum novl-
tates, et vppofitiones falfi nminis fcientiae. His enim verbis duo figna indiciaque
fcientiae fufpeftae atque ementitae proponit. Primum eft, vocum novitas et info-
lentia; alterum, rigor dogmatum, qui neceflario oppolitionem, et dein altercationes,
quaeftionefque inducit. Certe quemadmodum complura corpora naturalia, diun
valent integra, corrumpuntur faepius, et abeunt in vermes ; eodem modo fana et folida
re rum cognitio faepenumero putrefcit, et folvitur in fubtiles, vanas, infalubres, et
(ii ita loqui licet) vermiculatas quaeftiones ; quae motu quodam et vivacitate non-
nulla praeditae videntur, fed putidae funt, et nullius ufus. Hoc genus docfrinae
minus fanae, et feipfam corrumpentis, invaluit praecipue apud multos ex fcholafticis,
qui lummo otio abundantes, atque ingenio acres, lectione autem impares (quippe
quorum mentes conclufae effent in paucorum auftorum, praecipue Ariftotelis dicta-
toris fui fcriptis, non minus quam corpora ipforum in coenobiorum cellis) hiftoriam
vero et naturae et temporis maxima ex parte ignorantes ; ex non magno materiae
ftamine, fed maxima fpiritus, quafi radii, agitatione, operofilfimas illas telas, quae in
libris eorum extant, confecerunt. Etenim, mens humana fi agat in materiam, naturam
rerum et opera Dei cantemplando, pro modo materiae operatur, atque ab eadem,
determinatur ; fin ipfa in fe vertatur (tanquam aranea texens telam) turn demum
interminata eft, et parit certe telas quafdam doiftrinae, tenuitate fili operifque ad-
mirabiles, led quoad uium frivolas et inanes.

Haec inutilis fubtilitas five curiofitas duplex eft: et fpechuur aut in materia ipfa;
qualis eft inanis fpeculatio, five controvcrfia ; cuius generis reperiuntu'r. et in theo-

logia

32

DE.AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. I.

logia et in philofophia haucl paucae : aut in modo et methodo traftandi ; haec apud
firholaiticos fere talis erat. Super unaquaque re propofita formabant objectiones ;
deinde objecYionum illarum folutiones; quae lblutiones ut plurimum diftincliones
tantum erant: cum tamen fcientiarum omnium robur, inftar fafcis illius fenis, non
in fingulis bacillis, fed in omnibus vinculo conjunctis coniiftat. Etenim fymmetria
fcientiae, fingulis fcilicet partibus fe invicem fuftinentibus, eft, et effe debet, vera atquc
expedita ratio refellendi objectiones minorum gentium: contra, fi fingula axiomata,
tanquam baculos fafcis, feorfum extrahas, facile erit ea infirmare, et pro libito aut
flectere aut frangere : ut, quod de Seneca dictum erat, Verborum minut'iis rerum
ftangit pontkra ; vere de fcholafticis ufurpari poffit, quaejlicnum minntiis fcientiarum
frangunt robur. Nura non in aula fpatiofa confultius foret, unum accendere cereum,
aut lychnuchum fufpendere, variis luminibus inftruftum, quo omnia nmul perluftren-
tur, quam in fingulos angulos quaquaverfus exiguam circumferre lucernam ? Atqui
r.on abilmilis eft eorum ratio, qui non tarn veritatem perfpicuis argument^, au&orita-
tibus, comparationibus, exemplis illuftrare nituntur ; quam in hoc folum incumbunt,
ut minutos quofque fcrupulos eximant, et captiunculas expediant, et dubitationes
folvant ; hoc pacto quaeftionem ex quaeftione gignentes ; quemadmodum fit in fupe-
riori fanilitudine, ut lucerna in unum aliquem locum delata, alios circumquaque
deftituat et obfcuret. Adeo ut Scyllae fabula ad vivum exprimat hoc genus phi-
lofophiae; cujus os et pectus virginem fonnofam praeferebant, infra vero fuifle,
aiunt,

Candida fuccinclam latrantibus inguina monflris. Virg. Eel. vi. 75.
Sic generalia quaedam apud fcholafticos invenias, quae pulchra funt diftu, et non
perperam inventa ; ubi autem ventum fuerit ad diftin&iones decifionefque, pro
foecundo utero, ad vitae humanae commoda, in portentofas et latrantes quaeftiones
deiinunt. Itaque minime mirum, fi hoc genus doftrinae, etiam apud vulgus hominum,
contemptui obnoxium fuerit, qui fere folent veritatem propter controverfias circa
earn motas afpernari, atque exiftimare eos errare omnes, qui nunquam inter fe con-
veniant ; cumque videant doctos homines inter fe digladiari de rebus nullius mo-
menti, facile illud Dionyfii Syracufani arripiunt, Verba ifta funt J'enum ct'wforum.
Nihilominus certiffimum eft, II modo fcholaitici ad inexplebilem fnim veritatis, et
continuant agitationem ingenii, varietatem et multiplicitatem lec'Honis et contempla-
tionum adjunxiflent, infignia profecto illi extitiffent lumina, omnefque artes et fcientias
mirifice provexiffent. Haftenus de fecunda literarum intemperie.

Ad tertiam quod attinet, quae ad falfitatem et mendacium fpectat ; una haec
omnium turpiflima eft, quippe quae ipfam naturam animamque deftruit fcientiae ;
quae nihil aliud eft, quam veritatis imago. Nam Veritas efiendi et Veritas cogno-
icendi, idem funt ; nee plus a fe invicem differunt, quam radius direftus et reflexus.
Hoc vitium itaque duplex, vel potius duplicatum eft, impoftura et credulitas; haec
decipitur, ilia decipit. Quae licet videantur difcrepantis naturae, alteraque a calli-
ditate quadam, altera a fimplieitate profecta, plerunque tamen coeunt. Vt enim in
carmine habetur,

Fercontator-em fugito ; nam garrulus idem eft :
innuendo, qui curiofus eft, eundem effe et f'utilem : pariter fit, ut qui facile credat,
idem libenter decipiat. Quemadmodum quoque fieri videmus in fama et rumoribus ;
ut qui cito iifdem fidem habeat, pari facilitate eos auxerit: quod. Tacitus prudenter
innuit his verbis, jingunt funul creduntque : adeo finitimae funt, voluntas fallendi,
et facilitas credendi.

1 Haec

D E AVGMENTIS SCIENTIAR V M. 33

Haec credendi, recipiendique omnia (licet Icvi auftoritate munita) facilitas, du-
orum gencrum eft pro ratione fubjectae materiac : aut enim creditur narrationi,
Gve faclo, (ut loquuntur jurifconfulti) aut dogmati. In priori genere videmus,

quanto dignitatis detrimento hie error affecerit ex ecclefiafticis hiftoriis nonnullas ;
quae minis faciles fe praebucrunt, in prodendis tranferibendifque miraculis, a martyri-
bus, eremitis, anachoretis, & aliis fan&is viris atque ab eorum reliquiis, fepulchris,
facellis, imaginibus, editis. Eodem modo in naturali hiftoria videmus nuilta temere,
ac parum cum deleclu aut judicio recepta et defcripta ; ut liquet ex fcriptis Piinii,
Cardani, Alberti, et plurimorum ex Arabibus, quae commentitiis et fabulofis nar-
rationibus paffim fcatent, iifque non folum incertis, et neutiquam probatis, fed pcr-
fpicue falfis et manifefto conviftis ; ingenti philofophiae naturalis dedecore apud ho-
mines graves et fobrios. In quo fane elucefcit Ariftotelis fapientia, et integritas,
qui, cum diligentem fcripferit atque accuratam hiftoriara animaliuni, tam parce ficta
aut fabulofa admifcuerit : quin potius auditiones admirandas, quas memoratu dignas
judicavit, in unum commentariolum conjecit : prudenter perpendens, perfpicue vera
(quae tanquam baiis experientiae folida, philofophiae et fcientiis fubflerni poffint)
haud temere efle cum rebus fufpeftae fidci mifcenda; et ruffus etiam rara atque
infolita, quae plerifque incredibilia videntur, non omnino efle fupprimenda, neque
memoriae pofterorum deneganda.

At ilia altera credulitas, quae non hiftoriae, aut narrationibus, fed artibus et
opinionibus tribuitur, duplex eft : aut cum artibus iplis, aut cum au&oribus in arte
pimium credimus. Artes ipfae, quae plus habent ex phantafia et fide, quam ex
ratione et demonftrationibus, funt praecipue trcs, aftrologia, naturalis magia, et
alchemia ; quarum tamen fines non funt ignobiles. Profitetur enim aftrologia fupe-
riorum in inferiora influxum et dominatum recludere : magia fibi proponit naturalem
philofophiam a varietate fpeculationum ad magnirudinem operum revocare: chemica
in fe fufcipit partes rerum heterogeneas, quae in corporibus naturalibus latent et
implicantur, leparare et extrahere ; corporaque ipfa inquinata depurare, impedita
liberare, immatura perficere. Sed viae atque rationes, quae ducere putantur ad
hos fines, tam in theoria illarum artium quam in praxi, erroris et nugarum plenac
funt. Neque adeo traditio ipfarum, ut plurimum, Candida eft, fed artificiis et latebris
munita. Chemicae tamen hoc certe debetur, quod vere comparari poflit agricolae
apud Aefopum, qui, e vita exiturus, dixit filiis, Se illis -Sun magnam auri in vinea,
nee fat is meminijfe quo loco, defojfam reliquijfe : qui cum vineam diligenter ligonibus
ubique invertiflent, aurum quidem repererunt nullum, fed tamen vindemiam infe-
quentis anni, propter foflionem circa radices vitium, tulerunt longe uberrimam ; fie
ftrenui illi chemiftarum labores et molimina circa aurum conficiendum, haud paucis
nobilibus invemis et experimentis, turn ad referandam naturam, turn ad ufus vitae
aj>prime idoneis, quail facem accenderunt.

Ilia autem credulitas, quae certos fcientiarum auclores diclatoria quadam poteftate
munivit ut edicant, non fenatoria ut eonfulant, ingens damnum fcientiis intulit, tan-
quam praecipua caufa, quae tantopere illas afflixit, et deprelEt, ut, abfque infigni
aliquo augmento, exangues jacerent. Hinc nempe faflum eft, ut in artibus mecha-
nicis primi inventores pauca excogitaverint, tempus reliqua iuppleverit, et perfecerit;
at in fcientiis, primi auftores longiflime penetraverint, tempus plurima detriverit, et
corruperit. Sic videmus, tormentariam, nauticam, typographicam, fub initiis im-
perfedlas, et propemodum informes fuiife, et exercentibus oherofas, temporis vero
progreflu expolitas et accominodas. At contra philofophiae, et fcieutiae Ariftotelis,

Vol. IV. F PlatoniSj

34

D E AVGMENTIS SCIENTIARVM.

Platoriis, Democriti, Hippocratis, Euclidis, Archimedis, in ipfis illis auctoribus vigu-
erunt, tfaftii temporis degenerarunt potius, et non minimum fplendoris amiferunt:
cujus rei non eft alia ratio, quam quod in artibus mechanicis ingenia multorum in
unum coierunt, in artibus et fcientiis liberalibus ingenia multorum fub uno fuccu-
buerunt ; quern tamen ipfum faepenumero fequaces fui potius depravarunt quam
illuftrarunt. Vt enim aqua non afcendet altius, quam caput fontis, a quo promanat;
ita doftrina ab Ariftotele deduch, iupra doftrinam Ariftotelis nunquam affurget.
Ideoque etii non difpliceat regula, oportet difcentem credere ; huic tamen con-
jungendum eft, oportet jam edoctum judicio fuo uti. Difcipuli enim debent magiftris
temporariam folum fidem, judiciique fufpenfionem, donee penitus imbiberint artes ;
non autem plenam libertatis ejurationem, perpetuamque ingenii fervitutem. Quare,
ut abfolvam hanc partem, hoc tantum adjiciam; magnis auftoribus fuus fie conftet
honos, ut auftori au&orum, et veritatis parenti, tempori, non derogetur.

Explicavimvs tandem tres docbrinae intemperies, fivemorbos; praeter quos non-
nulli funt, non tarn morbi confirmati, quam vitioli humores : qui tamen non adea
occulti funt, aut latentes, quin in multorum fenfum et reprehenfionem incurrant, ideo-
que neutiquam praetermittendi.

Horum primus eft immodicum ftudium duorum extremorum, antiquitatis et novi-
tatis. Qua. in re temporis filiae male patriffant : ut enim tempus prolem devorat, fie
haec fe invicem ; dum antiquitas novis invideat augmentis, et novitas non fit con-
tenta recentiaadjicere, nifi vetera prorfus eliminet, et rejiciat. Certe confilium Pro-
phetae vera in hac re norma eft : State fuper vias antiques, et videfe quaenamft via reef a,
ct bona, et ambulate in ea. Antiquitas earn meretur reverentiam, ut homines aliquan-
diu gradum fiftere, et fupra eamftare debeant, atque undequaque circumfpicere, quae
Jit via optima : quum autem de via bene conftiterit, tunc demum non reftitandum,
fed alacriter pfogredie'ndum. Sane, ut venun dicamus, Antiquitas faeculi, juventus
mundi. Noftra profetto funt antiqua tempora, cum mundus jam fenuerit ; non ea, quae
computantur ordine retrogrado, initium fumendo a faeculo noftro.

Alius error, e priori oriundus, eft fufpicio quaedam, et diffidentia, quae nihil nunc

poiTe inveniri autumat, quo mundiis tarn diu carere potuit : ac fi ilia obje&io conve-

niret erga tempus, qua Lucianus impetit Jovem, caeterofque ethnicorum deos : Mira-

tur enim, cur tot olim genuerint Uberos, nidlos autem fuo faeculo? Interrogatque jocan?,

t •<■ quid feptuagenarii jam effent, aut lege Papia contra fenum nuptias lata, conflricli f fie

videntur homines fubvereri, ne tempus eiibetum jam faftum fit, et ad generationem

ineptum. Quin potius levitas hominum atque inconftantia, hinc optime perfpici

poteft, qui, donee res aliqua perfefta fit, earn mirantur fieri poiTe ; poftquam faclra

femel eft, iterum mirantur earn jam pridem faftam non fuiffe. Ita Alexandri expedi-

tio in Aliam habita eft initio pro vafto, et arduo admodum negotio ; quam tamen

poftea placuit Livio in tantum elevare, ut diceret de Alexandra A/7 aliud, quam bene

aufus ejl vana contemners Idem Columbo evenit circa occidentalem navigationem. Sed

in rebus intelleftualibus hoc fit multo frequentius ; uti videre eft in plerifque propofi-

tionibus apud Euclidem, quae antequam demonftrentur, mirae videntur, et quibus

quis non facile aflenferit ; poft demonitrationem autem faftam arripit eas mens per re-

tractionem quandam (ut loquuntur jurifconfulti) tanquam ante perfpectas et cognitas.

Alius error, fuperiori alfinis, eft eorum, qui omnium feftarum, atque haerefium

veterum, poftquam excuffae fuiffent, et ventilatae, optimam femper obtinuifte, poft-

habitis aliis, exiftimant. Itaque putant, fi quis de integro inftiraeret inquifuionem

et

DE AYGMENTIS SCIENTI ARVM. 35

et examen, non poflct non incidere in aliquas ex rejecbs opinionibus, et pod re-
jeflionem amiffis, et obliteratis : quail vero raultitudo, aut ctiam fapientes, multi-
tudinis deliniendae gratia, non illud faepe probarint, quod populare magis atque
lese lit, quam quod folidum, atque alte radices agens. Tempus liquidem limile
eft fluvio, qui levia atque inflata ad nos devehit, folida auteni, et pondus habentia
fubmergit.

Alius error, a reliquis divcrfus, eft praematura, atque proterva reduaio doftri-
narum in artes et methodos ; quod cum fit, plerunque fcientia aut parum, aut nihil
prolicit. Nimirum ut ephebi, poltquam membra et lineamenta corporis ipforum
perfeite efformata funt, vix amplius crefcunt ; fie fcientia, quamdiu in aphorifmos, et
obfervationes fpargitur, crefcere poteft, et exurgere ; fed methodis feme! circum-
fcripta et conclufa, expoliri forfan et illuftrari, aut ad ufus humanos edolari poteft,
non autem porro mole augeri.

Alius error fuccedens ipfi, quem poftremo notavimus, eft quod poft fingulas fci-
entias, et artes fuas in dalles diftributas, mox a plerifque univerfali rerum cogni-
tioni, et philofophiae primae renunciatur ; quod quidem proie&ui doclxinarum inimi-
ciilimura eft. Profpcctationes fiunt e turribus, aut locis praealtis; et impoffibile eft,
ut quis exploret remotiores interiorefque fcientiae alicujus partes, fi ftet fuper piano
ejufdem fcientiae. Deque altioris fcientiae veluti fpeculam confeendat.

Alius error fluit ex nimia revcrentia et quad adoratione intellectus humani ; unde
homines abduxere fe a contemplatione naturae, atque ab cxperiemia, in propriis
meditationibus. et ingenii commentis, fufque deque volutantes. Caeterum pnieclaros
hos opinatores, et (i\ ita loqui licet) imelleclualiftas, qui tamen pro maxime ful>
limibus, et divinis philofophis haberi folent, recte Heraclitus perftrinxit : Homines,
inquit, quaenmt veritatem in microcofnns fuis, non in mundo majori. Reipuunt enim
quafi abecedarium naturae, primumque in operibus divinis tirocinium : quod fi non
facerent, potuiifent fortafie gradatim et fenfiin, poft literas limplices, et deincep*
fyllabas, ad textum et volumen ipfum creaturarum expedite legendum afcendere. At
iili contra, jugi mentis agkatione, urgent, et tanquam invocant fuos genios, ut vati-
•cinentur eis, edantque ©Taenia, quibus memo, et fuaviter decipiuntur.

Alius error huic pofieriori finitimus eft, quod homines faepius imbuant, et infi-
ciant meditationes et doftrinas fuas, opinionibus quibufdam et conceptibus propriis,
quos potuTimum in admiratione habent ; aut ar.ti.bus, quibus maxime addi&i et con-
fecrati funt; caetera omnia Hlis deliciis iaficientes, et quafi intingentes, licet fuco
admodum fallaci. Sic fuae philofophiae immifcuit Plato theo'.ugiam, Ariltoteles
cam, fecunda fchola Platonis (Proclus ieilicet et reliqui) mathematicas. Ilhis
enim artes folebant ilii tanquam ftliolos fuos primogenitor iua\iari. At chemlci e
paucis experimentis ad foculum, et formic em, novam philofophiam excuderunt.
Et Gilbertus popularis nofter phidafopjhjara aliam ex magpete elicuit. Sic Cicero,
cum varias opiniones de natura animae recenfens, tandem in mullcum incjdAffet, qui
.animam effe harmoniam ftatuebat, facete dixit, hie ab arte fun iv.n rccefjit. Sed dc
hoc genus erroribus appoiite, et prudencer ait Ariltoteles, .':^ji njlieutnt ad pane a,
de faciii prcnuncitint.

Alius error ell impatientia dubitandi, et caeca feftinatio decernendi, ablquc debits
et adulta fufpenfione judicii. Nam bivium contemplationis non eft diflimile bivio
actionis, a veteribus faepius memorato : cujus altera via initio plana et facilis erat,
fine autem impcrvia; altera ingredienti alpera erat et confragofa, ubi paulo p o-
cefteris, expedita et aequapiiis. liaud fecus in eontemplationibus, fi quis a certis

F 2 ordiatur,

3* DE AVGMENTIS SCIENTIAR VM. ' Lib. I.

ordiamr, in dubia definet : fin a dubiis incipiat, eaque aliquandiu patienter tolerct,
in certis exitum reperiet.

Similis error fe oftendit in modo tradendi doftrinam, qui ut plurimum eft imperio-
fus et magiftralis, non ingenuus et liberalis ; ita demum compolkus ut potius fidem
imperet, quam examini fubjiciatur. Non negaverim in fummariis libellis, ad praxim
deitinatis, hanc formulam "fcribendi retineri poffe : vernm in juftis traftatibus de
fcientiis utrumque extremum vitandum cenfeo, tarn Velleii Epicurei, nil tarn metu-
entis, quam ne dubitare de re aliqua videretur ; quam Socratis, et Academiae, omnia
in dubio relinquentium. Candori potius ftudendum, refque majore aut minore
contentione tradendae, prout rationum momentis parcius aut plenius lint probatae.

Alii errores funt in fcopis, quos homines praefigunt fibi, et in quos conatus fuos,
et labores dirigunt. Cum enim diligentiores literarum coryphaei ad id collimare
debeant praecipue, ut arti,quam profitentur, aliquid praeclarum adjiciant: hi contra
in fecundis tantummodo coniiftere fat habent ; vel fubtilis interpretis, vel antago-
niftae vehementis et nervofi, vel methodici abbreviatoris nomen ambientes ; unde
reditus, et vectigalia fcientiarum augeri poiTunt, patrimonium et fundus minime.

Omnium autem graviffimus error in deviatione ab ultimo doftrinarum fine con-
fiftit. Appetunt enim homines fcientiam, alii ex infita curiofitate, et irrequieta;
alii animi caufa et dele&ationis ; alii exiftimationis gratia ; alii contentionis ergo,
atque ut in differendo fuperiores fint; plerique propter lucrum et viclum ; pauciffimi,
ut donum rationis divinitus datum in ufus humani generis impendant. Plane, quafi
in doftrina quaereretur lectulus, in quo tumuhuans ingenium et aeftuans requief-
ceret ; aut xyftus five porticus, in quo animus deambularet liber et vagus; aut
turris aha et edita, de qua mens, ambitiofa et fuperba defpe&aret; aut arx, et pro-
pugnaculum ad contentiones et proelia ; aut officina ad quaeftum, et mercatum : et
non potius locuples armarium, et gazophylacium, ad Opificis rerum omnium gloriam,
et vitae humanae fublidium. Hoc enim illud eft, quod revera doftrinam atque artes
condecoraret, et attolleret, fi contemplatio et actio arcliore quam adhuc vinculo copu-
larentur. Quae certe conjunftio talis foret, qualis eft fupremorum duorum plane-
tarum fyzygia, cum Saturnus, quietis et contemplationis dux, cum Jove, duce focie-
tatis agend que, confpiret. Ouanquam cum de praxi atque aftione loquor, nullo
modo ad doftrinam profefforiam et lucrofam innuo. Neque enim me fugit, quanto-
pere hoc ipfum progrelfionemdoclrinae, et amplificationem moretur; perinde quidem
in aureum malum ante oculos Atalautae projeclum, quod ut tollat, dum fieitit fe,
curfus interea impcditur :

Declinat curfus, aurumque volubilc icllit.
Neque rurfus mihi in animo eft, quod de Socrate dictum erat, Philofophiam de~
-cocare de coelo, ut tantummodo verfaretur in tenis : hoc eft, phyficam leponi, ut
moralis philofophia, et politica celebraretur fola ; fed quemadmodum coelum et
terra fimul confpirant et confentiunt, ad hominum tuendam vitam atque juvandam ;
ita fane hie finis effe debet utriufque philofophiae, ut, rejeftis vanis fpeculationibus,
et quicquid inane ac fterile eft, confervetur quicquid folidum eft, ac fruftuofum ;
ut hoc pacto, fcientia non fit tanquam fcortum ad voluptatem, aut tanquam ancilla
ad "quaeftum ; fed tanquam fponfa ad generationemj fruclum, atque folatium ho-
neftum.

Jam explicaffe videor, et quafi difleftione quadam aperuifte, vitiofos illos humores,
aut faltem eorum praecipuos, qui noa folum obftitere profeftui literarum, veruni

etiam

Lib. I. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM.

etiam culpandis iifdem anfam dedcre. Quod quidem fi nimis ad vivum feccrim,
meminiffe oportet, Fidelia vtilne :tis,jl\! dole fa ofcula malignantis. Vtcunque

hoc certe mihi videor affecutus, ut mcrear fidem in Icquenti praeconio, cum in lu-
periori cenfura tarn libere egerim. Neque taraen in animo eft mihi panegyricum
Uterarum fcribere, aut hymnum Mulis praecinere, licet forfitan diu jam fit, ex
quo facra carum rite celebrata lint : fed confilium ell abfque pigmentis et hyperbolis,
vcrum dofirinae contra alias res pondus excipere, et perpendere, verumque ejus va-
lorem et pretium, ex tellimoniis divinis atque humanis, exquirere.

Prirao igitur quaeramus dignitatem fcientiae in arcbetypo five exemplari : id eft, in
attributi; atque a<ftis Dei, quatenus revelantur homini, et fobrie indagari poflunt.
Qua in re non competit appellatio doclrinae, cum omnis do£trina fit fcientia acquifita:
nulla autem cognitid in Deo acquifita eft, fed originalis. Itaque aliud quaerendum
eft nomen, lapientia fcilicet, ut lacrae Scripturae earn indigitant.

Sic autem fe res habct : in operibus creationis duplicem virtutis divinae emanatio-
nem videmus, quarum una ad potentiam refertur, altera ad fapientiam : ilia praeci-
pue cernitur in creanda mole materiae, haec in pulchritudine formae difponenda.
Hoc polito, notandum ell nihil in creationis hilloria obftare, quin fuerit confufa
ilia coeli terraeqae mafia, et materia, unico temporis momento creata ; cui tamen
difponendae digerendaeque lex dies fuerunt attributi : adeo fignanter Deus opera
potentiae, ac fapientiae difcriminavit. Cui accedit, quod de materiae creatione me-
moriae proditum non lit, dixille Deum Fiat caelum et terra, ficut de fequentibus operi-
bus di«ftum eft : fed nude atque aclualiter, Deus creavit coelumet terrain: ita ut materia
videatur tanquam manu facia; formae vero introduftio ftylum habeat legis, aut
decreti.

Pergamus a Deo ad Angelos, quorum natura dignatione eft Deoproxima. Vide-
mus in ordinibus Angelorum (quatenus fides adhibenda coelefti illi hierarchiae quae
Dionyfii Areopagitae nomine evulgatur) primum locum obtinere Seraphim, Angelos
fcilicet amoris ; fecundum Cherubim, Angelos illuminationis ; tertium autem locum
et fequentes, Tbronis, Principatibus, caeterifque Angelis potentiae et miniilerii con-
cedi ; ut ex hoc ipfo ordine ac diftributione clarum fit, Angelos fcientiae et illu-
minationis Angelis imperii et potentiae praeponi.

A fpiritibus et intelligentiis ad formas fenfibiles, et materiatas defcendentes, legi-
mus primam formarum creatarum fuille lucem ; quae in naturalibus et corporeis,
fcientiae in lpiritualibus atque incorporeis refpondet.

Sic in diftributione dierum videmus diem, qua requievit Deus et contemplatus eft
opera fua, benediclum fuifle fupra omnes dies, quibus creata eft et difpofita fabrica
univerfi.

Poll creationem abfclutam, legimus hominem collocari in paradifo, ut illic ope-
raretur : quod quidem opus aliud effe non poterat, quam quale pertinet ad con-
templandum : hoc eft, cujus finis non ad neceffitatem aliquam, fed ad deleftati-
onem et acrivitatem fine moleftia, referri poffit : cum enim tunc temporis nulla po-
tuerit efie creaturae reluftatio, nullus fudor vultus, neceffario fequitur acliones hu-
manas ad voluptatem et contemplationcm, r.on ad laborem aut opus, cemparatas
fuifle. Rurfus primae hominis aftiones, quas in paradifo exercuit, duas fummarias
fcientiae partes complexae funt : hae erant infpeclio creaturarum, et impofitio no-
minum. Nam fcientia ilia, quae lapfum introduxit (quod ct ante monnimus) non
erat naturalis fcientia circa creaturas, fed moralis fcientia de bono et ma!o; ex hac
fuppofitione, quod Dei mandata, aut vetita, r.on effe pia boni et mali, icd.

quod .

38 DE. AVGMENTISSeiENTIARVM. Lib. I.

quod alias haberent ilia origines; quorum cognitionem affechwit homo, fcilicet ut
totaliter a Deo deficeret, et fibi ipfi fuoque arbitrio prorfus inniteretur.

Veniamus ad ea, quae ftatim poll lapfum contigere. Videmus (ut innumera funt
facrarum Scripturarum myfteria, lalva iemper veritate hiftorica et Hterali) imaginem
duarum vitarum, contemplativae nimirum, et a&ivae, in perfonis Abelis et Caini,
inque eorura inftitutis, et primitivis vivendi rationibus, delineatam : quorum altor
pallor erat (qui propter otium et quietem, liberumque coeli afpectum, typus ell
vitae theoricae) alter agricola (laboribus fcilicet fatigatus, et afpe&u in terrain
defixus :) ubi cernere eft favorem, elecYionemque divinam, ad paftorem acceffiffe,
non ad agricolam.

Sic ante diluvium, facri fafti, inter pauciffima, quae de eo faeculo memorantur,
dignati funt memoriae prodere inventores muficae, atque operum metallicorum. Se-
quenti faeculo poft diluvium graviifima poena, qua Deus humanam fuperbiam ultus
ell, fuit confufio linguarum, qua doctrinae liberum commercium, et literarum ad in-
vicem communicatio maxime interclufa eft.

Defcendamus ad Mofem legiilatorem et primum Dei notarium, quem Scripturae
ornant hoc elogio ; quod gnarus et peritus effet omnis doclrinae Aegyptiorum : quae
quidem gens inter vetuftiffimas mundi fcholas numeratur. Sic enim Plato inducit
Aegyptium facerdotem dicentem Soloni ; Vos Graeci,femper pueri eflis, nullum vel
fcieiitiam antiquitatis vel antiquitatem fcicntiae habentes. Perluflremus ceremonialem
legem Mofis, reperiemufque, praeter Chrifti praefigurationem, dill i actionem populi
Dei a gentibus, exei'citium obedientiae, aliolque ejufdem legisuius facros : nonnullos
doftiilimorum Rabbinorum haud inutilem circa earn navafle operam, ut ledulo eru-
erent, quandoque naturalem, quandoque moralem fenfum ceremoniarum et rituum.
Exempli gratia, ubi de lepra dicitur, Si effioruerit difcurrens lepra, homo mundus
erit, et non recludetur : fin euro viva in eo eni, nnmunditiae condemnabitur, et ad
facerdotis arbitrium feparabitur. Ex hac lege coiligit unus eorum axioma in natura;
Putredinem pefiileniiorem ejfe ante, quam poft moturitatem. Alius morale docu-
mentum elicit, Homines ftlagitiis undique co-opertos, minus corrumpere pubheos mores,
quam mediocriter et ex parte tantum malos ■; adeo ut ex hoc et fimilibus locis ejus
legis, praeter fenfum theologicum, haud pauca ad philoiophiam fpe&antia fpargi
v deantur.

Si quis etiam eximium ilium Jobi librum diligenter evolverit, plenum eum, et tan-
quam gravidum, naturalis philofophiae myfteriis deprehendet: exempli gratia; circa
cofmographiam et rotunditatem terrae; illo loco, £*tii e.xtendit aquilonem fuper vacuum,
et appendit terrain fuper nihilum. Vbi peniilis terra, polus arc~ticus, et coeli cenvexitas
in extimi^ baud obfeure infmuantur. Rurfus circa aftronomiam et afterilmos, illis
\erbis, Spiritus ejus ornavit coelos, et obftetricante manu ejus educlus eft Qduber tcr-
tuofus. Et alio loco, Kunjuid conjungere valebis mi c antes ft ell as Pleiadas, out gyrum
Arcluri poteris diftfipare? Vbi immota configuratio ftellarum fixarum, paribus inter-
vals femper inter fe diftantium, elegamliume defcribitur. Item alio loco, ,^_
Arclurum, et Oriona, et Hyadas, et inieriora auftri. Vbi iterum innuit dcpreillonem
antarctici poli, eamque deiignat nomine interiorum auftri, quia aullrales lleilae noiho
hemifphaerio non cernuntur. Circa generanonern animalium: Annan fit ut /uc niuljfti
me, et fit ut cofeum coogulajii .me.? etc. Circa rem mctaliicam, Habet argentum venarum
fuaruui principiu, et aur-o locus eft in quo conflatur : ferrum de terra tolutur, et lapis
folutus colore in aes verlitur. Et fequeatia in eodem capite.

Parker

Lie. I. DE AVGMENTIS SCIF.NTIARV M.

Parker ct in perfona rfcgis 8<tldtt6nis videmus donum fapientiac, turn in petitionc
jpfius, turn in conceflione divina, omnibus terrenae et temporalis i'clicitatis bonis prae-
latum. Virtute cujus doni et concellionis, Salomon egregie inftruc"tus, non folufn
lcripiit ififigfies Was parabola-, five aphorifmos, de divina atque morali philofophia ;
vcrum ctiam compofuit naturalem hiftoriam omnium vegctabiliunv? ceJro fuper monlem,
Ufqae ad mtfciahfufet tnitrUm (quae nihil eft aliud, quam rudimentum plantae, putrcdi-
ni> etherbae medium) omniumque etiam, quae refpirant et ir.oven:nr. lino idem rex
Salomon, quamvis exccllucrit opibus, magnificentia aedificiorum, clafTe, famulitio,
nominis celebritate, et reliquis, quae ad gloriam pertinent, nihil tamen, ex ifta gloriae
fegete, fibi ipfidecerpit aut afTumit, praeter decus inquirendi et inveniendi veritatem.
Sic enim diferteait; Gloria Dei eft celare verbum, et gloria regis irrvejligare fermonem.
Ac li Divina Majeftas innoxio illo et benevolo puerorum ludo delcftaretur, qui ideo fe
abfeondunt, ut inveniantur : quafique etiam nihil effet honoriiieciv.'i: j i. I'rus, quam
Dei collufores cfie in eodem ludo; praefertim cum tot ingeniis imperent, tantafque opes
praefto habeant, quibus orrrfris fecreti inveftigatio abfolvi poilit.

Nee vero aliter haec difpenfavit Deus, poftquam Salvator nofter in mundum venif-
fet. Ille enim prius potentiam oftendit fuam in profliganda ignorantia, ubi cum
do-ftoribus et lacerdotibus diffcrerct in templo, quam in fubj Uganda natura, tot et
tantis editis miraculis. Advcntus quoque Spiritus SancH praecipue adumhratus atque
expreffus ftrlt in iimilitudine ac dono linguarum, quae funt dunta.xat vehicula fcien-
tiae.

Ita in feligendis illis inftrumentis, quae adhibuit Deus ad fidem diffeminandam,
initio homines evocavit plane iudoftos et illiterates, praeterquam quod Spiritus Sanc~ti
afflatu inftrufti fuiffent ; quo evidentius virtutem fuam immediatam et divinam decla-
raret, omnemque humanam fapiemiam deprimeret. Quamprimum autem confilium
fuum in hac parte perimplerum effet, mox in proxima fucceflione temporum, divinam
veritatem fuam, aliis doctrinis, veluti pedifFequis, comitatam, in mundum iminilit. Ita-
que D. Pauli calamus (qui inter Apoftolos folus literatus fuit) in fcripturis Novi Tefta-
menti, praecipue a Deo adhibitus eft.

Sic et novimus, complures ex antiquis Epifcopis et patribus egregie fuiffe in omni
ethnicorum eruditione verfatos. Adeo ut edifhim Juliani, quo cautum eft, ne Chri-
ftiani ad fcholas et gymnafia mitterentur, pernicioiior machina ad expugnandam fidem
Chriftianam, quam cruentae fuperiorum imperatorum perfecutiones, habitum fuerit.
Neque Gregorii primi, Epifcopi Romani (caeteraviri egregii) aemulatio et invidentia,
qui ethnicorum auctorum et antiquitatum memoriam obliterare ftudebat, in bonam
partem, etiam apud viros pios, accepta eft. Qminimo fola Chriftiana Ecclefia, inter
inundaticnes Scytharum a plagis feptcntrionalibus, et Saracenorum ab crientalibus,
pretiofas gentilis eruditionis reliquias, jamjam funditus perituras, fmu et gremio fuo
confervavit. Nuper etiam inrueri licet Jeluitas (qui partim ftudio proprio, partim ex
aemulatione adA'erfariorum, Uteris ftrenue incubuerunt) quantum fubfidii, viriumque,
Romanae fedi reparandae et ftabiliendae attulerint.

Quare ut abfolvam hanc partem, duo funt praecipua ofHcia et minifteria, praeter
ornatum et illuftrationem, quae fidei religionique humaniores literae perfolvunt.
Vritim, quod efHcacia fint incitamenta ad divinam gloriam exaltandam et celebran-
dam : fcut enim Pfalmi et :■ 1 b1 e Scripturae crebro nos invitant ad contempiationem
praedicaticncirque toagirificorcrm ct admirabilium operum Dei; ita, ft tantum in eorum
fpecie externa, fcut fenlihi: s no!!;-, fe cxhihent, haereremus, eandem faceremus inju-
riam Majeftati Divinae, ac li de opulemia et copia nobiliflimi gemmarii, ex iis, quae
I palaox.

3?

4o DE AVGMENTIS SC1ENTIARVM. Lib. I.

„ palam cxponuntuv in pcrgula, judicaremus. Alterum, quod fingulare remedium

antidotumque exhibeat philofophia, contra infidelitatem et errores. Nam Salvator
noltcr inquit, Erratis, nefcientes Scripturas et potentiam Dei. Vbi duos libros, ne in
errores incidamus, proponit nobis evolvendos : primo volumen Scripturarum, quae
voluntatem Dei, dein, volumen creaturarum, quae potentiam revelant : quorum pofte-
rior, veluti clavis ell prioris, non folum inteile&um noftrum aperiens ad genuinam
fcripturarum mentem, ex generalibus regulis rationis et legibus fermonis, expromen-
dam ; fed porro etiam praecipue fidem noftram referans, ut in feriam ingrediamur
omnipotentiae divinae meditationem, cujus chara&eres maxime infculpti ejus operibus
et incifi funt. Tantum de divinis teftimoniis ac judiciis pro vera dignitate et pretio
doetrinae diftum fit.

Quantum ad humana teftimonia et argumenta, tarn latus aperitur campus, ut in
tractatu hoc brevi et preflb, dele&um potius adhibere deceat, quam copiam. Primo
itaque fummus apud ethnicos honoris gradus fuit, divinam venerationem, cultumque
confequi (quod quidem Chriftianis eft tanquam fruftus vetitus :) nunc vero loquimur
feparatim de judiciis humanis. Itaque (ut coepimus dicere) apud ethnicos, ille, quem
Graeci Apotheojin, Latini, Rclationem inter divos vocarunt, fupremus honor fuit, qui
homini ab homine tribui poilet : praefertim ubi non ex decreto, aut edifto aliquo im-
perii (ut Caefaribus apud Romanos) fed ex opinione hominum et fide interna, ultro
deferretur: cujus honoris tam excelfi gradus quidam erat, et terminus medius : quippe
fupra humanos honores, heroici numerabantur et divini. In quorum diftributione
huncordinem tenuere veteres : rerumpublicarum conditores, legiilatores, tyrannicidae,
patres patriae, quique in rebus civilibus optime meruerunt, infigniti funttitulo heroum
tantum, aut femideorum : quales fuere Thefeus, Minos, Romulus, caeterique. Ex
altera parte, inventores et auftores novarum artium, quique vitam humanam novis
commodis et acceffionibus dotarunt, femper confecrati funt inter deos ipfos majores ;
quod Cereri, Baccho, Mercurio, Apollini, et aliis contigit: quod certe jure, et fano
cum judicio fadtum eft. Nam priorum benemerita intra unius aetatis, aut nationis
limites, fere coercentur; nee abfimilia funt imbribus tempeftivis et benignis, qui
quamvis frugiferi fint, atque optabiles, tamen pro ilia tempeftate tantum, qua decidunt,
atque pro amplitudine tractus terrae, quam irrigant, utiles lunt. Poiteriorum vero be-
neficia, ut ipfius folis et coeleftium munera, temporibus perpetua, locis infiuita funt.
Ilia rurfus, cum contentione et perturbatione, ut plurimum conjun&a funt; haec ha-
bent verum chara&erem divinae praefentiae, veniuntque in aura leni, abfque tumultu
aut ftrepitu.

Neque fane doclxinae meritum in civilibus, et in reprimendis incommedis, quae
homo homini infert, multum cedit illi alteri, in fublevandis humanis necelfitatibu?,
quae ab ipfa natura imponuntur. Atque hoc genus meriti optime adumbratum fuit
fub ilia fifta narratione de theatro Orphei, ubi fmgulae beftiae avefque congregatae
funt, quae, appetituum fuorum innatorum imiuemores, praedae, ludi, pugnae, amice,
placideque una ftetere, citharae concentu, et fuavitate captae : cujus fonus ubi aut
cellaret, aut majori fonitu obrueretur, omnes illico animantes ad ingenium redibant.
CXia in fabula eleganter defcribuntur ingenia et mores hominum, qui variis et indomitis
cupiditatil)us agitantur, lucri, libidinis, vindiftae: qui tamen quamdiu aures praebent
praeceptis et fuaiionibus reli^ionis, legum, magiftrorum, in libris, fermonibus, et con-
cionibus, eloquenter et fuaviter modulantibus, tam diu pacem colunt et focietatem ;
fin iita iileant, aut feditiones et tumultus obftrepant, omnia diililiunt, et in anarchiam
atque confulionem relabuntur.

Sed

Lib. I. DE A VG MENTIS S CIENTIARVM. 4*

Sed enim hoc clarius ccrnitur, cum reges ipfi, aut magnates, aut praefccn eruditione
praediti fint. Vt ut enim fuis addicms nimium partibus videatur, qui dixit, turn
demum refpublicas fore felices, cum aut philofopbi regnant, aut reges philofophantur ; hoc
tamen cxperientia notum eft, fub cruditis principibus et cuftodibus reipublicae iaecula
inaxime felicia fuiife. Quamvis enim reges ipfi fuos habeant errores et vitia, ailectibus
fcilicet et pravis confuetudinibus, pro more caeterorum hominum, obnoxii ; tamen do-
ftrinarum d accedat lumen, anticipatae quaedam notiones religionis, prudennae, ho-
neftatts, retinent eos, et ab omni praecipiti, et immedicabili exceffii, et errore refrac-
nant; aurem femper vellentes, etiam cum coniiliarii et domeftici iilent. Q^'n fena-
tores ipfi et coniiliarii, qui literis exculti funt, folidioribus innituntur principiis, quam
qui ab experientia tantum edofti funt; ill is ex longinquo profpicientibus pericula et
mature propulfanubus, cum ifti tantum ex propinquo et confirms fapiant, nihil
.ntes, niii quod imminet, et tunc demum agilitate ingenii fui, fe in ipfo periculorum
arriculo expedire et eripere pofle confidentes.

Quae felicitas temporum fub eruditis principibus (ut femper brevitati ftudeam, ad-
hibens non nifi leftiffima quaeque exempla, et maxime illuftria) praecipue cernitur eo :n
iaeculo, quod a morte Domitiani imperatoris, ufque ad imperium Commodi defiuxit:
fucceffionem fex principum eruditorum, aut certe eruditioni impenfe faventium.com-
pleftente ; omniumque, ii temporalia bona fpeftamus, quae unquam vidit Roma, to-
tius urbis tunc epitome, longe florentiiUmo. Id quod Domitiano, pridie ejus diei, quo
interfectus eft, in fomnis praemonftratum erat. Quippe qui videre vifus eft, Caput
aurcumfibi pone ceroicem enatum eJJ'e : quod fane vaticinium aureis illis fubfequentibus
faeculis adimpletum eft: dequibus figillatim, fed brevifiime, verba faciam.

Nerva virdoctus fuit, Apollonii illius Pythagorei familiaris, et quafi difcipulus: qui
etiam fere exriravit in verfu illoHomeri,

Telis, Phoebe, tuis lacrymas ulcijcere nojlras.
Trajanus non ipfe quidem dooms, fed'doctrinae admirator, et erga literatos munificus,
bibliothecarum inftitutor, et in cujus aula (licet imperatoris bellicofi) profefibres et pae-
dagogos gratiolilTimos fuiffe, memoriae proditum eft. Adrianus curiofiffimus morta-
lium, et inexplebilis omnis varietatis et fecreti inveftigator. Antoninus fubtilis et qua-
il'fcholafticus, unde etiam cymini fe&or vocatus eft. Ex divis fratribus autem Lu-
cius Commodus, molliori literarum genere eruditus. Marcus etiam cognomine ipfo
Philofophus. Hi principes, ut dochfiimi, ita et optimi fuerunt. Nerva clementilii-
mus imperator, quique, li nihil aliud, orbi Trajanum dedit. Trajanus omnium, qui
imperarunt, et belli et pacis artibus maxime fiorens : idem imperii fines longiftime pro-
tulit; idem vim dominationis modeftiilime cohibuit : maximorum etiam extractor
operum ; unde a Conftantir.o Parietaria per invidiam vocatus eft, propter nomen ejus
tot parietibus incifum. Adrianus temporis ipiius aemulus : injurias enim et ruinas
temporis, in quoquo genere, cura et munificentia fua, reparavit. Antoninus (ut etiam
appellants eft) vir maxime Pius, nativa quadam et iniita bonitate, omnibus ordinibus
gratus, cujufque regnum (licet hand breve) omnis calamitatis expers. Lucius Com-
modus fratri quidem bonitate cedens, reliquos imperatores plurimos fuperans. Marcus
vir ad exemplar virtutis compoiitus, cuique fcurra ille, in convivio deorum, nihil ha-
buit, quod objiceret, praeter patientiam erga mores uxoris. In hat itaque continua
fex principum ferie, videre cuivis liceat feliciffimos frucms doarinae, in imperio collo-
catae, in maxima orbis terrarum tabula depictos.

jam vero dofrrina, non in civilia tantum, atque artes pacis, infiuxum habet, fed et -
in militari virtute exercet vim fuam ac potentiam ; ut clare perfpicitur in exempjis
Vol. IV. G Alexandri

4, BE AVGMENTIS SCIENTIMVM. Lib. I.

Alexandri Magni, et Caefaris Di&atoris; quorum antea obiter mcminimus, nunc
vero ea paulo fufius retra&abimus. Horum virtutes militares et res in bello geltas,
fuper-vacaneum eflet notare, aut recenferc, cum in eo genere mundi miracula ex-
titerint : fed de amore ipforum et Audio erga literas, necnon in iifdem excellentia
propria, non alienum erit, fi pauca fubjungamus.

Educatus fuit Alexander, edoftufque ab Ariftotele (philofopho certe magno) qui
nonnullos e libris fuis philofophicis ei nuncupavit : a latere illius nunquam difce-
debat Calliilhenes, aliique pereruditi viri, qui caftra fequebantur, et perpetui erant
omnium ejus itinerum et expeditionum comites : quo autem pretio literas habuerit,
haud pauca liquido demonltrant : vduti invidia, qua dignam cenfuit Achillis for-
tunam, quod geitarum rerum, laudumque fuarum, Homerum praeconem invenerat :
judicium de pretiofa Darii arcuia, inter reliqua fpolia reperta, de qua cum quadlio
moveretur, quidnam poiiflimum dignum eflet, quod in ea aflervaretur, ipfe cum alii
alia dicerent, pro Homeri operibus fententiam tulit : epiftola objurgatoria ad Ari-
flotelem mifla, poftquam libros phyficorum edidiffet, in qua expollulat, quod philo-
ibphiae myiteria evulgaflet ; fimulque refcribit, malle fe omnibus doctrina et cogni-
tione, quam potentia ac imperio, praecellere. Sunt et alia, quae hue fpeclant. Ipfe
vero quam egregie animum excoluiflet dodtrina, in omnibus ejus didtis et-refponiis
apparet, vel potius rfefulget, eruditione pleniffimis ; in quibus, licet numero pauca
ilnt, qua adhuc fuperfint, fingularum fcientiarum vefligia alte impreffa reperias.

In moralibus obfervetur primo Alexandri apophthegma circa Diogenem, et adverte
(fi placet) fi forte non unam ex graviflimis quaeitionibus moralis philolophiae con-
itituat : Vtrum qui fruit ur externis bonis felicior fit, an qui contemnitf Cum enim
Diogenem ccmeret tarn parvo contentum, converfus ad circumflantes, qui ejus condi-
tionem fublannabant : Nifi effem, inquit, Alexander, optarem efje Diogenes. At Seneca
in hac comparatione Diogenem praetulit, cum diceret, Plus erat, quod Diogenes
. nollet acciperc, quam quod Alexander pojjet dare.

In natural ibus, obfervetur illud, quod crebro ufurpabat, In duabits fe rebus mor-
tal;,latent fuam maxime percipere, fomno et libidine : quod fane dictum ex intima na-
tural! philofophia depromptum eft, non tarn Alexandrum, quam Ariitotelem aut
Democritum,. fapiens, cum tarn indigentia, quam redundantia naturae, per ilia duo
delignata, mortis fmt tanquam arrhabones.

In poeticis, obfervetur dictum illud, quum, fanguine e vulneribus ejus effluente,
accerferet unum ex adulatoribus, qui ei divinitatem tribuerte folebat ; Speffa, inquit,
hotninis ifte fanguis eft, non talis liquor, qualem dixit Homerus Veneris e manu manafj'e,
rulnerata a Diomede ; hoc didto et poetas, et afTentatores fuos, et feipfum ridens.

In dialefticis, accipe reprehenfionem illam argutiarurn diale&icarum, circa reji-
cienda et retorquenda argumenta, in difto fuo, quo perltrinxit Cafiandrum, delatores
patris lui Antipatri repellentem. Cum enin Alexander forte dixiffet, Numquid pv.tas,
hos homines tarn kngum iter fufcepturos fuifje, nifi juftam doloris caufam habuifent?
refpondit Caflander, I mo hoc ipfwn animos eis dedit, quod fperabant knginquitatem
viae obftituram, quo minus calinnnia proderetur. Euge, inquit xtx, ftrophas Ariftotelis,
rem pro et contra detorquentes. Attamen hac ipfa, quam in alio carpebat, arte, cum
res poftularet, in commodum fuum uti probe noverat. Ita enim accidit, ut Callilt-
henes (quern odio clam habebat, quod novae ejus inter divos relationi refragaretur)
in quodam convivio rogatus eflet ab una dilcumbentibus, ut oblechuionis gratia (cum
eflet vir eloquentiflimus) thema aliquud pro arbitrio libi fumeret, de quo fubito diceret ;
_ ille autem annueus, et laudes gentis Macedonicae eligens inirinco cum omnium ap-
4 . plauiu

Lib. I. D E A V Q M ENTIS S C I E N T I A B V M:

plaufu difteruit : at neutiquam hoc delegatus Alexander, fubjecit, In bona can fa,.

facile eft cut Zibet effe. tlequenti ; qidn verte, inquit, ftylum, et quid contra nos pejfis,

audismu*. CaHiilhenes negotium in fe recepit, idque tarn acerbe, tamqne aculeate

idlitit, ut Alexander iuterpellans diceret : Etiam mains animus, aeque ac bona

. >if:t eioquentimn.
In rhetot -icis, ad quae tron; et ornamenta pertinent, ecce tibi elegantiffimum meta^
phorae ufum, qua Antipatxam, imperiofum et tyrannicum praeiidem, perftrinxit.
Cum enim amicus quidam Antipatri laudaret cum coram Alexaudro, quod tarn mo-
deratus effet, neque in Periicum, prout alii pracfcc"ti, luxum, ufumque purpurae,
veteri Macedoniae amicui exuto, degeneraret : At incus, inquit Alexander, Antipater
eft totus purpureas. Etiam et iila metaphora infignis : cum Parmenio ad eum aece-
deret, in campis Arbeilae ; eique mgentem, hoftium exercitum monftraret, qui oculis
lubjacens nociu, propter infinitum numerum ignium, veluti alterum firmamentum
iteliatum repraefentabat ; ideoque conluleret, ut nocturno praelio illos invaderet .:
Nolo, inquit Alexander, fuffwrari vicloriam.

In polkicis, attende graviinmam illam et prudentilTmvam diilinftionem (quam
ornnis pofteritas amplexa eft) qua duos ex praecipuis ejus amicis, Hephaeftionein et
Craterum, diicrevit, quum diceret: Alterum Alexandrian amarc, ahennn air.are regem:
diilimilitudinem niaximi ponderis, etiam inter fidelillimos regum fervos conltituens,
quod alii magis dominorum fuorum pcrfonas vcro aiFectu profequantur, alii potius
moveantur officio erga principatum ipfum. Spec"tetur etiam quam eximie redar-
gueret errorem, principum coniiliariis familiarem, qui plerunque coniilia pro modulo
lui animi et fortunae, non dominorum, fuggerunt. Cum enim Darius magnas
Alexandre) ofterret conditiones : Parmenio; Ego, inquit, fi ejfem Alexander, aca'perem.
iecic Alexander, Et ego quidem, fi e(]em Parmenio. Boftremo, excutiatur acre
iihid atque acutum refponfum, ad amicos interrogantes, quid iibi refervaret, cum tot
et tanta donaret r Spent, inquit; quippe qui probe fciret, fubductis rationibus, lpem
ver ;:a eSe 'brtem, et tanquam haeivdkaem ad magna afpirantium. Haec Julii
Caefaris fors, cum proficilcens in Galliam, univerfas opes profufis largitionibus ex-
haufiflet. Haec etiam fors Henrici ducis Guifi, nobiliiiimi principis, licet nimium
ambitio'i, de quo illud increbuit, Foeneratorem eiun fuijfs uman omnium Galloruni
.;.' iximum, eo quod (mines opes in nominibus haberet, atque patrimonium univerfum in
. ^ationes converti/Jet. Caeterum admiratio huius principis, dum eum mihi, non ut
Alexandrum Magnum, fed ut Ariftotelis diicipulura propono, longius fortaffe me
provexit.

Quantum ad Julium Caefarem, non eft opus, ut de praeftantia eruditionis ejus,
aut ex educatione, aut ex familiaribus, aut ex refponfis fuis, conjecturam faciamus.
Haec fiquidem eminet in ejus fcriptis et libris : quorum alii extant, alii infeliciter
defiderautur. Primo enim hodie in manibus habetur infignis ilia bellorum fuorum
hiftoria, cui nomen et titulum Comment aricrum duntaxat praefixit : in quo omnes
pofteri folidum rerum pondus, et viva tam attionum quam perfonarum iimulacra,
cum caftiffima puritate fermonis, narrationifque perfpicuitate eximia, conjuncla ad-
mirantur : quas quidem dotes, r.on a natura infulas iuiile, fed a praeceptis inititutif-
que doctrinae acquilitas, teftatur liber ejus De analogia : qui nihil aliud erat, quam
Grammaticalis quaedam philofcphia ; in quo fedulodedit ope ram, ut vox adplacitum.
redderetur vox ad licitum; et confaetudo quoquomodo loquendi, ad congruitatem
revocaretur emendate loquendi ; ct verba, quae funt rerum imagines, rebus ipfis
coavenirent, ncn vulgi prorfus arbitrium fequerentur.

G z tta

43

44

DE A VG MENTIS SC1ENTIARVM. Lib. I.

lta etiam, veluti monuraentum doctrinae, non minus quam potentiae, emendatam
ejus edidto habemus computationem anni; quae diferte teftatur, aeque eum gloriae
fibi duxiffe, fiderum in coelis leges pernoffe, ac hominibus in terris leges dediffe.

Ex libro quoque, cui titulum praepofuit Anti-Cato, facile conftat, eum tanto
ftudio accenfum ad viftoriam ingenii, quanto belli et armorum, obtinendam ; cer-
tamen calami turn fufcipientem contra maximum eo tempore pugilem, Ciceronem
oratorem.

Rurfus in libro Apophtbegmatwn, quae collegit, videmus, honorificentius fibi pu-
taffe, fi feipfum tanquam in tabellas aut codicillos mutaret, in quos prudentia aliorum
dicta graviaque referrentur ; quam fi dicta fua propria, velut oracula, facrarentur,
iicut inepti principes nonnulli, adulatione corrupti, fibi fieri geftiunt. Attamen fi
recenfere vellem pleraque ejus dicta (ut feci in Alexandro) funt ea certe hujufmodi,
qualia notat Salomon, Verba fap'ient urn funt tanquam aculei, et tanquam clavt in ahum
defi'xi. Itaque tria hie tantum proponam, non tarn elegantia, quam vi et efficacia,
mirabilia.

• Primo igitur, magifter fit, oportet, loquendi, qui unico verbo feditionem in exer-
citu comprimere potuit. Sic autem fe res habuit. Romanis mos fuit, cum exer-
citum duces alloquerentur, Milites uti eos appellarent : cum magiftratus populum,
Quirites. Tumultuabantur milites Caefaris, ac miffionem feditiofe flagitabant : non
quod hoc ipfi cuperent, fed ut hoc poftulato Caefarem ad alias conditiones adigerent :
ille immotus atque inconcuffus, filentio facto, fie exorfus eft : Ego, £>uirites : quo
verbo, eos jam dimiffos fignificabat. Eo perculfi milites et plane obftupefatti, con-
cionantem deinceps perpetuo obturbabant ; et poftulato illo miffionis pofthabito,
contra obnixe petebant, ut militum appellatio eis reftitueretur.

Secundum fuit hujufmodi. Regis nomen Caefar fumme affectabat : itaque fub-
ornati funt nonnulli, qui praetereuntem populari acclamatione regem falutarent.
Ille fentiens acclamationem tenuem fuiffe, ac raram ; negotium, joco tranfmifit, ac fi
erratum effet in cognomine, Non rex fum, inquit, fed Caefar. Dictum fane hujuf-
modi, ut fi diligenter excutiatur, vigor ejus et pondus vix exprimi poffit. Primum
enim recufationem nominis prae fe ferebat, fed neutiquam feriam : deinde ingentem
quandam conndentiam et magnanimitatem monftrabat; ac fi Caeiaris appellatio
illuftrior titulus effet, quam regis ; quod haud fecus evenit, et ufque in hodiernum
diem obtinuit. Sed quod illius maxime intererat, hoc dictum, fummo artificio, finem
fuum urgebat. Hoc enim innuebat S. P. C^R. de re levi, hoc eft, nomine tantum
(nam poteftatem regiam jampridem habebat) fecum contendere ; ac tali nomine,
quale complures etiam ex familiis obfeuris gerebant : nam cognomen Regis multis
Romanorum gentilitium erat, quemadmodum et nos fimile quiddam noftro idiomate
habemus.

Vltimum, quod hoc loco repetere placet, tale fuit. Cum Caefar, poft bellum
initum, Romam occupaffet, atque fanftius aerarium reclufiffet, ut pecunias ibi con-
vefias in ufus belli tolleret, reftitit Metellus, utpote tunc temporis tribunus ; cui
Caefar, Si perfles, inquit, mortuus es. Dein reprimens fe paulum, fubjecit, AJolefcens,
dttrius efl mi hi hoc dicere, quam fac ere. Dictum tarn miririce ex terore et dementia
conflatum, ut nihil fupra.

Verum ut Caefarem mittamus ; perfpicuum eft, eum probe fibi confeium fuae
eximiae eruditionis fuiffe; ut liquet ex eo, quod demirantibus nonnullis Lucii Syllae
coniilium, in deponenda dictatura, cavillans dixit, Sylla nefcivit liter as, did are non.
potuit.

Nunc

Lib. L DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 45

Nunc autem tempus videtur imponcndi finem huic differtationi de arc"fa con-
juncYione militaris virtutis et litcrariae (quid enim in hoc genere poft Alexandrum et
C iefarem afferri poteft :) nlfi quod movcor unius et alterius exempli dignitate et
infolentia, eo quod tam lubito tranlierit a ludibrio ad miraculum. Ell autem Xeno-
phontis philoibphi, qui e Socratis ludo profe<ftus eft in Aiiam, cum Cyro juniore, in
expeditione contra regem Artaxerxem. Hie Xenophon eo tempore peradolefcens
fuit, et nunquam aciem aut caftra viderat, ncque tunc praefedluram aliquam in
exercitu gerebat, fed tantum fponte, ob amicitiam Pro.xcni, proficifcebatur. Adcrat
forte fortuna, cum Falinus a magno rege legatus ad Graccos veniret, poftquara
Cyrus in acie occubuifTet, Gracci autem (manipulus tantummodo hominum) duce
orbati, in medio provinciarum Perfiae, a patria fua, plurimorum milliarium inter-
vallis, et fluminibus maximis atque altiflimis, intercluii eflent. Legatio hue fpe&abat,
ut, pofitis armis atque deditis, fe regiae clementiae fubmitterent. Cui legationi
antequam publice refponfum effet, complures ex exercitu familiariter cum Falino
colloquebantur : inter quos Xenophon ita forte locutus eft. Imo, inquit, Faline, haec
tantum nobis jam fuferfunt, anna et virtus ; ft igitur arma dedamus, cui vfui,
ob/ecro, nobis erit virtus ? at Falinus fubridens : Ni fal/or, inquit, Athenienfis es,
adoiefcens, et philofophiae incumbis, atque bellula funt, quae dicis ; fed valde erras,
fi virtutem veftram regiis copiis parem ejfe arbitreris. Ecce ludibrium. Sequitur
miraculum. Novitius ifle ex fchola et philofophus, poftquam omnes duces et prae-
fe<5ti proditione interempti effent, decern millia peditum Babylone in Graeciam re-
duxit, per medias regis provincias, omnibus ejus copiis fruftra obnitentibus: quo
fafto ftuporem injecit omnibus. Graecis autem ab eo tempore ingentes addidit
animos et fpiritus, ad Perfarum regnum invadendum et fubvertendum. Quod et
mox cogitavit fane, et defignavit Jafon Theftalus ; tentavit et inchoavit Agefilaus
Spartanus ; perfecit demum Alexander Macedo, omnes literati iftius praevii egregio
facinore incitati.

Perganms ab imperatoria militarique virtute ad moralem, et earn, quae eft ho-
minum privatorum. Primo, certiftimum eft illud poetae :
Si ilicet ingenuas didicijfe fid elite r artes
lit mores, necjinit ejfe feros.
Eruditio fiquidem humanas mentes feritate atque barbarie exuit. Veruntamen opus
eft, ut accentus lit in voce ilia fideliter. Nam tumultuaria cognitio fleftit potius in
contrarinm. Eruditio, inquam, levitatem, temeritatem, atque infolentiam tollit, dum
omnia pericula et ambigua fimul cam re ipfa fuggerit ; rationum et argumentorum
pondera in utramque partem librat; prima quaeque, quae fe offerunt animo, eique
arrident, pro fufpec"tis habet; iterque omne tanquam explorato inire docet. Eadem
admirationem rerum vanam et nimiam eveliit, radicem ipfam omnis infirmi confilii :
quippe admiramur res, vel quia novae funt, vel quia magnae. Quantum ad novi-
tatem, nemo eft, qui literas, et rerum contemplationem penitus imbiberit, quin illud
cordi impreflum habeat, Nil novi fuper terrain. Neque enim puparum ludum quif-
quam magnopere mirabitur, qui pone aulaea caput inferens. organa, quibus moventur,
et filamenta cernit. Quantum ad magnitudinem, quemadmodum Alexander Magnus,
ingentibus proeli's et vicloriis in Afia affuetus, cum interdum acciperet e Graecia
Hter;is, de expeditionibus et dimicatii nibus quibufdam illic factis, quae plerunque
propter pontem aliquem, aut caftellum, aut ad fummum pro expugnatione oppidi
alicujus fufcipiebantur, dicere folebat ; videri fibi nuncium allatiim de ranarum et
murium pugna, de qua Homerus : £c certe, qui uuiverfuatem rerum, ejufque fabricam
I intueatur,

46

D E AVG MENTIS S G I E N T I A R V M. Lib. I.

iumearur, illi terrae globus, cum homlnibus fuperftantibus (fi divinitatem animarum
feponas) haud majus quidpiam videbitur, quam colliculus fonr.icarum ; quarum aliae
cum grauis, aliae cum ovis fuis, aliae vacuae, omnes hinc iade circa exiguum pul-
vifcufi acervum reprant, et curfitant. Porro eruditio aufert, aut faltem minuit
timorem mortis, atque adverfae fortunae, quo nihil magis virtutibus moribufque
officere folet. Si enim animus cujufpiam, contemplatione mortalitatis, et rerum
naturae corruptibiiis, imbutus fuerit et intinaus, juxta cum Epifteto fentiet ; qui,
cum pridie exiens, mulierculam ob frachim ollam plorantem cerneret, poftridie etiara
exiens aliam mortuum filium deflentem confpiceret, dixit ; fieri vidi fragiiem frangi,
hodie vidi mortakm mori. Quare optime et valde fapienter VirgiHus, cognition em
caufarum cum metus omnis pronigatione copulaYit, tanquam concomitantia :
Felix qui potuit rerum CQgnojcere caufas,
£>n\que metus omnes et inexorable fatwn
Subjecit pedibus, Jtrepitumque Acherontis avari.
Nimis longum eflet fingula percurrere remedia, quae fingulis animi morbis do&rina
fuppeditat; aliquando vitiofos humores expurgans, nonnunquam obftruftiones aperiens,
alias concoctionem juvans, alias appetitum excitans, non raro vulnera ejus et ulcera
fanaiis, et fimilia. Quare concludam cum hoc, quod videtur rationem habere totius,
hi nimirum animum do&rinam difponere, et fleclere, ut nunquam protinus acquiefcat,
et tanquam congeletur in defeclibus fuis, quin incitet fe femper, progreffumque fpiret.
Nefcit illiteratus, quid fit in fe defcendere, aut fecum inire rationes, aut quam fuavis
vira fit, quae indies fentit fe fieri meliorem; fi qua forte virtute praeditus fit, earn
venditabit fcilicet, et ubique . fpe&andam exponet, eaque utetur forfitan commode,
quam tamen excolere et augere negligit. llurfus, fi quo vitio laborat, artem atque
induftriam illud celandi atque occultandi, minime autem corrigendi, adhibebit ; tan-
quam malus mefior, qui perpetuo demetit, falcem autem nunquam exacuit ; literatus
contra, non tantum utitur animo virtutefque exercet, fed continuo emendat fe, et in
virtute proficir. Imo ut in fumma dicam, pro certo eft veritatem et bonitatem di-
ftingui tantum, ficut figillum et impreffionem ; nam Veritas bonitatem fignat: et contra,
vitiorum ac perturbationum procellae, ex erroris et faliitatis nubibus erumpunt.

A virtute tranfeamus ad potentiam et imperium, et difpiciamus fi ufpiam invenia-
tur tanta potentia et regnum, quanta eruditio hominis naturam inveftit et coronat.
Videmus dignitatem imperandi fequi dignitatem ejus, cui imperatur. Imperium in
belluas et pecofa, quale bubulcorum, aut opilionum, res vilis : imperium in pueros,
quale ludimagiftrorum, minus honorificum : imperium in mancipia, potius dedecori
eft, quam honori : neque multo praeftantius eft imperium tyrannorum, in populum
fervilem, atque animis, et generofa indole exutum. Vnde hoc femper manavit judi-
cium, honores in liberis monarchiis, aut rebufpublicis fuaviores effe, quam fub tyran-
nis ; quia imperium honorificum magis fupra volentes eft, quam fupra invitos et co-
a<ftos. Ideoque Virgilius, cum ex intimo artificio inter humanos honores longe vellet
optimos expromere, quos Augulto Caefari aflignaret, in haec ipfa verba loquitur :

Viclorque volentes
Per populos dat jura, viamque off eclat Olympo.
Aft imperium fcientiae longe celiius eft, quam imperium in voluntatem, licet liberam
et non aftriSam. Ilia enim rationi, fidei, et intcllectui ipfi dominatur, qui eft altifil-
ma pars animi, et voluntatem ipfam regit. Etenim nulla proculdubio terrena eft
poteltas, quae in fpiritibus hominum et animabus, eorumque co^itationibus et phan-
taiiis, aiTenfu quoque et fide, thronum et quali cathedram fuam erigit et collocat, prae-

ter

Lib. 1. D E [A V G MENTIS S C I E N T I A R V M.

ter doftrinam et fcientiam. Ac idcirco videmus deteftabilem illam, et immenfam
dclechuioncm, qua haereliarchac, falfi prophetae et impoftorcs magni perfunduntur,
et rapiuntur, poftquam fenferint in fide et confcientiis hominum coepilte fe regnare :
tancam certe, ut qui earn femel deguftaverit, nullis fere perfecutionibus, aut tor-
mentis adigi poffit, ut hoc regno fe abdicet. Sicut autem hoc illud ell, quod in
Apocalypfi dicitur, abjffitsjiye profun that: ita e contrario, j.uilus et legitimus

in animos hominum dominatus, veritaus ipfa evidemia ac commendatioae dulciffim i
ftabilitus, fane quam proximo ad poteftaris divinae fimilitudinem accedit.

(^uod ad fortunas et honores fpeftat, munif centia do&rinae non lie regna integra
et refpublicas locuplctat, et ditat, ut non hominum etiam privatoram fortunas et
opes amplificet, et evehat. Vetus enim obfervatio eft, Homeruni pluribus fuppe.d<-
taffe vitftum, quam Syllam, Caefarem, aut Auguftum, licet tot cungi a :->.;, tot dona-
liva, tot agrorum aftignationes largiti fmt. Certe difficile diftu eft, anna an iiterae
phirium fortunas conftitucrint. CHiin ii de fumma poteftate loquamur, videmus, ft
anna, aut jus haereditatis regnum contulerunt, at literarum forti faepius ceftiiTe facer-
dotium, quod regni femper fuit rivale.

Eurfus, G dcle&ationem jucunditatemque fcicntiae inmearis, multum fane ilia volup-
tates alias omnes exuperat. Cmid enim? num forte affecluum voluptates tanto inter -
\ alio obleftamenta fenfuum excedent, quanto voti affecutio felix cantiunculam aut coe-
nam: et non pari gradatione intellectus voluptates, eas, quae funt affechium, tranfeen-
dent? incaeteris obleclationibus fatietas eft finitima, et poftquampaulo inveteraverint,
flos ipfarum et venuftas marcefcit : quo docemur non illas liquidas revera voluptates
ac fmceras fuiffe, fed umbras tantum, et fallacias voluptatum, non tarn qualitate fua,
quam novitate, jucundas : unde et voluptarii faepius fiunt monachi, et ambitioforum
principum feneftus triftior fere eft, et melancholia obfeffa. Scientiae autem non eft
fatietas, verum et fruendi, et appetendi perpetuo et fubinde recurrens viciftitudo; ut
necefle fit hujus delcctationis bonum fimplex efle, non ex accidente, aut cum fraude.
Neque iila voluptas, quam depingit Lucretius, ultimum in animo locum fortiiur :

Suave man magna turbantibus aequcra ventis, etc.
'■ Suave eft fpectaculum (inquit) ftantem, aut ambulantem in littore, navem inturri
" tempeftate in mari ja<ftatam: fuave itidem ex edita turri duas cernere acies concur-
" fames inplanitie: at nil dulcius eft homini, quam mens per doftrinam in arce veritatis
" collocata, unde aliorum errores et labores difpicere poffit."

Denique, ut mittamus vulgaria ilia argumenta, quod per doctrinam fcilicet homo
bomini in eo fraejlat, in quo ipfe brutis : quod ope doftrinae afcendat homo intellec"tu
ufque ad coelos, quo corpore non poteft, et alia fimilia : cum eo concludamus bono
banc diffiertationem de literarum excelientia, ad quod humana natura ante omnia afpi-
rat, hoc eft, immortal itate et aeternitate. Hue enim fpe&ant procreatio fobolis, nobi-
litatio familiae, aedificia, fundationes, monumenta, fama, ac denique humanorum
votorum fumma. Atqui videmus monumenta ingenii et eruditionis, quanto diutius
durent, quam ea, quae opere et manu facta funt. Annon Homeri carmina viginti
quinque annorum centurias et fupra, abfque unius fyllabae, aut Iiterae jactura, dura-
verunt? quo fpatio innumera palatia, templa, caftella, urbes, collapfa funt, autdiruta;
picturae ac ftatuae Cyri, Alexandri, Caefaris, imo regum et principum multo recen-
tiornm, nullo jam funt modo parabiles : archetypa enim ipfa, jamdudum confefta
vetuftate, perierunt; exempla autem indies primigenia fimilitudine mulctantur. At
ingeniorum imagines perpetuo integrae manent in libris, nullis temporum injuriis
obnoxiae, utpote quae jugem renovationem recipere poflunt : quanquam nee imagines

dici

47

48

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib.I.

dici proprie poffint, quia perpetuo generant quodammodo, feminaque fua in animos
hominum fpargunt, atque aetatibus fubfequemibus infinitas acYiones opinionefque
fufcitant, et progignunt. Quod fi navis inventum res exiftimata tara nobilis et ad-
mirabilis fuerit, "quae opes mercefque hinc iude tranfportat, regiones, locis disjun&i-
ffimas, participatione fru&uum et commodorum confociat ; quanto recYius literae cele-
brari debent, quae, tanquam naves fulcantes oceanum temporis, remotiffima faecuta
ingeniorum et inventorum commercio et focietate copulant: Porro videmus, nonnullos
philofophorum, qui maxime immerfi erant fenfibus, minimeque divini, atque immor-
talitatem animae praefratte negabant; hoc tamen vi veritatis adattos, conceffiffe,
quofcunque motus et aftus anima humana abfque corporis crgano praeftare poffit,
eos etiam pod mortem permanere probabile effe : quales nimirum erant intelleftus,
minime autem aiFecluum motus. Adeo fcilicet fcientia immortalis vifa eft res illis
atque incorruptibilis. Nos autem, quibus divina revelatio illuxit, conculcantei haec
rudimenta atque offucias fenfuum, novimus non folum mentem, led et affeftus per-
purgatos, neque animam tantum, fed etiam corpus, ad immorta!itatem aiTumptum iri
iuo tempore. Sed enim meminerint homines, et nunc et alias ubi opus fuerit, me in
probationibus de dignitate fcientiae, ir.de ab initio fejunxiffe teltimonia divina ab
humanis ; quam methodum conltanter retinui, feparatim utrumque explicans.

Quamvis vero haec ita fint, nequaquam tamen hoc mihi fumo, neque me confeqai
poffe conlido, ut ulla caufae hujus pro doftrina peroratione, aut afti'one, judicia
refcindam, vel Aefopici galli, qui granum hordei gemmae praetulit ; vel Midae, qui
cum arbiter facials effet inter Apollinem Mufarum, et Panera ovium praefidem,
opulentiae palmam detulit; vel Paridis, qui, fpreta fapientia ac potentia, primas
voluptati et amori dedit ; vel Agrippinae eligentis, occldat matrem, modo imperet, im-
perium licet cum conditione deteftanda praeoptantis ; vel Ulyffis, qui vetulam praetulit
immortalitati ; typi certe eorum, qui confueta optimis praeponunt; plurimaque ejuf-
modi judicia popularia: haec enim antiquum obtinebunt : verum et illud etiam ma-
nebit, cui innixa eft femper doftrina, tanquam firmiffimo fundamento, quodque nun-
quam labefactari poterit, Jujlificata ejl fapientia afiliis fuis.

F R A N-

FRANCISCI

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER SECVNDVS.

AD REGEM SVVM.

CONSENTANEVM videri point, tametfi non raro fecus eveniat (rex opti-
me) ut, qui fobole numerofa aufti funt, quique immortalitatem fuam in pofteris
ipforum quafi profpeftant, prae caeteris mortalibus lint foliciti de ftatu futuro-
rum temporum ; utpote quibus, fatis intelligunt, cariffima ilia fua tandem debere
pignora tranfmitti. Elizabetha regina, propter vitam coelibcm, hofpes potius in mun-
do, quam inco'a, fuit ; fua quidem tempora ornavit, et in multis beavit. Enimvero
tnae majeftati (cui Deus pro benignitate fua dedit tot luicipere liberos, dignos certe
qui te perpetuent, cuiufque aetas vigens, et torus foecundus adhuc plures pollicetur)
ufquequaque convenit, non modo tuum (quod facis) feculum irradiare ; verum etiam
ad ilia curas tuas extendere, quae memoria omnis alat, quaeque ipfa intueatur aeterni-
tas. Inter ea autem (nifi ftudium ineum erga literas me fallit) nil dignius eft, aut
r.obilius, quam ii dotetur orbis terrarum augmentis fcientiarum folidis et fruchiofis.
Ououfque enim tandem pauculos aliquos fcriptores ftatuemus nobis, tar.quam Colum-
nas Iitrculis, ne plus ultra in do&rinis progrediamur, cum habeamns maieftatem
tuam, inftar lucidi et benigni fideris, quod nos inter navigandum conducat, et fortunet ?
Yt 1 rem redeamus : recolamus jam, et nobifcum perpendamus, quid prin-

cipes a iri aliique hucufque ad literarum amplificationem attulerint, quid praetermife-
rint ? hoc autem prelTe ct diftin&e excutiamus, fermone quodam activo et mafculo,
nufquam d . nil ampliiicando. Ponatur igitur illud (quod quivis concedat)

opera quaeque maxima et difficillima, vel praemiorum amplitudine, vel confiliorum
prudentia et lanitate, vel laborum con'iuncuone fuperari : quorum primuin conatum
extimulat, lecundum ambages et errores tollit, tertium mortalium fragilitati fuccurrit.
At inter haec tria merito primas tenet Conjilii prudentia et fanitas ; hoc eft, monftratio
::o viae rectae et proclivis ad rem, quae proponitur, peragendam. Claudus
J dici lolci) in via, antevertit curforern extra viam : et Salomon perappofite
^'oL. I. H ad

5o DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lie. II.

ad hanc rem: Ferritin fi retufum fuerit, viribus ittendum major ib us : quod vera fuper
omnia praevalet, eft faplentia. Quibus verbis innuit, medii prudentem eLecHonem
efficacius conducere ad rem, quam virium aut intentionem, aut accumulationem.
Haec ut dicam illud impellit, quod (falvo femper eorum honore, qui de lircris quomo-
docunque meruerunt) perfpicio atque animadverto, opera eorum atque acta pleraque,
ad magnificentiam potius et nominis fui memoriam, quam ad fcientiarum ipfarum pro-
fectum et augmenta, fpectaife : et literatorum potius numerum auxiffe, quam artibus
ipfis multum incrementi attulifle.

Acliones autem et opera, quae ad literas amplificandas pertinent, circa tria verfan-
tur objecta: circa literarum fedes ; circa libros ; et circa perfonas eruditorum. Quem-
admodum enim aqua, five ex coelefti rore defcendens, live ex fontibus fcaturiens,
facile difperditur, et difpergitur, nill colligatur in aliqua r.eceptacula, ubi per unio-
nem et congregationem fe fuftentare, et fovere poffit (quern in finem excogitavit foler-
tia humana aquaeduclus, cifternas, ftagna, eaque etiam variis ornamentis condecora-
viC quae magnificentiae et dignitati, non minus quam ufui et neceffitati, deferviant)
fimiliter liquor ifte fcientiae pretioiiffimus, five a divina infpiratione deftiflet, five e
fenfibus exiliat, raox periret omnis atque evanefceret, nili cbnfervaretur in libris, tra-
ditionibus, colloquiis, ac praecipue in locis certis his rebus deftinatis, quales funt
academiae, collegia, fcholae, ubi et permanentes habeat fedes, et crefcendi infuper, et
fe congregandi copiam et facultatem.

Ac primo, opera, quae ad Mufarum fedes fpecfant, quatuor numerantur : aedifi-
ciorum ftruclura ; proventuum dotatio ; privilegiorum concellio; difciplinae lex et
inftitutio ; quae omnia ad feceflum et otium (ut plurimum) conferunt et ad vacatio-
nem a curis et moleltiis : qualia funt, quae ad alvearia conflituenda, in ufum mellis,
requirit Virgilius ;

Principio fedes apibus, ft at toque pet end a,
Sluo ne que fit ventis aditus, etc.

At opera circa libros duo funt praecipua. Primum bibliothecae, in quibus, tanquam
maufoleis, prifcorum fanftorum reliquiae, virtutis plenae, conditae funt. Secundo,
novae editiones auftorum, emendatioribus imprellionibus, fidelioribus verfionibus,
utilioribus commentariis, annotationibus magis diligentibus, et hujufmodi famulitio,
inltruftae et ornatae.

Porro opera, quae literatorum hominum perfonas refpiciunt (praeterquam quod ipfi
ornandi fint et promovendij funt etiam duo : remuneratio et defignatio leftorum, in
artibus jamdudum inventis et cognitis; et remuneratio ac defignatio fcriptorum, circa
eas doclrinae partes, quae non fatis haclenus excultae et elaboratae funt.

Haec fummatim opera funt et acta, in quibus inclytorum principum, aliorumque
illuftrium virorum promeritaerga rem literariam claruerunt. De particulari alicujus
commemoratione, qui de Uteris bene meruit, cogitanti, occurrit illud Ciceronis, quod
eum, poft reditum fuum, ad gratias promifcue agendas impulit; difficile non aliquem,
ingrdpxm quenquam praeterire, Potius (ex Scripturarum confilio) fpatium intueamur,
quod adhuc reltat in ftadio decurrendum ; quam oculos reflectamus ad ea, quae a tergo
jampridem reliquimus.

Primum igitur, inter tot totius Europae collegia, praeclariilime fundata, omnia
ilia certis profeffionibus defiinata effe demiror, nulla liberis atque univerfalibus artium
et fcientiarum ftudiis dedicata. Nam fi quis judicet doctrinam omnem referendum
efle ad ufum et actionem, refte fapit: veruntamen facile eft, ifto modo prolabi in
«rrorem ilium, quern fabula perantiqua perftringit ; in qua caetera corporis membra
5 litem

Lie. II. DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. 5r

litem ventriculo intendcrunt, quod ncque motum praeberet, ut artus, neque fenfum,
ut caput : quamvis interea alimentum coccum atque confecbim ventriculus ille in rcli-
quum corpus divideret : plane eodem modo, qui in philofophia ac contemplationibus
univerfalibus pofitum omne ftudium, inane atque ignavum arbitratur, non animad-
ir, fingulis profeffionibus, et artibusexinde luccum et robur fuppeditari. Atque
certe perfuafum habeo, hanc ipiara baud minimam caufaro fuiffe, cur felicior dodlrinae
progreffus hucufque retardatus fit ; quod opera hifce fundament alibus fcientiis navata
lit t.mtum in tranlitu, neque haullus pleniores inde epoti. Nam fi arborem folito
fruftuofiorem fieri cupias, de ramis medicandis fruftra cogitaveris ; terra ipfa circa
icemfubi leba laetior admovenda, aut nihil egeris. Neque rurfus filcn-

tio praetermittendtam elt, hanc collegiorum et focietatum, in ufum tantummodo
docb-inae profefforiae, dedicationem, non folum fcientiarum incrementis inimicam
fuifie, fo i in regnorum et rerumpublicarum c'etrimentum ceilifTe. Hinc enim

fieri folet ut principes, deleftum habituri miniftrorum, qui rebus civilibus tra&andis fint
idonei, ejufmodi hominum miram folitudinem circa fe reperiant; propterea quod non
habeatur educatio aliqua collegiata, in hos ufus deftinata, ubi fcilicet homines, a natura
ad hoc ta£ti et comparati (praeter artes alias) hiftoriae, Unguis modernis, libris et
trafratibus politicis, praecipue incumbant ; ut inde ad civilia munera magis habiles et
in'iruifti accedant.

Chioniam vero fundatores collegiorum plantant, praelecYionum vero rigant, fequitur
jam ordine, ut dicam quid in publicis leftionibus defideretur : nimirum, improbo vel
maxime tenuitatem ftipendiorum, praelectoribus five artium, five profelfionum (prae-
fertim apud nos) aflignatam.. Intereft enim imprimis progrefsus in fcientiis, ut le&ores
in unoquoque genere ex optimis inftruchfiimifque eligantur : utpote quorum opera, non
in ufum tnmfitorium, fed ad fufEciendam fobolem fcientiae in fecula adhibeatur. Id
fieri nequit, nifi praemia et conditiones tales conftimantur, quibus eminentiflimus
quifque id ea arte plane contentus effe poffit ; ut illi demum grave non fit, in eodem
munere immori, neque praccicam cogitet. Chiocirca fcientiae ut fior'eant, militaris
lex fervanda Davidis; ut aequa effet pars defcendentis ad proelium, et manentis ad far-
anas : farcinis male aliter profpechim erit. Sic le&ores in fcientiis funt tanquam
confervatores et cuftodes totius literarii apparatus, unde praxis et militia deinceps
fcientiarum inftruatur: proinde aequum eft, ut nierces ipforum lucra pracbcornm
exaequare pofiit. Aliter fi patribus fcientiarum praemia rioa conftituantur fatis
amp! a et luculenta, evefliet illud;

Et pat rum invalid! referent jejuni a nati.
Defedhim nunc notabo alium, in quo alchemifta quifpiam in auxilium advocandus
foret ; cum id genus hominum ftudiofis auctores fint, ut libros vendant, fornaces ex-
truant, Minervam ac Mufas (tanquara virgines fieriles) deferant, ac Vulcano fe appli-
ceir. :idum eft enimvero, tarn ad penetralia comemplationis, quam ad operativae

frucrum, in nonnullis fcientiis (praefertim naturali philofophia et medicina) haud
unica fubfidia e libris petenda effe'. Qua in re neutiquam omnino ceffavit munificen-
tia hominum; quippe videmus, non libros magis, quam fphaeras, globos. aftrolabia,
mappas, et alia fimilia, ut adminicula quaedam aftronomiae et cofmographiae, com-
parari et ftudio praeberi. Videmus etiam, loca nonnulla, medicinae ftudio dicata,
hortos habere pro fnnplicium cuiufque generis infpecbone et notitia ; nee ufu mortuo-
rum corporum ad obfervationes anatomicas defiitui. Caeterum haec ad pauca fpechmt.
In genere pro certo habeatur, magnos, in rebus naturae abditis eruendis et referandis,
progreffus vix fieri pofle, nifi ad experimenta, live Vulcani, five Daedali (fornacis

H 2 fcilicet,

52

D E AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lie. II.

fcilicet, aut machinae, vel cujufcunque alterius generis) fumptus abunde fuppedi-
tentur. Ideoque ficut principum fecretariis et emiffariis conceditur exhibere ra-
tiones expenfarum, pro diligentiis fuis in explorando et eruendo res novas, et arcana
civilia ; fimiliter et exploratoribus ac fpeculatoribus naturae fatisfaciendum de ex-
penfis fuis ; alias de quara-plurimis fcitu digniflimis nunquam fiemus certiores. Si
enim Alexander magnam vim pecuniae fuppeditavit Ariftoteli, qua conduceret vena-
tores, aucupes, pifcatores, et alios, quo inftruftior accederet ad confcribendam hilto-
riam animalium, certe majus quiddara debetur iis, qui non in faltibus naturae perer-
rant, fed in labyrinthis artium viam fibi aperiunt.

Defe&us etiamnurn alius nobis obiervandus (magni certe momenti) negleftus qui-
dam ell, in academiarum re&oribus, confultationis ; in regibus five fuperioribus, vifi-
tationis, in hunc finem, ut diligenter confider-etur et perpendatur, utrum praele&i-
ones, difputationes, aliaque exercitia fcholaftica, antiquitus inltituta, et ad nollra
ufque tempora ufitata, continuare fuerit ex ufu, vel potius antiquare, aliaque meliora
fubftituere. Etenim inter raajeftatis tuae canones prudentiffimos, ilium reperio ; In
omni vel confuetudine, vel exemplo, tempora fpeclanda funt, quando pr'imum res coepta:
in quibus, fi vel confnfio regnaverit vel infcitia, derogat illud imprimis autloritati
rerum, atque omnia reddit fufpecla. CXtamobrem, quandoquidem academiarum in-
ftituta plerunque originem traxerint a temporibus, hilce noltris baud paulo obfcu-
rioribus et indoftioribus ; eo magis convenit, ut examini denuo fubjiciantur. Ex-
emplum in hoc genere, unuin aut alterum proponam ; in rebus, quae maxime obviae
videntur et familiares. Pro more receptum eft (licet, uti mihi videtur, perperam)
ut literarum ftudiofi logicam, et rhetoricam, praepropere nimis addifcant ; artes fane
proveftioribus magis convenientes, quam pueris et tironibus. Etenim hae duae, ii
vere res perpendatur, funt ex artibus graviffimis ; cum fint artes artium, altera ad
judicium, altera ad ornatum. Quinetiam regulam et normam continent, res et
materiam fubjectam vel difponendi, vel illuftrandi. Ideoque id agere, ut mentes
rerum ignarae, et rudes (quaeque nondum id collegerunt, quod a Cicerone fylva vel
fupellex appellatur, id eft, materiem et copiam rerum) initium ab iftis fcientiis
fumant (ac fi quis difcere vellet ponderare, vel metiri, vel ornare ventum) baud
aliud profefto parit, quam ut harum artium virtus et facultas (quae permagnae funt
et latillime dillufae) fere contemptae jaceant, atque vel in puerilia fophifmata affefta-
tionefque ridiculas degeneraverint, vel faltem exiltimatione fua haud parum mulctatae
fint. Quinetiam praematura et intempeftiva ad has artes acceffio dilutam earum
atque jejunam traditionem ac tra&ationem necefTario fecum traxit, qualis nimirum
captui puerorum adaptetur. Alterum exemplum (quod adducam) erroris, qui in
academiis jam diu inveteravit, ejufmodieft; quod fcilicet inventionis atque memoriae,
in exercitiis fchqlafticis, fieri folet nimio plus noxium divortium : illic iiquidem ora-
tiones pleraeque, aut omnino praemeditatae funt, adeo ut conceptis verbis profer-
antur, et inventioni nihil relinquatur ; aut plane extemporariae, ut perparum re-
linquatur memoriae (cum in vita communi et praxi, rarus fit alterutrius illorum ufus
feorfum, fed potius mixturae ipforum; id efi, notarum five commentariorum, atque
di&ionis fubitae) ita ut hoc pacto exercitia ad praxim haud fint accommodata, nee
imago refpondeat vitae. Illud autem in exercitiis perpetuo tenendum eft; ut omnia
(quam fieri poteft) maxime repraefentent ea, quae in vita agi folent : alioqui motus
et facultates mentis pervertent, non praeparabunt. Hujus autem rei Veritas non
obfeure cernitur, cum academici aci praxim fuarum profeifionum, vel alia civilis vitae
inunia fe accingant : quod cum faciunt, hunc, de quo loquimur, defeftum, ipli in fe

cito

Lib. II. D E A V G M E N T I S SCIENTIAL V M. 53

eito deprebendunt ; fed citir.s etiamnum alii. Caeterum banc partem, de inftitu-
toium aeademicorum emendatione, claufula ilia (ex Caefaris quadam nd Oppiura
et Balbum epiilola defumpta) concludam : Hoc quemadmodum fieri p'jjfit, nonnulla
iuttt, et multa reperiri pojjunt : de iis rebus rogo vos, ut cog'itatl-
\atis.
Alter defeclus, quern obfervo, altius paulo, quam praecedens, afcendit. Quem-
admodum enim doclrinarum progreflio, baud parum in prudenti regimine et inlli-
tutione academiarum fingularum conlillit ; ita magnus ad boc cumulus accedere
.demise univerfae, per totam Europam fparfae, arctiorem conjunclionem
et neceilitudinem contraherent. Sunt enim, uti videmus, multi ordines et fodalitia,
quae licet regnis et fpatiis longinquis disjuncla fint, tamen focietatem, et tanquam
cernitatem, inter fe ineunt, et colunt ; adeo ut habeant praefeclos (alios provin-
ciales, alios generales) quibus omnes parent. Et certe, quemadmodum natura creat fra-
tirnitatem in familiis ; artes mechanicae contrabunt fraternitatem in fodalitiis ; unctio
divina fuperinducit fraternitatem in regibus et epifcopis ; vota et regulae conciliant
fraternitatem in ordinibus : eodem modo fieri non potefl, quin intercedat fraternitas
illuflris et generofa, inter homines, per docrrinas et illuminationes, quandoquidem
ipfe Pater luminum nuncupetur.
Poitremo illud queror (de quo fuperius nonnibil praemifi) qucd vel nunquam, vel
raro udmodum, publica aliqua extiterit defignatio virorum idoneorum, qui vel fcri-
berent, vel inquiiitionem inltituerent, de i 1 lis fcientiarum partibus, in quibus fatis
luc non fuerit elaboratum. Cui rei illud inferviet quam maxime, fi tanquam luflrum
condatur docrrinarum ; et cenfus excipiatur, quae ex illis locupletes fint, et majorem
lodum aucfae, quae autem inopes et deftitutr.e. Opinio enim copiae, inter caufas
inopiae ell ; atque multitudo librorum luxuriae potius, quam penuriae indicium quod-
dam prae fe fert. Quae tamen redundantia (fi quis recte judicet) neutiquam delendis
antehac lcriptis libris, fed novis melioribus edendis tolli debet, qui ejus generis fint,
ut. tanquam / -fentes magorum devorent.

Horum, quos enumeravimus, omnium defectuum remedia, praeter illius poflremi,

1 etiam ejufdem pollremi, quoad partem eius activam, quae fpectat ad defignationem

kribentium, opera lunt vere balilica : erga quae privati alicujus conatus et induflria

Ce fe babeat, ut Mercurius in bivio : qui digitum potefl in viam intendere,

pedem inferre non potell. At fpeculativa ilia pars, quae ad esamen doclrinarum

(quid nimirum in fingulis delideretur) pertinet, etiam induilriae hominis privati patet. ,

hi igitur in animo eft, perambulaticnem doftrinarum, et luflrationem generalem,

idelem aggredi, praecipue cum inquifitione fedula et accurata, quaenam earum

cs negle&ae incultaeque jaceant, hominum ir.dufi.iia nondum fubacrae, et ad ufum

converlae ; ut bujufmodi deliueatio et regillratio, et publicis defignationibus, et pri-

vatorum lpontaneis lahoribus facem accendat. In quo nibilominus confilium ell,

boc tempore omiffiones duntaxat, et defiderata notare : non autem errores et infe-

licitates redarguere : aliud enim ell inculta loca indicaxe, aliud culturae modum

corrigere.

Quam quidem ad rem, cum me comparo, et accingor ; non fum nefcius, quantum
opus moveam, quamque dirficilem provinciam fuilineam ; etiam quam lint vires
mmime voluntati pares : attamen magnam in fpem venio, fi ardentior meus erga
literas amor me lpngius pro, exerit, ufurum me excufatione affeftus ; quia non fimul
cuiquam cor.ceditur, amare et Jafere. Nefcius equidem non fum. eandem judicii

libertatera

54 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. IT.

libertatem aliis relinquendam, quam ipfe ufurpaverim. Equidem libenter aeque ac-
ceperim ab aliis, ac impertiverim, humanitatis illud oflicium : Nam qui errant/ comiter
monftrat viam, etc. Profpicio etiam animo complura ex illis, quae tanquam omiffa
et defiderata in regiflrum hoc nollrum referre vifum fuerit, in diverfas cenfuras in-
curfura: alia fcilicet quod lint dudum pera&a, et jam extent : alia quod curiofitatcm
fapiant, et fructum promittant perexilem : alia quod nimis ardua exiftant, et fere
impoflibilia, quae ab hominibus abfolvantur. Ad priora duo quod attinet. res ipfae
pro fe caufam agent ; circa poftremum de impoffibilitate ita ftatoo : ea omnia poffi-
bilia et praeflabilia cenfenda, quae ab aliquibus perfici poflint, licet non aquibufvis;
et quae a multis conjun&im, licet non ab uno ; et quae in fucceffione feculorum,
licet non eodem aevo; et denique quae publica cura et fumptu, licet non opibus et
induftria fingulorum. Si quis tamen fit, qui malit Salomonis illud ufurpare : Dicit
piger, Leo eft in via; quam illud Yirgilii : Pojfunt, quia pojfe videntur: fatis mihi
erit, fi labores mei, inter vota tantum five optata melioris notae habeantur. Sicut
cnim haud omnino rei imperitum effe oportet, qui quaeftionem appofite inllituat ; ita
nee feiifus inops videatur, qui haudquaquara abfurda optaverit.

CAPVT PRIMVM.

J3 art it io univerfalis doclrinae humanae in hiftoriam, poefitn, philofophiam, fecunlum
tres intelleclus facilitates, memoriam, phantafiam, rationem ; quodque eadem par-
titio competat etiam theologicis.

PARTITIO doftrinae humanae ea eft veriffima, quae fumitur ex triplici facili-
tate animae rationalis, quae doctrinae fedes eft : hiftoria ad memoriam refertur,
poefis ad phantafiam, philofophia ad rationem. Per poefim autem, hoc loco intelli-
gimus non aliud, quam hiftoriam confi&am, five fabulas. Carmen enim ftyli quidam
chara&er eft, atque ad artificia orationis pertinet ; de quo fuo loco.

Hiftoria proprie individuorum eft, quae circumfcribuntur loco et tempore. Etfi
enim hiftoria naturalis circa fpecies verfari videatur ; tamen hoc fit ob promifcuam
rerum naturalium (in plurimis) fub una fpecie, fimilitudinem ; ut, fi imam noris,
omnes noris. Sicubi autem individua reperiantur, quae aut unica funt in fua fpecie,
velutr fol et luna ; aut a fpecie infignker deflecTunt, ut monftra ; non minus re&e
conftituitur narratio de illis in hiftoria naturali, quam de hominibus fingularibus in
hiftoria civili. Haec autem omnia ad memoriam fpeftant.

Poefis, eo fenfu, quo diftum eft, etiam individuorum eft ; confictorum ad fimilitu-
dinem illorum, quae in hiftoria vera memorantur : ita tamen ut modum faepius ex-
cedar, et, quae in rerum natura nunquam conventura, aut eventura fuiflent, ad libi-
tum componat, et introducat; quemadmodum facit et pidloria. Cmod quidem phan-
tafiae opus eft.

Philofophia individua dimittit ; neque impreffiones primas individuorum, fed noti-
ones ab illis abftradlas complectitur ; atque in iis componendis et dividendis, ex lege
naturae et rerum ipfarum evidentia, verfatur. Atque hoc prorfus ofticium eft atque
opificium rationis.

Haec autem ita fe habere, fi quis intellecrualium origines petat, facile cernet. In-
dividua fola fenfum percellunt, qui intellecTais janua eft. Individuorum eorum ima-
gines, five impreihones a fenfu exceptae, figuntur in memoria, atque abeunt in earn,

a principio

*54

PARTITIO VNIVERSALIS

fNATVRALIS. [Narrariva.,

[ Inductiva.

o

£-1 ^ ClVILIS.

CO

M E M O R I A.

f Hiltoria coeleftium.

I Hiltoria meteororum.
Hilloria globi terrae et maris.
r Hilloria generationum <( Hilloria collegiorum majorum,

five Elememorum.
I Hilloria collegiorum minorum,
L five Specie-rum.
Hiltoria praeter-generationum.
Hiltoria artium

f Ecclefiallica fpecialis.
. . . .< Hiltoria ad prophetias.
(Jliltoiia Nemefeos.

f Ecclefiallica
Literaria.

, ■•„ • f Commentarii
f Memoriae (Regjltra>

_ . J Hilloria julta

, Ch'ilis fpecialis

f Orationes.
(.Appendices Historiae. < Epiftolae.

^ Apophthegmata.

- Antiquitates.
f Mera.
[ Mixta.

f Hilloria univerfalis.

Chronica temporumJ ' l Hilloria particulars.
' ) 1 Hnnales.

L2' lAfladiur
Vitac perfonarum.
Relationes aftionum.

i diurna.

PHANTASIA.

TNarrativa.

i

POESIS <|Dramatica.
IParabolica.

DOCTRINAE HVM.ANAE.

RATIO.

THEOLOGIA INSPIRATA. Ejus Partitions Theologis rclinquuntur.

Appendices

ThEOLOGIAE INSP1RATAE.

(Doarina de legitimo ufu rationis humanae in divinis.
) Doarina de gradibus unitatis in civitate Dei.
(. Emanationes Scripturarum.

fDoCTRINA DE NuMINE, five ThEOLOGIA NATURALIS.

Theologiae, tam infpiratae quam naturalis, Appendix-Doftiina de angehs et fpimibus.

X

P-.

o

CO

O

-J

i— i

X

<
w

Q

<

5

H
u
o

Q

f Axiomata Scientiarum communia.
{ Conditiones entium tranfcendentes.
f Dotti-ina de principiis rerum,

. J Doarina de fabrica rerum. Dnarina de concretis ; quae dividitur Jiatt Hilt. Nat.
L Doarina de varietate rerum J ^^ ^^ . D ina de f ^ ^^

I Doarina de motibus.

Philosophia prima

'Phyfica fpecialis . .

(_Uoanna ae variciuic iciuin /
f Menfura motuum. I Dodr

Appendices Phyficae \ Problemata naturalia.

|_ Placita antiquorum philofophorum
.. f Doarina de formis rerum.

^Metaphyfica [ Doftrina de caufis finaUbus.

^ f Mechanica.

2 J Magia.

£ ] Appendices duae f Inventanum opum humanarum.

O [ operativae . . . \ Catalogus polychreftorum.

Philofophiae naturalis, tam fpeculativae, quam 1 [yialrieijiatica

fPura

operativae, Appendix magna,

1

Mixta

'doctrina ceneramsde
natura, et statv ho-

MINIS.

DOCTRINA CIRCA
CORPUS HOMINIS.

Voluptaria
"Doarina de fpiraculo,
Doarina de anima fenfibili

J Geometria,

Arithmetica — Algebra.
" Perfpeaiva. ■
Mufica.
Aftronomia.
Colmographia.
Architeaura.
„ Machinaria.
Doarina deper- f Doarina de miferiis hominum.
fona hominis [ Doarina de praerogativis hominum. f Pllvrnanf, •
i Doarina de foedere J Doarina de indicationibus . . { -"
animi et corporis [ Doarina de impreflionibus.
( Confervatio fanitatis.
J Curatio morborum.
[ Prolongatio vitae.
f Civilis.,
[ Eftbeminata.

{Agilitas.
Tolerantia.

/,,,,. f Piaoria.
(Voluptana | Mufica.

Interpretatio fomniorum.

Medicina

| Cofmetica
J Athletica

f Doarina de motu voluntario.
I Doarina de fenfu et fenfibili.

n

g

<

55

<

is

x

<

0-

O
vx
O
.->

X
Oh

Doarina de fubftantia et facultatibus animae.

. - f Divinatio

Appendices doarinae de facultatibus animae j pafc;natj0

r r

o

Ars inveniendi

Ars judicandi

Doarina de inve

niendis ardbus
Doarina de inveni

endis argumentis

Judicium per induaionem

{Indicium ab experimentis ad experimenta, five Expe,
Indicium ab experimentis ad axiomata, five Induaio.
{Promptuaria
Topica . .

ieuid literata.

Judicium per fyllogifmum

{Generalis.
Particularis.

f Reduaio direaa.
1 Reduaio inverfa.
f Analytica.
\ Doarina de elenchis

fF.lenchi fophifmatum.
J Elenchi hermeniae.
| Elenchi imaginum f Idola tribus.
(_ five idolorum. . i. Idola fpecus.
I. Idola fori.

Ars rednendi

. o

31

Appendix artis judicandi — Analogia demonltrationiim pro natura fubjeai.
f Doarina de adminiculis memoriae.
J , . . r f Praenotio.

1 Doarina de memona lpla. < Emblcma

rna. , r ■ f Doarina de notis rerum ( "Jerogly phica et Geltus.

| Doarina de organo fermoms, I [ Charaaeres reales.

_, ... S Doarina deLocutione — Sonus. Menfura. Accentus

Grammatica literana. r.iL,

I Doarina deScriptione ( ~F£abcIa- , •

r [ Ciphrae— Deciphratio.

Ars tradendi <J Doarina de methodo fermoni
five Prudentia traditiva

f Magiftralis aut iniriativa.
I bxoterica vel acroamatica.
( Per aphorifmos aut metiiodice.
(Per allertiones aut per quaelliones.
I Per inlormationes, et anticipationes
l_ prius infufas aut impreifas.

Method! partes duae . . . . { ™gg %£££££ ■«—*

Doarina de illullratione fermonis, five Rhetorica.

f Colores boni et mali.
(.Appendices tres Rhetoricae • • • < Antitheta rerum.

(.Formulae minores orationum.

f Bonum aaivum.

. . [ Bonum paffivum

Officia general ia.

Appendices duae f Critica.

l_ Traditivae [ Paedagogica.

f Bon

_ r 1 I individuale

. r Bonum fimplex 1 Bonum

pDoarinadeExemplari I [communionis 1 Officia refpeiliva.

(.Bonum comparatum.
f Doarina de charaaeribus animorum.
Georgica animi I Doarina de affeaibus.
I ( Doarina de remediis.

^ Appendix doarinae de cultura animi — Congruitas inter bonum animi et bonum corporis

J Conlervativum.
[ Perfbaivum.

DOCTRINA CIVILIS,

Doarina de converfatione.
Doarina de negotiis

{Doarina de occafionibus fparfis,
Doarina de ambitu vitae.

_ _ . , . • /• r> f Doarina de proferendis finibus imperii

Joanna de .mpeno, five Rep. I Doarina de j^^ univerfa]i>

• H

Cap. I. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. s>

a principio tanquam integrae, eodem, quo occurrunt, modo : eas poftea recolit, et
ruminat anion humana ; quas deinceps aut fimpliciter recenfet ; aut lufu quodam
imitator ; aut componendo et dividendo digerit. Itaque liquido conftat, ex tribus
his fontibus, memoriae, phantaiiae, et rationis, effe tres Mas emanationes, hiftoriae,
poefeos et philofophiae : ncc alias aut plures effe poffe. Etenim hiitoriam et ex-
perientiam pro eadem re habcmus ; quemadmodum etiam philofophiam et fcientias.
Neque alia cenfemus ad theologica partitionc opus effe. Differunt certe informa-
3 oraculi et fenfus, et re et modo infinuandi : fed fpiritus humanus unus eft,
ejufque arculae et cellae eaedem. Fit itaque, ac fi diverfi liquores, atque per di-
vert ir.fundibu'.a, in unum atque idem vas recipiantur. Quare et theologia, aut ex
aria facia conilat ; aut ex parabo'.is, quae inftar divinae poefeos funt ; aut ex
praeccptis et dogmatibus, tanquam perenni quad am philofophia. Quod enim ad
earn partem peninet, quae rcdundare viJetur, prophetiam videlicet, ea hiftoriae
genus eft : quaodoquidem hiftoria divina, ea polleat fupra humanam praerogativa, ut
narratio factum praectdere, non minus quam iequi poffit.

G A P V T SEC V N D V Ml

P irtitio hiflsriae in nahtralem et c'rcilcm, ecclefiaflica et liter ana fub chili com*
. Parti tie hifibriae naturalis in hijloriam generationum, praeter-^etiera-
tionum, et artium.

HI S T O R I A aut naturalis eft, aut civilis : in naturali, naturae res geftae et faci-
r.ora memorantur ; in civili, hominum. Elucent proculdubio divina in utrif-
que, fed magis in civilibus, ut etiam propriam hiftoriae fpeciem conftituant, quam
lacram aut eccleiiafticam appcllare confuevimus. Nobis vero etiam ea videtur lite-
rarum et artium dignitas, ut iis hiftoria propria feorfum attribui debeat ; quam fub
hiftoria civili (quemadmodum et ecclefiallicam) comprehendi intelligimus.

Partitionem hiftoriae naturalis moliemur ex ftatu et conditione ipfius naturae,
quae in triplici ftatu pofita invenitur, et tanquam regimen trinum fubit. Aut enim
libera eft na:ura, et curfu confueto fe explicans, ut in coelis, animalibus, plantis, et
univerfo naturae apparatu ; aut a pravitatibus et infolentiis materiae contumacis, et
ab impedirnentorum violentia, de ftatu fuo derruditur, ut in monilris ; aut denique
ab arte et opera huraana conftringitur, et nngitur, et tanquam novatur, ut in arti-
ficialibus. Sit itaque partiuo hiftoriae naturalis inhiiloriam generationum ; praeter-
generationunij et artium ; quam poftremam, etiam mechanicam, et experimentalem
appellare confuevimus. Harum prima libertatem naturae tractat : fecunda errores :
tenia vineula. Libenter autem hiitoriam artium, ut hiftoriae naturalis fpeciem,
conftituimus : quia inveteravit prorfus opinio, ac fi aliud quippiam effet ars a natura,
artificialia a naturalibus : unde illud malum, quod plerique hiiloriae naturalis fcrip-
tores, perfimctos fe putent, fi hiftoriam animalium, aut plantarum, aut mineralium
confecerint, omiffis artium mechanicarum experimentis. Sed et illabitur etiam
animis hominum aliud fubtilius malum ; nempe, ut ars cenfeatur folummodo tan-
quam additamentum quoddam naturae, cuius fcilicet ea fit vis, ut naturam (fane)
v el inchoatam perficere, vel in deterius vergentem emendare, vel impcditam liberare ;
mii: penirus vertere, tranfmutare, aut in imis concutere poffit : quod ipfum

rebus humanis praeproperam defperationem intulit, At contra, illud animis homi-
num

S6 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. I.

Bum penitus infidere debuerat ; artificialia a naturalibus, non forma auc effentia, fed
efficiente folummodo differre ; homini quippe in naturam, nullius rei poteftatem effe,
praeterquam moms, lit fcilicet corpora naturalia aut admoveat, aut amoveat. Vbi
igitur datur admotio corporum namralium, aut remotio, conjungendo (ut vocant) a&iva
pafiivis, omnia poteft homo ; ubi non datur, nihil : neque intereft, fi res ponantur
in ordine ad aliquem effe&um, utrum hoc fiat per hominem, vel abfque homine.
Aurum aliquando excoquitur igne, aliquando in arenulis purum invenitur, mini-
ftrante fibi ipfi natura : iris fimiliter fit ex nube rofcida in fublimi ; fit etiam per
afperfionem aquae, hie apud nos. Itaque natura omnia regit : fubordinantur autem
ilia tria ; curfus naturae ; expatiatio naturae ; et ars, five additus rebus homo : ide-
oque in hiltoria naturali, tria ilia comprehendi par eft ; quod etiam C. Plinius
magna ex parte fecit ; qui hiftoriam naturalem folus prodignitate complexus eft ; fed
complexam, minime ut decuit, imo potius indignis modis tradtavit.

Harum prima habetur mediocriter exculta : fequentes duae ita tenuiter et inu-
tiliter tra&antur, ut in defideratorum clalfe reponendae fint. Neque enim reperias
fatis inftruftam et locupletem collectionem operum naturae eorum, quae a curfu or-
dinario generationum, productionum, et motuum aberrarunt, et deflexerunt : five
fint ilia foetus certarum regionum aut locorum fingulares ; five temporum eventus
infoliti ; five cafuum (ut ait ille) ingenia; five proprietatum abditarum effectus; five
monadica naturae in fua fpecie. Non negaverim, inveniri libros nimio plures, fa-
bjilofis experimentis, commentitiis fecretis, et frivolis impofturis, ad voluptatem et
novitatem, refertos; caeterum narrationem gravem et feveram, de heteroclitis et
mirabilibus naturae, diligenter examinatam ac fideliter defcriptam, non, inquam, in-
venio : praefertim cum debita rejeclione, et publica tanquam profcriptione menda-"
riorum et fabularum, quae invaluerunt. Nam ut res fe nunc habet, fi forte men-
dacia aliqua circa res naturales obtinuerint, et celebrata fint (live quod tantum
poffit reverentia antiquitatis, five quod ilia denuo examini fubjicere fit moleftum, five
quod mirifica lcilicet ornamenta putantUr orationis, propter fimilitudines et compa-
rationes) nunquam poftea exterminantur aut retractantur.

Finis hu'iufmodi operis, quod exemplo fuo decoravit Ariftoteles, nil minus eft,
quam ut curiofis et inanibus ingeniis gratificetur, ficut faciunt mirabilarii et prodi-
giaftri : verum duas ob caufas, utramque feriam et gravem ; unam, ut axiomatum
corrigatur iniquitas ; quae plerunque in exemplis tritis et vulgaris fundamentum
liabent; alteram, quod a miraculis naturae ad miracula artis expeditus fit tranfitus
et pervius. Neque enim huic rei plus ineft negotii, praeterquam ut naturae veftigia
perfequaris fagaciter, cum ipfa fpome aberret ; ut hoc pafto poftea cum tibi li-
buerit, cam eodem loci deducere, et compellere poifis. Neque verp praeceperim,
ut ex hiltoria ifta mirabilium, fuperftitiolae narrationes, de maleficiis, fafcinationi-
bus, incantationibus, fomniis, divinationibus, et fimilibus, prorfus excludantur, ubi
dc faclo et re gefta liquido conftet. Nondum enim innotuit, quibus in rebus et
quouique, efFeftus fuperftitioni attributi ex caufis naturalibus participent. Ideoquc
licet hujufmodi artium ufum et praxim merito damnandum cenfeamus, tamen a fpecu-
latiqne et confideratione ipfarum (fi ilrenue excutiantur) notitiam haud inutilem
coufequemur, non folum ad deiicira in hoc genere reorum rite dijudicanda; fed
etiam ad naturae fecreta ulterius rimanda. Neque certe haefitandum de ingreflu
et penetratione, intra hujufmodi antra et receflus, fi quis fibi unicam veritatis in-
quifitipiiem proponat; quod et majeftas tua exemplo proprio confirmavit. Tu enim,
duobus illis clarilfimis et acutillimis religionis ac naturalis philofophiae oculis,

tales

Gap.H. de avgmentis scientiarvm, •

tales umbras prudenter ac perfpicacitcr perluftrafti ; ut te foli fimillinunn probaveris,
qui polluta loca ingreditur, nee tamen inquinatur. Caeterum illud monuerim, nar-
rationes iftas cum rebus fuperftitiofis conjun&as, feorfum componi, neque cum pun's
et iinceris naturalibus commifceri oportere. Quod vero ad narrationes attinet, circa
prodigia et miracula religionum ; ilia certe aut non utique vera funt, aut nulla ex
parte naturalia ; ideoque ad hiftoriam naturalem non pertinent.

Quantum ad biftoriam naturae fuba&ae, et fattitiae, quam mechanicam appellarc
folemus ; invenio fane collecliones quafdam de agricultura, etiam de artibus complu-
ribus mecbanicis : fed, quod peflimum eft in hoc genere, femper negliguntur er
rejiciuntur experimenta, in artibus fingulis familiaria et vulgata; quae tamen ad
intcrpretationem naturae aeque aut plus faciunt, quam minus trita. Nam labes
quaedam Uteris afpergi videatur, fi forte viri dofti fe fubmittant inquilitioni, aut ob-
fcrvationi rerum mechanicarum, nili fuerit earum, quae pro arcanis artis, aut pro
rebus admodum raris, aut fubtilibus reputentur : quod tarn inanis ac fuperciliofae
arrogantiae vitium, mcrito irrillt Plato, quando Hippiam fophiftam ja&abundum in-
ducit cum Socratc difputantem, fincero et folido veritatis inveftigatore : qui, cum de
pulchritudine fermo inftitutus effet, pro vago fuo et foluto dilputandi more, prhuum
intulit exemplum virginis pulchrae, dein equae pulcbrae, portremo ollae fiftilis
pulchrae et aftabre faclae : hoc ultimo exemplo Hippias commotus, dixit : Stomacharer
certe, nifi humanitatis ratio me eo adigeret, cum quoquam difputare, qui exempla tarn
-Alia et fordida allegaret. Cui Socrates, Te quid em it a decet, cum tarn nitidis fis
amiclus veftibus, et pulcbris calceis : et alia per ironiam. Enimvero, illud pro certo
afleri pollit, grandia exempla haud optimam, aut tutillimam afferre informationem.
Id quod exprimitur non infulfe in pervulgata ilia fabula de philofopho : qui cum
ftellas fublatis oculis intueretur, incidit in aquam : nam fi oculos demiiiffer, ftellas
illico in aqua videre potuilfet ; verum fufpiciens in coelum, aquam in ftellis videre
non potuit. Eodem modo faepe accidit, ut res minutae et humiles, plus conferant
ad notitiam grandium, quam grandes ad notitiam minutarum. Bene iiquidem no-
tavit Ariftoteles, cujufque rei naturam in portionibus ejus minimis oplime ami. Quam
pb caufam, reipublicae naturam perfcrutatur primo in familia, et in iimpliciflimis
combinationibus focietatis (mariti fcilicet et uxoris, parentum et liberorum, domini
et fervi) quae in quolibet tuguriolo occurrunt. Simili plane ratione natura hujufce
magnae civitatis (univerfitatis nimirum rerum) ejufque difpenfatio, in prima quaque
fymbolizatione et minimis rerum portionibus inveftiganda eft : uti fieri videmus,
quod fecretum illud naturae (habitum pro maximo) de verticitate ferri, taftu mag-
netis exciti, ad polos, fe confpiciendum pracbuit, non in veclibus ferreis, fed in
acubus.

Lgo vero, fi quod fit mei pondus judicii, fie plane ftatuo; hiftoriae mechanicae
ufum erga philofophiam naturalem, eife maxime radicalem et fundamentalem. Talem
intelligo philofophiam naturalem, quae non abeat in fumos fpeculationum fubtilium,
aut fublimium: fed quae efficaciter operetur, ad fublevanda vitae humanae incommoda.
Neque enim ad praefens tantum juvabit, neftendo et transferendo cbiervatione?
unius anis in ufum aliarum, et inde novas commoditates eliciendo ; quod necefle eft
fieri, cum experimenta diverfarum artium in unius hominis obiervationem et con-
fiderationem venient ; fed porro ad caufas rerum indagar.das, et artiiun axiomata
d-;uucenda, lucidiorem facem accendet, quam haftenus unqua;n aftuliit. Quemad-
modum enim ingenium alicujus haud bene noris, aut probaj-is, niii cum irritavcris ;
neque Proteus fe in varias rerum fades vertere folitus eft, nili manic is arfte com-
Vol. IV. " I preherifus";

♦I

59 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM, Lib. II.

prehcnfus ; fimiliter etiam natura arte iritata et vexata fe clarius prodit, quam cum
fibi libera permittitur.

Antequam vero hoc membrum hifloriae naturalis (quod mechanicum atque expe-
rimentale vocamus) dimittamus, illud adjiciendum : corpus talis hifloriae, non folum
ex artibus ipfis mechanics, verum et ex operativa parte fcientiarum liberalium, ac
fimul ex pra&icis compluribus (quae in artem non coaluerunt) confici debere, ut
nihil utile praetermittatur, quod ad informandum intelle&um juvat. Atque haec
ell hiiloriae naturalis partitio prima.

CAPVT T E R T I V M.

Partitio hifloriae naturalis fecunda, ex ufu et fine fuo, in narrativam et induclivam:
quodque finis nobilijjimus hifloriae naturalis fit, ut miniflret et in ordine Jit ad
condendam philofophiam : quern finem intuetur inducliva. Partitio hifloriae gene*
rationum in hifloriam coeleflium : hifloriam meteororum : hifloriavi globi terrae et
maris : hifloriam majfarum Jive collegionan majorum : et hifloriam Jpecierum five,
collegiorian minorum.

HIS TORI A naturalis, ut fubjeclo triplex (quemadmodum diximus) ita ufu duplex
eft : adhibetur enim, aut propter cognitionem rerum ipfarum, quae hiiloriae
mandantur ; aut tanquam materia prima philofophiae. Atque prior ilia, quae aut
narrationum jucunditate dele&at, aut experimentorum ufu juvat, atque hujufmodi
voluptatis, aut fruftus gratia quaefita eft, longe inferioris notae cenfenda, prae ea,
quae induftionis verae et legitimae fylva fit atque fupellex, et primam philofophiae
mammam praebeat. Rurfus itaque partiemur hifloriam naturalem in narrativam et
indu&ivam : hanc autem pofteriorem inter defiderata ponimus. Neque vero aciem
mentis alicujus perflringant, aut magna antiquorum nomina, aut magna recentium
volumina. Satis enim fcimus, haberi hifloriam naturalem mole amplam, varietate
gratam, diligentia faepius curiofam. Attamen fi quis ex ea fabulas, et antiqui-
tatem, et auftorum citationes, et inanes controverfias, philologiam denique et orna-
menta eximat (quae ad convivales fermones hominumque doftorum noftes, potius
quam ad inflituendam philofophiam fint accommodata) ad nil magni res recidet.
Longe autem profefto abeft ab ea hifloria, quam animo metimur. Primo enim de-
fiderantur duae illae hifloriae naturalis partes (de quibus modo diximus) praeter-ge-
nerationum, et artium, in quibus nos plurimum ponimus: deinde in tertia ilia (quae
reliqua eft) parte generali, nimirum de generationibus, uni tantum ex quinque par^
tibus ejus fatisfacit. Siquidem hifloriae generationum conftituuntur partes fubordi-
natae quinque : prima coelellium, quae phaenomena ipfa fincera complectitur, atque
feparata a dogmatibus : fecunda meteororum (annumerando etiam cometas) et regi-
onum, quas vocant, aeris : neque enim de cometis, meteoris ignitis, ventis, pluviis,
tempeftatibus, et reliquis, invenitur aliqua hifloria, quae ullius fit pretii. Tertia
terrae et maris (quatenus funt univerfi partes integrales) montium, fluminum, aeftuum,
arenarum, fylvarum, infularum, denique figurae ipfius continentium prout exporri-
gunmr ; in his omnibus, potius naturalia inquirendo et obfervando, quam cofmo-
graphica. (Quarto, de mafiis materiae communibus, quas collegia majora vocamus
(vulgo elementa dicuntur) ; neque enim de igne, aere, aqua, terra, eorumque naturis,
motibus, operibus, impreilionibus, narrationes reperiuntur, quae corpus aliquod hif-
i toria

Cap. III. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. S9

toriae juftum conftituant. Qirinta et ultima, de colle&ionibus materiae exquifitis,
quae a nobis collegia minora, vulgo fpecies appellantur. In hac autem poftrema
fola, induftria fcriptorum enituit ; ita tamen ut potius luxuriata iit in fuperfluis (ico-
nibus animalium, aut plantarum, et iimilibus intumefcens) quam folidis et diligen-
tibus obfervationibus ditata, quae ubique in hiftoria naturali fubne&i debeant. Atque,
ut verbo dicam, omnis, quam habemus, naturalis hiftoria, tarn inquilitione fua, quam
congerie, nullo modo in ordine ad eum, quern diximus, finem (condendae fcilicet
philoibphiae) aptata eit. CKiare hiftoriam indu&ivam defiderari pronunciamus.
Atque de naturali ha&enus.

C A P V T Q^V A R T V M.

Partitio bijhriae civi/is, in ecclefiafticam, liter ariam, ct {quae generis nomen retinct)
riyilem ; quodque hiftoria iiteraria defideretur : ejus conjiaendue fraecefta.

HISTORIAM civilem in tres fpecies recte dividi putamus: primo facram, five
ecclefiafticam : deinde earn, quae generis nomen retinet, civilem : poftremo
literarum et artium. Ordiemur autem ab ea fpecie, quam poflremo pofuimus, quia
reliquae duae habentur ; illam autem inter defiderata referre vifum eft. Ea eft
hiftoria literarum : atque certe hiftoria mundi fi hac parte fuerit deftituta, non ab-
fimilis cenferi poftit ftatuae Polyphemi, eruto oculo ; cum ea pars imaginis defit, quae
ingenium et indolem perfonae maxime referat. Hanc licet defiderari ftatuamus, nos
nihilominus minime fugit, in fcientiis particularibus jurifconfultorum, mathemati-
corum, rhetorum, philofophorum, haberi levem aliquam raentionem, aut narrationes
quafdam jejunas, de fe£tis, fcholis, libris, auftoribus, et fucceftionibus hujufmodi
fcientiarum : inveniri etiam de rerum et artium inventoribus traftatus aliquos exiles
et infru«Stuofos ; attamen juftam atque univerfalem literarum hiftoriam nullam adhuc
editam aflerimus. Ejus itaque et argumentum, et conliciendi modum, et ufum pro-
ponemus.

Argumentum non aliud eft, quam ut ex omni memoria repetatur, quae dodlrinae
et artes, quibus mundi aetatibus et regionibus floruerint. Earum antiquitates, pro-
greffus, etiam peragrationes per diverfas orbis partes (migrant enim lcientiae, non
fecus ac populi) rurfus declinationes, obliviones, inftaurationes commemorentur.
Obfervetur fimul per lingulas artes inventionis occailo et origo ; tradendi mos et dif-
ciplina : colendi et exercendi ratio et inftituta. Adjiciantur etiam feftae et contro-
verfiae maxime celebres, quae homines doftos tenuerunt ; calumniae, quibus patu-
erunt ; laudes et honores, quibus decoratae funt. Notentur auiTtores praecipui,
libri praeftantiores, fcholae, fucceffiones, academiae, focietates, collegia, ordines ;
denique omnia, quae ad ftatum literarum fpeftant. Ante omnia etiam id agi vo-
lumus (quod civilis hiftoriae decus eft, et quafi anima) ut cum eventis caufae copu-
lentur : videlicet ut memorentur naturae regionum ac populorum ; indolefque apta
et habilis, aut inepta et inhabilis ad difciplinas diverfas ; accidentia remporum, quae
fcientiis adverfa fuerint aut propitia; zeli et mixturae religionum ; malitiae et favorcs
legum ; virtutes denique infignes et efticacia quorundam virorum, erga literas pro-
movendas, et fimilia. At haec omnia ita traftari praecipimus, ut non, criticorum
more, in laude et cenfura tempus teratur ; fed plane hiftorice res ipfae narrentur,
judicium parcit1^ interponatur.

I 2 De

■<fe

DE AVGMENTIS SCIENTIARYM. Lib. II.

De modo autem hujufmodi hiftoriae conficiendae, illud imprimis monemus; ut
materia et copia ejus, non tantum ab hiftoriis et criticis petatur, verum etiam ut
per Ursulas annorum centurias, aut etiam minora intervalla, fenatim (ab ultima
antiquitate fafto principio) libri praecipui, qui per ea tempons fpatia confcnpu hint,
in confilium adhibeantur; ut ex eorum non perleftione (id enim infinitum quiddam
eflet) fed deguftatione, et obfervatione argumenti, fiyli, methodi, genius dims tem-
poris literarius, veluti incantatione quadam a mortuis evocetur.

Quod ad ufum attinet, haec eo fpeftant ; non ut honor literarum et pompa per
totarcumfufas imagines celebretur ; nee quia pro flagrantiffimo, quo literas profe-
quimur amore, omnia, quae ad earum ftatum quoquo modo pertinent, ufque ad curio-
fitatem'inquirere, et fcire, et confervare avemus; fed praecipue ob cauiam magis
feriam et gravem : ea eft (ut verbo dicamus) quoniam per talem, qualem defenp-
fimus, narrationem, ad virorum doftorum, in doftrinae ufu et adminiftratione, pru-
dentiam et folertiam, maximam acceflionem fieri pofle exiftimamus ; et rerum intel-
leftualium non minus quam civilium motus et perturbationes, vitiaque et virtutes,
notari polfe ; et regimen inde optimum educi et inftitui. Neque enim B. Auguftini,
aut B. Ambroiii opera, ad prudentiam epifcopi, aut theologi, tantum facere poffe
putamus, quantum fi ecclefiaftica hiftoria diligenter infpiciatur et revolvatur : quod
et viris d'oftis ex hiuoria literarum obventurum non dubitamus. Cafum enim omnina
recipit", et temeritati exponitur, quod exemplis et memoria rerum non fulcitur. At-
que de hiftoria literaria haec difta fint.

C A P V T Q^V I N T V M-

De dignitate et difficult ate hiftoriae chilis.

SEQVITVR hiftoria civilis fpecialis, cujus dignitas atque auftoritas inter fcripta
humana eminet. Hujus enim fidei, exempla majorum^ vieiflitudines rerum, fun-
damenta prudentiae civilis, hominum denique nomen et fama, commiffa funt. Ad
di nihatem rei acccdit difficultas non minor. Etenim anirnum in fcribendo ad praeter-
ita retrahere, et veluti antiquum facere; temporum motus, perfonarum characleres,
confiliorum trepidationes, aflionum (tanquam aquarum) duftus, praetextuum interiora,
imperii arcana, cum diligentia fcrutari, cum fide et libertate referre, denique verborum
lumine fub oculos ponere, magni utique laboris eft et judicii ; praefertim cum anti-
quiora quaeque incerta, recentiora periculo obnoxia reperiantur. Quamobrem et plu-
rima hiltoriam iftam civilem circumftant vitia : dum plerique narrationes quafdam in-
opes et plebeias, et plane dedecora hiftoriarum conferibant ; alii particulares relationes
et commentariolos, opera feftinata, et textu inaequali confarciant; alii capita tantum
rerum geftarum percurrant ; alii contra, minima quaeque et ad fummas aftionum nihil
facientia perfequantur ; nonnulli, nimia erga ingenia propria indulgentia, plurima au-
dacler confingant : aft alii, non tarn ingeniorum fuorum, quam afteftuum, imaginem
rebus imprimant et addant, partium fuarum memores, rerum parum fideles teftes :
quidam politica, in quibus fibi complacent, ubique inculcent, et diverticula ad often-
tationem quaerendo, narrationem rerum nimis leviter interrumpant: alii in orationum
et concionum, aut etiam aftorum ipforum prolixitate, parum cum judicio nimii fint;
adeo ut fatis conftet, non inveniri inter fcripta hominum rarius quicquam, quam
hiltoriam kgitimam et omnibus numeris fuis abfolutain. Verum nos in praefenti

partitionem

Cap.V. DE AVGMENTIS SCIENTIARfM. 61

partitionem doclxinarum inftituimus, ut omiffa, non cenfuram, ut vitiofa noten-
tur. Nunc partitiones hiftoriae civilis perfequemur, eafque diverforum generum :
minus enim implicabuntur fpecies, fi partitiones diverfae proponantur, quam fi una
partitio curiofe per membra deducatur.

CAPVT SEXTVM,
Partitio prima hiftoriae civilis, in memorias, antiquitates, et hiftoriam juftam.

HI STOMA civilis tripartita eft, tribus pifturarum aut imaginum generibus
non abfimilis. Videmus enim ex pi&uris, et imaginibus, alias imperfeftas, ut
quibus ultima manus non acceflerit ; alias perfectas ; alias vero vetuftate mutilatas et
deformatas. Hiftoriam fimiliter civilem (quae imago rerum et temporum quaedam
eft) in tres fpecies, illis pi&urarum congruas, partiemur ; memorias fcilicet, hiftoriam
juftam, et antiquitates. Memoriae hint hiftoria inchoata, aut prima et rudia hiftoriae
lineamenta ; antiquitates vero hiftoria deformata funt, five reliquiae hiftoriae, quae
eaf'i e naufragio temporum ereptae funt.

moriae, five praeparationes ad hiftoriam duplicis generis funt ; quorum alterum
con .entarios, alterum regiftra vocare placet. Commentarii nudam actionum et
i utuum feriem ac connexionem proponunt, praetermiflis cauCs rerum et praetexti-
bus, initiis quoque earundem et occafionibus, confiliis itidem, et oraiionibus, et reli-
quo actionum apparatu. Talis enim eft propria commentariorum natura ; licet Caefari,
per modeftiam quandam cum magnanimitate conjuiictam, praeftantiffimae, inter eas,
quae extant, hiftoriae, commentariorum nomen indere placuerit. At regiftra duplicis
naturae funt : compleftuntur enim aut titulos rerum et perfonarum, in ferie temporum ;
quales dicuntur faiti et chronologiae : aut aclorum folennitates ; cujus generis funt,
principum edicta, fenatuum decreta, judiciorum proceflus, orationes publice habitae,
epiitolaepublice milTae, et fnnilia, abfque narrationis contextu five filo continue
: Antiquitates, feu hiftoriarum reliquiae, funt (uti jam diximus) tanquam tabulae
naufragii, cum, defkieme et fere fubmerfa rerum memoria, nihilominus homines in-
duftrii et fagaces, pertinaci quadam et fcrupulofa diligentia, ex genealogiis, faftis,
titulis, monumentis, numifmatibus, nominibus propriis et ftylis, verborum ety-
mologiis, proverbiis, traditionibus, archivis et inftrumentis, tam publicis quam pri-
vatis, hiftoriarum fragmentis, librorum neutiquam hiftoricorum locis difperfis ; ex his,
inquam, omnibus, vel aliquibus, nonnulla a temporis diluvio eripiunt, et coniervanr.
Res fane operofa, fed mortalibus grata, et cum reverentia quadam conjunfta ; ac digna
certe, quae, deletis fabulofis nationum originibus, in locum hujufmodi commentitiorum
i'ubftituatur j fed tamen eo minus habens au&oritatis, quia paucorum licentiae fubji-
citur, quod paucis curae eft.

In his imperfeftae hiftoriae generibus, defe&um aliquem non puto defignandum,
cum fint tanquam imperfe&e mifta, ut defeftus hujufmodi fit ex ipfa earum natura.
Ad epitomas quod attinet (hiftoriarum certe teredines et tineas) eas exulare volumus ;
quod etiam cum plurimis, qui maxime fani fuerunt judicii, facimus ; utpote quae com-
plura nobiliffimarum hiftoriarum corpora exederint et corroderinr, atque in faeces

inutiles demum redegerint.

CAPVT

6l DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. II.

CAPVT SEPTIMVM.

Partitio hiftoriae juftae in chronica, vitas, et relationes ; earumqae partium

explicatio.

AT hiftoria jufta trium eft generum, pro ratione obje&i, quod fibi proponit reprae-
fentandum. Aut enim portionem aliquam temporis repraefentat ; aut perfonara
fingularem memoria dignam ; aut aftionem aliquam five rem geftam ex illuftrioribus.
Primum chronica five annales appellamus ; fecundum vitas ; tertium relationes. Inter
quae chronica celebritate et nomine excellere videntur ; vitae autem fruftu et exem-
plis ; relationes rurfus finceritate et veritate. Chronica namque amplitudinem ac~Ho-
num publicarum, et perfonarum facies externas, et in publicum verfas, proponunt:
minora autem, quae turn ad res, turn ad perfonas pertinent, omittunt, et iilentio in-
volvunt. Cum vero id artificii divini fit proprium, ut maxima e minimis fufpendat,
fit faepenumero, ut hujufmodi hiftoria, majora tantum perfecuta, negotiorum pom-
pam potius et folennia, quam eorum veros fomites, et texturas fubtiliores oftendat ;
quinetiam, etfi confilia ipfa addat, atque immifceat, tamen granditate gaudens, plus
gravitatis atque prudentiae, quam revera habent, humanis aftionibus afpergat; ut
fatira aliqua poffit efle verior humanae vitae tabula, quam nonnulla ex ejufmodi hifto-
riis. Contra vitae, fi diligenter et cum judicio perfcribantur (neque enim de elogiis
et hujufmodi commemorationibus jejunis loquimur) quandoquidem perfonam fingula-
rem pro fubjecto fibi proponant, in qua necefle eft a&iones, non minus leves quam
graves, parvas quam grandes, privatas quam publicas, componi et commifceri ; fane
magis vivas et fidas rerum narrationes, et quas ad exemplum tutius et felicius transferre
pofiis, exhibent. At relationes aftionum fpeciales (quales funt bcllum PeLoponnefi,
expeditio Cyri, conjuratio Catilinae, et fimilia) omnino puriore et magis fincero veri-
tatis candore veftiri par eft, quam hiftorias juftas temporum ; quia argumentum in its
deligi et fumi poteft habile et definitum ; atque ejufmodi, ut de eo notitia et certitudo
bona, et plena informatio haberi poflit ; cum contra hiftoria temporis (praefertim quae
aetate fcriptoris multo antiquior fit) neceflario in memoria rerum faepius fatifcat, et
veluti fpatia vacua contineat; quae ingenio et conje&ura occupari, et fuppleri fatis
llcenter confueverunt. Hoc tamen ipfum, quod de relationum finceritate dicimus,
cum exceptione intclligendum eft ; nam fatendum certe eft (cum humana omnia ex
parte laborent, et commoda cum incommodis fere perpetuo conjunfta fint) hujufmodi
relationes, praefertim 1! fub ipfa rerum geftarum tempora edantur (cum faepius vel ad
gratiam, vel ad invidiam fcribantur) omnium narrationum merito maxime fufpeftas
effe. Sed rurfus huic incommodo etiam illud connafcitur remedium ; quod illae ipfae
xelationes, cum non ex una parte folummodo, fed pro faftionibus et partium ftudiis, ex
Utraque parte femper fere edantur, viamhoc pafto quandam veritati, tanquam inter
extrema, aperiunt et muniunt ; arque poftquam contentiones animorum deferbuerinr,
hillorico bono et prudenri non pefiima hiftoriae perfeclioris materia et lementis funt.

Quod vero ad ea, quae in his tribus hiftoriae generibus defiderari videantur ; ;dubium
certe noneft, quinplurimae luftoriae particulates (detalibus loquimur, quae eftepoifint)
alicujus dignitatis, aut etiam meuiocritatis, cum maximo regnorum et rerumpublica-
rum, quibus debentur, honoris et nominis detrimento, hucuicue praetermifiae fint,
quas notare perlongum efl'et. Caeterum exterarum nationum hiiiorias exterorum curae

relinquens

Cap. VII. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM, 63

relinquens (ne forte fun in aliena republica curiofus) non poffum non apud majeftatem
tuam conqucri, de hiitoriae Angliae, quae nunc habetur, vilitate et indignitate, qua-
tenus ad corpus ejus integrum; nee non hiftoriae Scotiae iniquitate et obliquitate, qua-
tenus ad aucWem ejus rccentiffimum et uberrimum : reputans mecum, honorificum
admodum majeftati tuae futurum, atque opus pofteritati gratiflimum ; ii quemadmo-
dum infula haec Magnae Britanniae, fe nunc in unam monarchiam coalitam, ad fequen-
tes aetates tranfmittit; ita in una biftoria defcripta, a praeteritis faeculis repeteretur ;
eodem modo, quo liiftoriara decern tribuum regni Ifraelis, et duarum tribuum regni
Judae, tanquam gemellam, facra pagina deducit. Cuiod ft moles hujufmodi hiftoriae,
magna certa et ardua, quo minus exafte et pro dignitate perfcribatur, videatur obfu-
tura, ecce tibi memorabilem multo anguftioris temporis periodum, quatenus ad hiflo-
riam Angliae, nimirum ab unione rofarum ad unionem regnorum ; lpatium temporis,
quod, mco quidem judicio, majorem recipit eventuum, quae raro fe oftendunt, vari-
etatem, quam in pari fucceffionum numero ufpiam in regno haereditario deprehendere
licet. Incipit ab enim ab adeptione coronae mixta, partim armis, partim jure: ingreflum
liquidem ferrum aperuit, ftabilimentum attulerunt nuptiae : fecuta igitur funt teinpora
ill is initiis confentanea ; fnnillima fluftibus, poft magnam tempeftatem, tumores et
agitationes fuas, fed abfque aliqua immani procella, retinentibus, atque gubernatoris
prudentia, qui unus inter anteceffores reges confilio enituit, fuperatis. Ordine prox-
imus fuccedit rex, cuius acliones, licet magis impetu quam conillio adminiftratae, non
leve tamen in rebus Europae momentum attulerunt, eas fubinde librando et inclinando,
prout ipfae propendebant : quo etiam regnante, coepit fieri ingens ilia ftatus ecclefia-
itici mutatio, qualis raro admodum prodit in theatrum. Secutus eft rex minor. Dein
tentamentum tyrannidis, licet illud breviffimum fuerit, inftar febris ephemerae. Dein
regnum foemir.ae, extero regi nuptae. llurfus regnum foeminae folitariae et coelibis.
Haec omnia demum excepit eventus ifte fauftus et gloriofus ; nimirum hujuice infulae
Britanniae, a to:o orbe divifae, in fe unio ; per quam vetus illud oraculum, Aeneae
redditum, quod requiem ei praemonftrabat,

Antiquam exquirite matrem ;
fupra nobiliffimas gentes Angliae et Scotiae in nomine illo Britanniae, antiquae fuac
matris, jam convenientes, adimpletum fit ; in pignus, et tefferam metae et exitus
errorum et peregrinationis jam reperti. Ita ut, quemadmodum corpora ponderofa
ja&ata, antequam ponant et confiftant, trepidationes quafdam experiuntur ; eodem
modo probabile videatur, divina providentia factum effe, ut monarchia ifta, priufquam
in tua ma'ieftate, regiaque tua fobole (in qua fpero earn in perpetuum fore ftabilitam)
confifteret et confirmata effet, has tam varias mutationes et vicillltudines, tanquam
praeludia ftabilitatis fuae, fubiret.

De vitis cogitantem fubit quaedam admiratio, tempora ifta noftra haud nofle bona
fua ; cum tam rara fit commemoratio et conferiptio vitarum, eorum, qui noftro fe-
culo claruerunt. Etfi enim reges, etqui abfolutum principatum obtineant, pauci effe
poffint ; principes etiam in republica libera (tot rebufpublicis in monarchiam converts)
haud multi ; utcunque tamen non defuerunt viri egregii (licet fub regibus) qui meliora
merentur, quam incertam et vagam memoriae fuae famam, aut elogia arida et jejuna.
Etenim hac ex parte, inventum cujufdam ex poetis recentioribus, quo antiquam fabu-
fam locupletavit, non inelegans eft. Fingit ille, in extremitate fili Parcarum, numifma
quoddam, feu monile pendere, in quo defunfti nomen impreflum fit : Tempus autem
cultrum Atropi praeftolari, et, ftatim abfeiffo filo, numifmata eripere, eaque afportata
paulo poft influvium Lethes ex gremio fuc projicere : circa fluvium autem, magnam

avium

^ DEAVGMENTIS S C I E N T I A R V M. Lib. II.

avium vim volitare, quae numifmata arripiunt, ac poftquam in roftris ipfarum paulifi-
per eadem circumtulerint, paulo poft per incuriam in fluvium decidere permittunt:
inter eas vero, cygnos reperiri nonnullos, qui fi numifma aliquod cum nomine prehen-
derint, illico ad templum quoddam illud deferre folebant, immortalitati confecratum:
Hujufmodi itaque cygni noftris temporibus fere defecerunt. Quamvis autem plurimi
hominum, curis et ftudiis fuis nimio plus quam corporibus mortales, nominis fui me->
moriam, veluti fumum aut auram defpiciant,

anlml nil magnae laudls egentes ;
quorum fcilicet philofophia et feveritas ab ea radice pullulat, Non prlus laudes con-
tempfunus, quam laudanda facere deftvimus ; id tamen apud nos Salomonis judicio
non praejudicabit, Memorla jufll cum laudibus, at Impiorutn nomen putrefcet : altera
perpetuo floret, alterum aut in oblivionem protinus abit, aut in odorem tetrum com-
putrefcit. Ac propterea in eo ipfo ftylo, vel loquendi formula, quae refte admo-^
dum recepta ell, ut defunftis tribuatur (felicis memoriae, piae memoriae, botiae me-
moriae) agnofcere videmur illud, quod Cicero (mutuatus id ipfum a Demoithene)
protulit, Bonam famam propriam effe pojj'ejfionem defunclorum : quam quidem poffef-
fionem non pofium non notare noftro aevo incultam ut plurimum, et negleftam
jacere.

Quantum ad relationes, optandum effet prorfus, ut multo major circa eas adhi-
beretur diligentia ; quippe vix incidit aliqua aftio paulo illuflrior, cui non interfit
calamus aliquis ex melioribus, qui earn excipere, et defcribere poflit. Cnioniam au-
tem is perpaucorum hominum efle debet, qui hiftoriam juftam pro dignitate con-
fcribat (ut ex paucitate hiftoricorum vel mediocrium fatis liquet) idcirco fi aftiones
particulares, fub tempus ipfum, quo geruntur, tolerabili aliquo fcripto memoriae
mandarentur, fperandum eflet, exorituros quandoque, qui hiltoriam juflam, ope et
auxilio illarum relationum, confcribere poflent. Illae enim inftar ieminarii efle
poflint, unde, cum ufus foret, hortus amplus et magnificus confereretur.

CAPVT OCTAVVM.

Partitio hijlorlae temporum in hljloriam univerfalem et particularem, el utriufque

commoda et incommoda.

HISTORIA temporum aut univerfalis eft aut particularis ; haec alicujus regni,
vel reipublicae, vel nationis res geftas compleftitur ; ilia univerfi orbis. Ne-
que enim defuerunt, qui hiftoriam mundi etiam ab origine fcripfifle videri volunt ;
farraginem rerum et compendia narrationum pro hiftoria exhibentes : Alii fui tem-
poris res, per orbem terrarum memorabiles, tanquam jufta hiftoria comple&i pofle
xonfili funt, conatu profe&o magnanimo, atque fruftu haud exiguo. Neque enim
res humanae ita imperiis aut regionibus divifae funt, ut non.habeant muka connexa :
quare juvat certe, fafta, alicui feculo aut aetati deftinata, veluti una tabula contenta
et defcripta intueri. Fit etiam ut plurima fcripta non contemnenda (qualiafunt eae,
de quibus antea locuti fumus, relationes) alias forte peritura, neque prelum faepius
paiTura, aut faltem capita ipforum, in hujufmcdi hiltoriam generalem recipiantur,
atque hoc pa&o figantur et conferventur. Veruntamen, fl quis rem redtius per-
pendat, animadvertet, tam feveras efle hiftoriae jullae leges, ut eas in tanta argu-
menti vaftitate exercere vix liceat; adeo ut minuatur potius hiftoriae majeftas molis

granditate

Cap. VIII. DE AVG'MENTIS SCIENTIARVM, 65

grandttate, quam ampliiicetur. Fiet cnim ut, qui tarn varia undequaque pcrfequitur,
is, informationis religione paulatim remiffa, et diligeiuia fua, quae ad tot res exten-
ditur, in fiagulis elanguefcente, auras populares et rumores captet ; et ex relationi-
bus non admodum authenticis, aut hujufmodi aliqua levidenli materia, hiftoriam
tonhciat. Cuiinetiam needle ei crit (ne opus in immenfum excrefcaf) plurima relatu
digna confulto praetermittere, atque ad epitomarum rationes faepius delabi. In-
cumbit etiam aliud periculum non parvum, atque utilitati illi hiftoriae univerfalis ex
diametro oppoiitum : qucmadmodum enim univerfalis hiftoria, narrariones aliqmn,
quae alias forte fuiflent periturae, coniervat ; ita contra faepenumero narratione*
alias fatis fruftuofas, quae aliter vic"turae fuillent, propter grata mortalibus rerum
compendia, perimiu

C A P V T N O N V M.

Partitio alia hijloriae tanporian, in annaUs et acta diurna.

ETIAM hiftoria teinporum rette dividimr in annales et diaria : quae divilio, licet
ex periodis temporum noinina fumat, tamen ad deleftum rerum etiam pertinet.
Reifte enim Cornelius Tacitus, cum in mentionem magniiicentiae quarundam ilru&u-
rarum incidit, ftatim fubdit : Ex dignitate populi Romani repcrtum ej/e, res illujlres
annalibus, talia diurnis urbis aclis mandate : applicando annalibus res, quae ad
ftatum reipublicae pertinent ; a&a vero et accidentia leviora, diariis. Meo utique
judicio, valere conveniret difciplinam quandam heraldicam in difponendis non minus
librorum, quam perfonarum, dignitatibus. Sicut enim nihil rebus civilibus magis
detrahit, quam ordinum et graduum confufio ; ita etiam au&oritati hiftoriae gravis
haud parum dercgat, ii admifceantur politicis res levioris momenti ; quales funt
pompae, et folennitates, et fpectacula, et hujufmodi. Atque fane optandum effet,
ut ilia ipfa diftinctio in confuetudinem veniret. Noftris vero temporibus, diaria in
navigationibus tantum et expeditionibus bellicis, in ufu funt. Apud antiquos certe
regum honori dabatur, ut afta palatii fui in diaria referrentur ; quod videmus
fac~tum fuifle fub Ahafuero Perfarum rege; qui cum noftem ageret infomnem,
diaria popofcit; ubi conjurationem eunuchorum recognovit : at in Alexandri Magni
diariis, tam pufilla continebantur, ut etiam, fi forte ad menfam dormiret, in afla re-
poneretur. Neque enim ficut annales tantum gravia, ita diaria tantum levia com-
plexa funt ; fed omnia promifcue et curfim diariis excipiebantur, feu majoris feu
minoris momentL

C A P V T DECIMVM.
Partitio fecunda hijloriae chilis, in mtram et tnixtanh

POSTREMA vero partitio hiftoriae civilis ea fit, ut dividatur in meram, aut
mixtam. Mixturae celebres duae. Altera ex fcientia civili: altera praecipuc
«x naturali. Introdu&um eft enim ab aliquibus genus fcribendi, ut quis narrationes
aliquas, non in ferie hiftoriae continuatas, fed ex deleftu auftoris excerptas conferi-
bat : deinde eafdera recolat, et tanquam ruminet ; er. fumpta ab iptis occaiione, de re-

K bus

66 DE AVGMENTIS SCIENTI ARVM. Lib. II

bus polkicis differat. Quod genus hifloriae ruminatae nos fane magnopere pro-
bamus, modo hujufmodi fcriptor hoc agat, et hoc fe agere confiteatur. Hiftoriam
autem juftam ex profeflb fcribenti, politica ubique ingerere, atque per ilia filum
hilloriae interrumpere, intempeftivum quiddam et moleftum eft. Licet enim hiftoria
quaeque prudentior, politicis praeceptis et monitis veluti impraegnata fit, tamen
icriptor ipfe fibi obftetricari non debet.

Mixta etiam eft hiltoriacofmographica, idque multipliciter: habet enim ex hiftoria
natural!, regiones ipfas, atque earum finis et fruftus ; ex hiftoria civili, urbes, impe-
ria, mores : ex mathematicis, climata et configurationes coeli, quibus traftus mundi
fubjacent. In qua genere hiftoriae, five fcientiae, eft quod feculo noftro gratulemur.
Orbis enim terrarum i'aftus eft, hac nofira aetate, mirum in modum feneftratus atqus
patens. Antiqui certe zonas et antipodas noverant,

(Nofque ubi primus equis orient afflavit anhehs,
Illic [era rubens atcendit lumina veffer :)
idque ipfum magis per demonftrationes, quam per peregrinationes. Verum ut carina
aliqua parva coelum ipfum aemularetur ; atque univerfum globum terreftrem, magis
etiam obliquo et flexuofo, quam coeleftia folent, itinere circumiverit, ea eft noftri
feculi praerogativa : ita ut praefens aetas jure in fymbolo fuo ufurpare poflit, non
tantum illud Plus ultra, ubi antiqui ufurpabant Non ultra; atque infuper illud
Imitabile fulmen, ubi antiqui, Non imitabile fulmen;

Demens qui nimbos et non imitabile fulmen :
Verum et illud, quod omnem admirationem fuperat, Imitabile coelum, propter navi-
gationes noftras, quibus circa univerfum terrae ambitum, coeleftium corporum more,
volvi et circumagi faepius conceflum fuit.

Atque haec praeclara, in re nautica atque orbe perluftrando, felicitas, de ulteriori-
bus etiam progreflibus et augmentis fcientiarum, fpem magnam facere poffit ; praefer-
tim dum divino videatur confilio efle decretum, ut haec duo coaeva fint : fie enim
Daniel propheta, de novifilmis temporibus verba faciens, praedicit, Plurimi pertranf-
ibunt, et augebitur fcientia ; quafi pertranfitus five perluftratio mundi atque multiplex
augmentum fcientiarum eidem feculo deftinarentur : ficut magna ex parte jamcom-
pletum videmus ; quandoquidem tempora noftra, duabus illis prioribus doftrinarum
periodis, aut revolutionibus (alteri apud Graecos, alteri apud Romanos) eruditione
non multum cedant, eas vero in aliquibus longe fuperent.

CAPVT VNDECIMVM.

Partitio hifloriae ecclefiajlicae, in ecclefiajlicam fpecialem, hijloriam ad propbetias,

et hijloriam Nemefeos.

HISTOR.IA ecclefiaftica in genere, eafdem fere cum hiftoria civili partitiones
fubit. Sunt enim chronica ecclefiaftica, funt vitae patrum/funt relationes de
fynodis, et reliquis ad ecclefiam fpeftantibus. Proprio vero nomine, re&e dividitur in
hiftoriam eccleliafticam (generis nomine fervato) et hiftoriam ad prophetias, et hifto-
Tiam Nemefeos five providentiae. Prima ecclefiae militantis tempora et (latum diverfum
meniorat ; five ilia fluftuet, ut area in diluvio ; five itineretur, ut area in eremo ; five
confiftat,;ut area in templo: hoc eft, ftatum ecclefiae in perfecutione, in motu, et in
pace. In hac parte, defectum aliquem non invenio, quin fuperfunt in ilia complura

potius

Cap. XI. D E A V G M E N T I S S C I E N T I A R V M. 6:

potius quam defuht : illiki Cine optarem, at mafiae tarn praegrandi virtus quoque et
iinceritas narrationura refponderent.

Secunda pars, quae ell hiitoria ad prophetias, ex duobus relativis conftat, prophe-
tiaipfa, et ejus adimplctione. Chiapropter tale elle debet hujus operis inllirutum, ut
cum Gngulis ex fcripturis prophetiis eventuum Veritas conjungatur ; idque per omnes
mundi aetates, turn ad confirmationem fidei, turn ad inftituendam dilciplinam quan-
dam et peritiam in interprctarione prophetiarum, quae adhuc reliant complend
Attamen in hac re, admittenda ell ilia latiiudo, quae divinis vaticiniis propria efl
familiaris; ut adimpletiones eorum fiant et continenter ct pundhialiter : referunt enim
aucloris fui naturam; Cui unus dies taaquam mi lie anni, ct milk anni tanquam units
dies: atque licet plenitudo et failigium complementi eorum, plerunque alicui certae
aetati vel etiam certo momento deilinetur ; attamen habent interim gradus nonnullos
et fealas complementi, per diveria.s mundi aetates. Hoc opus deliderari ilatuo, verum
tale ell, ut magna cum fapientia, lbbrietate, et reverentia tra&andum lit, automnino
dimittendum.

Tertia pars, quae hifloria Nemefeos eft, fane in calamosnonnullorura piorum viro-
rum incidit, fed non line partium lludio : occupata ell autem in obfervanda divina
ilia convenientia, quae nonnunquam intercedit inter Dei voluntatem revelatam et fe-
cretam. Quamvis enim tarn obfeura lint conlilia & judicia Dei, ut homini animali
lint penitus inferutabilia, quinetiam faepius eorum oculis, qui profpiciunt e taberna-
culo, fe fubducant ; divinae tamen fapientiae vilum, aliquando per vices, ad fuorum
confirmationem, et confulionem eorum, qui tanquam fine Deo funt in mundo, ea quafi
majoribus characteribus defcripta, fie proponere confpicienda, uti (ficut loquitur pro-
pheta) quiz-is etiam in curfu ea perlegere poffit ; hoc ell, ut homines mere fenfuales et
voluptarii, qui judicia ilia divina praetervehi fellinant, neque cogitationes fuas in ea
unquam defigunt, tamen, quamvis propere currant, et aliud agant, ipfa agnofcere
cogantur. Talia funt vindiftae ferae et inopinae; falutes fubito aiiulgentes et infpe-
ratae; confilia divina per ambages rerum tortuofas, et llupendas fpiras, tandem fe ma-
nifefio expedientia, et limilia : quae valent, non folum ad confolandos animos fidelium,
fed ad percellendas et convincendas confeientias improborum.

C A P V T D V O D E C I M V M.

De appendicibus bijic/iae, quae circa -verba hominum (quemaamodum hijloria ipfa
■ circa facia) verfantur : Partitio ear urn in orationes, epijlolas, et apopbtbeg-
ata.

AT non factorum folummodo humani generis, verum etiam dictorum memoria fer-
\ari debet. Neque tamen dubium, quin di>.rta ilia quandoque hiiloriae ipfi infe-
rantur, quatenus ad res geftas perfpicue et graviter narrandas faciant et deferviant.
8ed dicta five verba htunana proprie cultodiunt libri orationum, epiitolarum, et apo-
phthegmatum. Atque orationes lane virorum prudentium, de negotiis et caufis gravibus
et arduis habitae, turn ad rerum ipfarum notitiam, turn ad eloquentiam multum va-
lent. Sed majora adhuc praeftantur auxilia ad inflruendam prudemiam civilem ab
epillolis, quae a viris magnisde negotiis feriis miifaefunt; etenimex verbis hominum,
nil fanius aut praeftantius, quam hujufmodi epiftolae. Habent enim plus nativi fen-
fus, quam orationes ; plus etiam maturitatis, quam colloquia fubita, Eaedem quando

K 2 continnantur

62 DE AVGMENTIS SCIENTIARV M. Lib. IT.

contmuantur fecundum feriem temporum (ut fit in illis, quae a legatis, praefettis
provinciarum, et aliis imperii miniilris, ad reges, vel fenatus, vel alios fuperiores fuos
mittuntur ; aut viciffim ab imperantibus ad miniflros) funt certe ad hifloriam, prae
omnibus, pretiofiffima fupellex. Neque apopthegmata ipfa ad dele&ationem et or-
natvun tantum profunt, fed ad res gerendas etiam et ufus civiles. Sunt enim (ut aie-
bat ille) xclmijecures am imicrones verborum, qui rerum et negotiorum nodos acumine
qvtodam fecant et penetrant : occafiones autem redeunt in orbem, et quod olim erat
commodum, rurfus adhiberi et prodefle potefl ; live quis ea tanquam fua proferat, five
tanquam vetera. Neque certe de militate ejus rei ad civilia dubitari potefl:, quanr
Gaeiar dictator opera fua honeflavit; cujus liber utinam extaret, cum ea, quae
ufquam habentur in hoc genere, nobis parum cum deleftu congefla videantur.

Atque haec dicla fint de hifloria, ea fcilicet parte doftrinae, quae refpondet uni
ex cellis five domiciles intellefrus, quae efl memoria.

CAPVT D E C I M V M T'ERTIVM.

De fecundo membro principal] dodrlnae, nempe poefi. Partitio poefcos in narrativam,
dramaticam, et parabolicam. Exemp/a parabolic ae tna proponuntur.

JAM ad poc'fin veniamus. Poefis efl genus do&rinae, verbis' plerunque adftriclum,
rebus folutum et licentiofum; itaque, ut initio diximus, ad phantaiiam refertur,
quae iniqua et illicita prorfus rerum conjugia et divortia comminifci et machinari folet..
Poefis autem (ut fupra innuimus) duplici accipitur fenfu, quatenus ad verba, vel qua-
tenus ad res refpiciat, Priore fenfu, fermonis quidam character efl : carmen enim
flyli genus, et elocutionis formula quaedam ; nee ad res pertinet : nam et vera narra-
tio carmine, et fifta oratione foluta confcribi potefl. Pofleriore vero fenfu, conftitui-
mus earn, ab initio, doftrinae membrum principale, eamque juxta hifloriam colloca-
vimus, cum nihil aliud fit, quam hifloriae imitatio ad placitum. Nos igitur in par-
titionibus noflris, veras doctrinarum venas indagantes et perfequentes ; neque confue-
tndini et divifionibus receptis (in multis) cedentes; fatiras, et elegias, et epigramma-
ta, et odas, et hujufmodi, ab inflituto fermone removemus ; atque ad philologiam et
artes orationis rejicimus. Sub nomine autem pocfeos, de hifloria ad placitum conficla, ,
tantummodo traclamus,.

Partitio poefeos verifllma, atque maxime ex proprietate, praeter illas divifiones,
quae funt ei cum hifloria communes (funt enim ficta chronica, vitae fittae, fiifhie etiam
relationes) ea efl, ut fit aut narrativa; aut dramatica; aut parabolica. Narrativa
prorfus hifloriam imitatnr, ut fere fallat, nifi quod res extollat fiiepius fupra fidem.
Dramatica efl veluti hifloria fpe&abilis; nam eonlHtuit imaginem rerum tanquam prae--
fentium ; hifloria autem tanquam praeteritarum. Parabolica vero efl hifloria cum
typo, quae intellectual'ia deducit ad fenfum.

Atque de poefi narrativa, five earn heroicam appellare placet (modo hoc intelligas.
de materia, non de verfu) ea a fundamento prorfus nobili excitata viderur, quod ad,
dignitatem humanae naturae imprimis fpe&at. Cum enim mundus fenfibilis fit anima
rationali dignitate inferior, videtur poefis haec humanae naturae largiri, quae hifloria
denegat ; atque animo umbris rerum utcunque fatisfacere, cum folida haberi non pof-
fint. Si quis enim rem acutius introfpiciat, finnum ex poefi fumitur argumentum,
magnitudinem rerum magis illuilrem, ordincm magis perfeclum, et varictatem magis

pulchrani,

Cap. Xni. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 69

■pulchram, aniniae humanae complaccre, quam in natnra ipfa, pofl lapfum, reperrre
ullo modo poffit. Quapropter cum res geilae, et eventus, qui vcrae hiftoriae fubjici-
untur, non fint ejus amplitudinis, in qua anima humana iibi fatisfaciat, pracfto eft
poefis, quae facta magis heroica confingat : cum hiftoria vera fucceffus rerum, minime
pro meritis virtutum et fcelerum, narret ; corrigit earn poefis, et exitus et fortunas
fecundum merita et ex lege Nemefeos, exhibet: cum hiftoria vera, obvia rerum fatie-
tate et fimilitudine, animae humanae faftidio fit ; reficit earn poelis, inexpe&ata, ct
varia, et viciffitudinum plena canens. Adeo ut poefis ifta, non folum ad delettationem,
fed etiam ad animi magnitudinem, et ad mores conferat. Quare et merito etiam
divinitatis cujufpiam particeps videri poffit ; quia animum erigit, et in fublime rapit ;
rerum fimulacra ad animi defideria accommodando, non animum rebus (quod ratio
fecit, et hiftoria) fubmittendo. Atque his quidem illecebris et congruitate, qua ani-
mum humanum demulcet, addito etiam confortio mufkes, unde fuavius infmuari poffit,
aditum libi patefecit, ut honori fuerit etiam feculis plane rudibus et apud nationes
barbaras, cum aliae doctrinae prorfus exclufae elTent.

Dramatica autem poefis, quae theatrum habet pro mundo, ufu eximia eft, fi fana
foret. Non parva enim effe poffet theatri, et difciplina, et corruptela: atque corru-
ptx-larum in hoc genere, abnnde eft; difciplina plane noftris temporibus eft neglecta.
Attamen licet in rebufpublicis modernis habeatur pro re ludicra ac~tio theatralis, nifi.
forte nimium trahat e fatira, et mordeat; tamen apud antiquos curae fuit, ut animos
hominum ad virtutem inftituerer. Qumetiam viris prudentibus et magnis philofophis
veluti animorum plectrum quoddam cenfebatur. Atque lane verilhmum eft, et tan-
quam fecreium quoddam naturae, hominum animos, cum congregati fint, magis quam
cum foli fint, affectibus et impreffionibus patere.

At poefis parabolica, inter reliquas eminet, et tanquam res facra videtur, et au-
gufta ; cum praefertim religio ipfa ejus opera plerunque utatur, et per earn com-
mercia divinorum cum humanis exerceat. Attamen et haec quoque, ingeniorum
circa allegorias levitate et indulgentia, contaminata invenitur. Eft autem ufus am-
bigui, atque ad contraria adhibetur. Facit enim ad involucrum ; facit etiam ad
jlluftrationem. In hoc docendi quaedam ratio; in illo occultandi artificium quaeri
videtur. Haec autem docendi ratio, quae facit ad illuftrationcm, amiquis feculis
plurimum adhibebatur. Cum enim rationis humanae inventa, et conclufioncs (etiam
eae, quite nunc tritae et vulgatae funt) tunc temporis novae et infuetae eflent, vix
ilhim fubtilitatem capiebant ingenia humana, nil! propius eac ad fenfum, per hujuf-
modi fimulacra et exempla, deduccrentur. Cjuare omnia apud alios, tabularum
omnigenarum, et parabolarum, et acnigmatum, et fimilitudinum, plena fuerunt.
Hinc tefferae Pythagorae, at.nigmata Sphingis, Acfopi fabulae, et limilia. Quin-
etiam apophthegmata veterum fapientum fere per limilitudines rem demonflrabant.
Hinc Meiienius Agrippa apud Romanos (gentem eo feculo minime literatam) fediti-
onem fabula repreffit. Denique ut hieroglyphica liteiis, ita parabolae argumentis
erant antiquiores. Atque hodie etiam et lemper eximius ell, et fuit parabolarum
vigor, cum nee argumenta tarn perfpicua, nee vera exempla tarn apta efle poffint.

Alter efl ufus poefeos parabolicae, priori quafi contrarius, qui facit (ut diximus) ad
involucrum; earum nempe rerum, quarum dignitas tanquam velo quodam diicreta
effe mereatur : hoc eft, cum occulta et m\ -fteria religionis, politicae, ct plulofophiae,
f.ibulis et parabolis veftiumur. Vtrnm veto fabulis veteribus pnetarum hibiit aliquis
fenfus mylticus, dubitationem nonnullam habct ; atque ipfi ccrtc fatemur nos in
vain fententiarn propendere. ut non paucis antiquorum pottartttn fabulis myfterium

infufum

70

DE AVG MENTIS S C I E N T I A R V M. Lib. II.

infufum fuiffe putemus. Neque nos mover, quod ifta pueris fere et grammaticis rc-
linquantur, et vilefcant, ut de illis contemptim fententiam feramus: quin contra,
cum plane conftet fcripta ilia, quae fabulas iftas recitant, ex fcriptis hominum, pofl
literas facras, efle antiquifiima, et longe his antiquiores fabulas ipfas (etenim tan-
quam prius creditae et receptae, non tanquam excogitatae ab illis fcriptoribus re-
feruntur) videntur efle inftar tenuis cujufdam aurae, quae ex traditionibus nationum
magis antiquarum in Graecorum fiftulas inciderunt. Cum vero, quae circa harum
parabolarum interpretationem, adhuc tentata fint, per homines fcilicet imperitos, nee
ultra locos communes do&os, nobis nullo modo fatisfaciant ; philofophiam fecundum
parabolas antiquas inter deiiderata referre vifum eft. Ejus autem operis exemplum
unum aut alterum fubjungemus. Non quod res fit fortafle tanti, fed ut inftitutum
noftrum fervemus. Id hujufmodi eft, ut de cperibus illis, quae inter defiderata po-
nimus (fi quid lit paulo obfeurius) perpetuo aut praecepta ad opus illud inftruendum,
aut exempla jjroponamus : ne quis forte exiftimet levem aliquam tantum notionem
de illis mentem noftram perftrinxiffe, nofque regiones, ficut augures, animo tantum
metiri, neque eas ingrediendi vias nofle. Aliam aliquam partem in poefi defiderari
non invenimus ; quin potius cum planta fit poefis, quae veluti a terra luxuriante,
abfque certo femine, germinaverit, fupra caeteras do&rinas excrevit, et diffufa eft.
Verum jam exempla proponemus, tria tantum numero, unum e naturalibus, e politicis
unum, atque unum denique e moralibus.

EXEMPLVM PRIMVM P H I L O S O P H I A E

fecundum parabolas antiquas,

IN N A T V R A L I B V S.

De Vniverfo, fecundum fabulam Panis.

AN T I QV I generationem Panis in dubio relinquunt : alii enim eum a Mercurio
genitum: alii longe alium generationis modum ei tribuunt. Aiunt enim procos
univerfos cum Penelope rem habuiiTe, ex quo promifcuo concubitu Pana com-
munem filium ortum efle. Neque praetermktenda eft tenia ilia generationis e.vpli-
catio : quidam enim prodiderunt, eum Jovis et Hybreos (id eft, contumeliae) filium
fuiffe. Vtcunque orto, Parcae illi forores fuiffe perhibentur : quae in fpecu fubter-
raneo habitabant : Pan autem morabatur fub dio. Effigies Panis talis ab antiqui-
tate defcribitur ; cornutus, cornibus in acutum furgentibus, et ufque ad coelum fafti-
giatis; corpore toto hifpidus et villofus; barba imprimis promilla ; figura biformis,
huraana quoad fuperiora, fed femifera et in caprae pedes definente. Geftabat
autem infignia poteftatis ; finiftra fiftulam ex feptem calamis compa&am, dextra
pedum five baculum, fuperius curvum et inflexum. Induebatur chlamyde ex pelle
pardalis. Poteftates ei et munera ejufmodi attribuuntur, ut fit deus venatorum,
etiam paftorum, et in univerfum ruricolarum; praefes item momium. Erat etiam
proximus a Mercurio nuncius deorum. Habebatur etiam dux et imperator nympha-
rum, quae circa eum perpetuo choreas ducere, et tripudiare folebant ; comita-
bantur et Satiri, et his feniores Silent. Habebat infuper poteltatem terrores immit-

2 tendi,

Lid. II. DE AVGMENTIS SCIEKTIARVM. 71

tendi, praefertim inanes et fuperftitiofos, qui et Panici vocati funt. Res geftae
autem ejus non mulrae memorantur : illud praecipuum, quod Cupidinem provocavit
ad luctam, a quo etiam in cenamine victus eft. Etiam Typhonem gigantem r'etibus
implicavit et cohibuit : atque narrant infuper, cum Ceres moefta, et ob raptam
Proferpinam indignata, fe abfcondiffet ; atque dii omnes ad earn inveftigandam mag-
nopcre incubuhTent, et fe per varias \ i;is difpertirl effent; Pani folummodo ex feli-
citate quadam contigiffe, ut inter venandum earn inveniret et indicaret. Aufus eft
quoque curr. Apolline de victoria mufices decertare, atque etiam Mida judice prae-
latus eft ; ob quod judicium Midas afininas aures tulit, fed clam et fecreto. Amores
Panis nulli refcruntur, aut faltem admodum rari ; quod mirum, inter turbam deorum
prorfus tain profufe amatoriam, videri point. Illud folummodo ei datur quod Echo
adamarer, quae etiam uxor ejus eft habita ; atque unam praeterea nympham, Sy-
ringam nomine ; in quam propter iram et vindictam Cupidinis (quern ad luctam pro-
vocare non reveritus effet) incenfus eft. Etiam Lunam quondam in altas fylvas fevo-
caffe dicitur. Neque etiam prolem ullam fufcepit (quod fimiliter mirum eft, cum
dii, praefertim mafculi, prolifici admodum eflent) nili quod ei attribuatur tanquam
filia, muliercula quaedam ancilla, Iambe nomine; quae ridiculis narratiunculis ob-
leftare hofpites folebat, ejufque proles ex conjuge Echo effe a nonnullis exiftima-
batur. Parabola talis effe videtur.

Pan (ut et nomen ipfum etiam fonat) univerfum five univerfitatem reram reprae-
fentat et proponit. De hujus origine duplex omnino fententia eft atque adeo effe
poteft. Aut enim a Mercurio eft, verbo fcilicet divino (quod et facrae literae extra
controverfiam ponunt ; et philofophi ipfi, qui magis divini habiti funt, viderunt) aut
ex confufis rerum feminibus. Etenim quidam e philofophis femina rerum etiam
fubftantia infinita ftatuerunt ; unde opinio de homoiomeris fluxit, quam Anaxagoras
aut invenit, aut celebravit. Nonnulli vero magis acute et fobrie cenfebant ad varie-
tatem rerum expediendam fufficere, fi femina, fubftantia eadem, figuris varia, fed
certis et definitis, effent ; et reliqua in pofitura et complexu feminum ad invicem
ponebant : ex quo fonte opinio de atomis emanavit ; ad quam Democritus fe appli-
cavit, cum Leucippus ejus auclor fuiffet. At alii, licet unum rerum principium
affererent (aquam Thales, aerem Anaximenes, ignem Heraclitus) tamen illud ipfum
principium actu unicum, potentia varium et difpenfabile pofuerunt, ut in quo rerum
omnium femina laterent. Qui vero materiam omnino fpoliatam et informem, et ad
formas indiffefentem introduxerunt (ut Plato et Ariltoteles) multo etiam propius et
propenfius ad parabolae figuram accefferunt. Pofuerunt enim materiam tanquam
publicam meretricem, formas vero tanquam procos : adeo ut omnes de rerum prin-
cipiis opiniones hue redeant, & ad illam diltributionem reducantur, ut mundus fit, vel
a Mercurio, vel a Penelope et procis omnibus. Tenia autem generatio Panis ejuf-
modi eft ut videantur Graeci aliquid de Hebraeis myfteriis, vel per Aegyptios inter-
nuncios, vel utcunque, inaudiviffe. Pertinet enim ad ftatum mundi, non in meris
natalibus fuis, fed poft lapfum Adami, morti et corruptioni expofitum et obnoxium
faftum. Ille enim ltatus, Dei, et peccati (five contumeliae) proles fuit, ac manen .
Fuit enim peccatum Adami ex genere contumeliae, cum Deo fimilis fieri vellet,
Itaque triplex ifta uarratio de generatione Panis, etiam vera videri poffit, fi rite et
rebus et temporibus diftinguatur. Nam ifte Pan (qualem eum nunc intuemur et
complectimur) ex verbo divino, mediante confufa materia (quae tamen ipfa Dei opus
erat) et fubintrante praevaricatione, et per earn corruptione, ortum haber,

Naturae

72

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. IL

Naturae rerum, fata rerum, forores vere perhibentur et ponuntur. Fata enim vo-
cantur ortus rerum, et durationes, et interitus ; atque depreffiones etiam, et eminen-
tiae, et labores, et felicitates, denique conditiones quaecunque individui : quae ta-
men nifi in individuo nobili (utpote homiue, aut urbe, aut gente) fere non agnof-
cuntur. Atqui ad iftas conditiones tarn varias deducit individua ilia fingula Pan, rerum
fcilicet natura ; ut tanquam eadem fit res (quatenus ad individua) catena naturae et
filum Tarcarum. Ad haec infuper finxeruut antiqui Panem femper fub dio morari,
fed Parcas fub fpecu ingenti fubterraneo habitare, atque hide maxima pernicitate
ad homines fubito advolare : quia natura, atque univerfi fades, fpe&abilis eft et aperta;
at fata individuorum occulta et rapida. Quod fi fatum accipiatur largius, ut omnem
prorfus eventum, non illuftriores tantum denotet, tamen utique et eo fenfu optime
convenit cum univerlitate rerum ; cum ex ordine naturae, nil tain exiguum fit, quod
fine caufa fiat; et rurfus nil tarn magnum, ut non aliunde pendeat; adeo ut fabrica
ipfa naturae fuo finu et gremio omnem eventum et minimum et maximum com-
pleftatur ; et fuo tempore certa lege prodat. Itaque nil mirum fi Parcae ut Panis
ibrores introductae fmt, et certe legitimae. Nam Fortuna vulgi filia eft, et levioribus
tantum philofophis placuit. Sane Epicurus, non folum profanum inuituere fermonem,
fed etiam deiipere videtur, cum dixit, Praejlare credere fabu/am Deoritm, quam fatum
aflhere, ac ii quicquam in univerfo effe point inftar infulae, quod a rerum nexu fe-
paretur. Verum Epicurus philofophiam fuam naturalem (ut ex ipfius terbis patet)
morali fuae accommodans et fubjiciens, nullam opinionem admittere voluit, quae
animum premeret et morderet, atque euthymiam illam (quam a Democrito acceperat)
lacefferet aut turbaret. Itaque fuavitati cogitationum indulgens, potius quam veri-
tatis patiens, plane jugum ja&avir, et tarn fati neceflitatem, quam deorum metum,
repudiavit. Verum de Parcarum germanitate cum Pane fatis dictum eft.

Cornua autem mundo attribuuntur, ab imo latiora. ad verticem acuta. Omnis
enim rerum natura inftar pyramidis acuta eft. Quippe individua, in quibus bafis
naturae exporrigitur, infinita funt ; ea colliguntur in fpecies, et ipfas multiplices ;
fpecies rurfus infurgunt in genera, atque haec quoque afcendendo in magis general ia
contrahuntur ; ut tandem natura tanquam in unum coire videatur ; quod figura ilia
pyramidali cornuum Panis fignificatur. Mirum v-ero minime eft Panis cornua etiam
coelum ferire ; cum excelfa naturae, five ideae univerfales ad divina quodammodo
pertingant. Itaque et catena ilia Homeri decantata (caufarum fcilicet naturalium)
ad peilem folii Jovis fixa memorabatur ; neque quiiquam (ut videre eft) metaphy-
ficam, et quae in natura aeterna et immobilia funt, trattavit, atque animum a fluxu
rerum paulifper abduxit, qui non fimul in theologiam naturalem incident ; adeo pa-
ratus et propinquus eft tranfitus a vertice ilia pyramidis ad divina.

Corpus autem naturae elegantiihme et veriifime depingitur hirfutum, propter re-
rum radios. Radii enim funt tanquam naturae crines, five villi : atque omnia fere
ve] magis vel minus radiofa funt ; quod in facilitate vifus manifeft illinium eft ; nee
minus in omni virtute magnetica, et operatione ad diftans. Quiequid enim operator
ad diftans, id etiam radios emittere recte dici poteft. Sed maxime omnium prominct
barba Panis, quia radii corporum coeleltium, et praecipue folis, maxime ex longin-
quo operantur et penetrant; adeo ut fuperiora terrae, atque etiam interiora ad
diftantiam nonnullam plane verterint et fubegerint, et fpiritu impleverint. Ele-
gantior autem eft figura de barba Panis, quod et fol ipfe, quando, parte fuperiore
ejus nube obvoluta, radii inferius erumpunt, ad afpedum barbatus cernitur.

Etiam

Lib. II. DE AVGMENTIS SCIE N T I A R V M. 7$

Etiam corpus naturae reftifiime defcribitur biforme, ob difterentiam corporum
fuperiorum et inferiorum. Ilia enim ob pulchritudinem, et motus acqualitatem, ct
conftamiam, r.ccnou imperium in terrain et terreftria, merito fub humana figura
repraefentantur : cum natura humana ordinis ct dominationis particeps fit : haec
autem ob perturbationem et motus incompolitos et quod a coeleftibus in plurimis
regantur, bruti animalis figura contenta efle poflunt. Porro eadem corporis hiformis
defcriptio pertinet ad participationcm fpecierum: nulla enim naturae (pedes, fimplex
videri poteft, fed tanquam ex duobus participans, et concreta. Habet enim homo
nonnihil ex bruto, brutum nonnihil ex planta, planta nonnihil ex corpore inanimato,
omniaque revera biformia hint, et ex fpecie fuperiore, et inferiore compa&a. Acu-
tilfima aiucm eft allegoria de pedibus caprae, propter afcenfionem corporum ter-
reftrium verfus regiones acris et coeli, ubi etiam penfilia fiuiu, et inde dejiciuntur
magis quam defcendunt. Capra enim animal fcanforium eft, eaque e rupibus pen-
dere, atque in praecipitiis haerere amat ; limiliter etiam res, licet inferiori globo
deftfeataej faciunt, idque miris modis, ut in nubibus et meteoris manifeftiifimum eft.
Imo non fine caula Gilbertus, qui de magnete laboriofiffiine, et fecundum viam ex-
perimentalem conlcripfiv, dubitationem injecit ; nuin non forte corpora gravia, poft
iongam a terra diftantiam, motum verfus inferiora paulatim exuant ?

Inlignia autem in manibus Panis ponuntur duplicia ; alterum harmoniae, alterum
imperii. Fiitula enim ex feptem calamis concentum rerum et harmoniam, five con-
cordiam cum difcordia miftam (quae ex feptem ftellarum errantium motu conficitur)
cvidenter oftendit. Neque enim alii, praeterquam feptem planetarum, inveniuntur
in coelo errores, five expatianones manifeftae, quae cum aequalitate ftellarum fix-
arum, earumque perpetua et invariabili ad fe invicem diftantia compolitae et tem-
perat.ic, turn conftantiam fpecierum, turn fluxum individuorum tueri et ciere poflinti,
Si qui vero lint planetae minores, qui non confpiciuntur ; fi qua etiam mutatio in
coelo major (ut in cometis nonnullis fuperlunaribus) videntur ilia profefto tanquam
fiftulae, aut omnino mutae, aut ad tempus tantum ftreperae; utpote quarum opera-
tiones vel ad nos non perlabantur, vel harmoniam illam feptem fiftularum Panis non
diu interturbent. Pedum autem illud imperii nobilis tranilatio eft, propter vias na-
turae partim rectas, partim obliquas. Atque baculum ilium, five virga, verfus iu-
periorem partem praecipue curva eft, quia omnia providentiae divinae opera in
mundo fere per ambages et circuitus fiunt, ut aliud agi videri pofiit, aliud revera
agatur ; ficut Jofephi venditio in Aegyptum, et fimilia. Quineuam in regimine hu-
mano omni prudemiore, qui ad gubernacula fedent, populo convenientia, per prae-
textus et vias obliquas, felicius quae volunt, quam ex direfto fuperinducunt et inli-
nuant. Etiam (quod mirum fortalfe videri pofiit) in rebus mere naturalibus citius
naturam fallas, quam premas : adeo, quae ex direfto fiunt, inepta font, et fe ipfa im-
pediunt ; cum contra, via obliqua et iniinuans molliter fluat, et efleftum fortiatur.
Veftis Panis et amiculum ingeniofe admodum ex pelle pardalis fuiffe fingitur, propter
maculas ubique lparfas. Coelum enim ftellis, maria infulis, tellus fioribus confper-
guntur ; atque etiam res particulares fere variegatae effe folent circa fuperficiem,
quae veluti rei chlamys eft.

Ofticium autem Panis nulla alia re, tarn ad vivum proponi atque explicari potu-
erit, quam quod Deus venatorum fit. Omnis enim naturalis actio, atque adeo motus •
et progreifio, nihil aliud qiKim venatio eft. Nam et fcientiae, et artes opera fua
venantur ; et confilia humana fines fuos ; atque res nawrales omr.es vel alimenta fua,

Vol. IV. L ue •

74 DE AVGMENTIS SCIENTlARVM. Lib. II.

lit conferventur, vel voluptates et delicias fuas, ut perficiantur, venantur (omnis
fiquidem venatio eft aut praedae, aut animi caufa) idque modis peritis et fagacibus :
Torva le una lupum fequitur, lupus ipfe capellam,
Florentem cytifum fequitur lafciva cape/la.
Etiam ruricolarum in genere Pan deus eft, quia hujufmodi homines magis fecundum
naturam vivunt ; cum in urbibus et aulis natura a cultu nimio corrumpatur, ut illud
poetae amatorium, verum, propter hujufmodi delicias, etiam de natura fit:

Pars minima eft ipfa puellafui.
Montium autem imprimis praefes dicitur Pan, quia in montibus et locis editis natura
rerum panditur, atque oculis et contemplationi magis fubjicitur. Quod alter a
Mercurio deorum nuncius fit Pan, ea allegoria plane divina eft, cum proxime poll
verbum Dei, ipfa mundi imago, divinae potentiae et fapientiae praeconium fit.
Quod et poeta divinus cecinit, Coeli enarrant gloriam Dei, atque opera manuum ejus
indicat firmamentum.

At Pana obleftant nymphae, animae fcilicet : deliciae enim mundi animae viven-
tium funt. Hie autem merito illarum imperator, cum illae naturam quaeque fuam
tanquam ducem fequantur, et circa eum infinita cum varietate, veluti iingulae more
patrio, faltent, et choreas ducant, motu neutiquam ceflante. Itaque acute quidam
ex recentioribus, facultates animae omnes ad motum reduxit, et nonnullorum ex anti-
quis faftidium et praecipitationem notavit, qui memoriam et phantafiam, et rationem
defixis praepropere oculis intuentes et contemplantes, vim cogitativam, quae primas
tenet, praetermiferunt. Nam et qui meminit, aut etiam reminifcitur, cogitat ; et
qui imaginatur, fimiliter cogitat ; et qui ratiocinatur, utique cogitat : denique anima,
five a lenfu monita, five fibi permifla, five in funftionibus intelle&us, five afFectuum
et voluntatis, ad modulationem cogitationum faltat ; quae eft ilia nympharum tripu-
diatio. Vna vero perpetuo comitantur Satiri et Sileni, feneftus fcilicet et juventus.
Omnium enim rerum eft aetas quaedam hilaris et motu gaudens, atque rurfus aetas
tarda et bibula: utriufque autem aetatis ftudia vere contemplanti fortaffe ridicula et
deformia videantur, inftar Satiri alicujus aut Sileni. De Panicis autem terroribus
prudentiffima doctrina proponitur. Natura enim rerum omnibus viventibus indidit
metum et formidinem, vitae atque effentiae fuae confervatricem, ac mala ingruentia
vitantem et depellentem. Veruntamen eadem natura modum tenere nefcia eft, fed
timoribus falutaribus femper vanos et inanes admifcet ; adeo ut omnia (fi intus confpici
darentur) Panicis terroribus pleniffima fint; praefertim humana ; et maxime omnium
apud vulgum, qui fuperftitione (quae vere nihil aliud quam Panicus terror eft) in im-
menfum laborat et agitatur, praecipue temporibus duris, et trepidis, et adverfis. Neque
fuperftitio ifta tantummodo in vulgo regnat, fed ab opinionibus vulgi etiam in fapien-
tiores aliquando infilit, ut divine Epicurus (fi caetera, quae de diis differuit, ad hanc
norm'am fuiffent) locutus fit: Non deos vulgi ne gar e prof anum, fed vulgi opiniones diis
applicare prof anum.

Quod vero attinet ad audaciam Panis et pugnam per provocationem cum Cupidine ;
id eo fpeftat, quia materia non caret inclinatione et appetitu ad diffolutionem
mundi et recidivationem in illud chaos antiquum, nifi praevalida rerum concordia
(per Amorem five Cupidinem fignificata) malitia et impetus ejus cohiberetur, et in
ordinem compelleretur. Itaque bono admodum hominum et rerum fato fit (vel potius
immenfa bonitate divina) ut Pan illud certamen adverfum experiatur, et viftus ab-
fcedat. Eodem prorfus pertinet et illud de Typhone in retihus implicato, quia ut-
cunque aliquando vafti et infoliti rerum tumores fint (id qucd Typhon fonat) five in-

tumefcant

Lib. II. D E AVGMENTIS SCI.ENTIARVM.

tumefcant maria, five intumcfcant nubcs, five intumefcat terra, five alia, tamen
rerum natura hujufmodi corporum exuberantias atque infolentias reti inextricabili
implicat et coercet, et veluti catena adamantina devincit.

Quod autem inventio Cereris huic deo attribuatur, idque inter venationem ; reli-
quis autem diis negetur, licet fedulo quaerentibus, et illud ipfum agentibus ; monitum
habet verum admodum et prudens : hoc fcilicet, ne rerum utilium ad vitair et cultum
inventio, a philofophiis abftraftis, tanquam diis majoribus, expe&etur, licet totis
viribus in illud ipfum incumbant ; fed tantummodo a Pane, id eft, experientia fagaci,
et rerum mundi notitia uuiverfali ; quae etiam cafu quodam, ac veluti inter venandum,
in hujufmodi inventa incidere folet. Vtiliffima enim quaeque inventa experientiae
debentur, et veluti donaria quaedam fuere cafu in homines fparfa.

Illud autem mufices certamen, ejufque eventus, falutarem exhibet doftrinam, at-
que earn, quae rationi, et judicio humano geftienti, et fe efferenti fobrietatis vincula
injicere poffit. Duplex enim videtur effe harmonia, et quafi mufica, altera fapi-
entiae divinae, altera rationis humanae. Judicio enim humano, ac veluti auribus
mortalium, adminiftratio mundi et rerum, et judicia divina fecretiora, fonant aliquid
durum et quafi abfonum : quae infeitia, licet afininis auribus merito infigniatur, ta-
men et illae ipfae aures fecreto non palam geftantur. Neque enim hujufce rei de-
formitas a vulgo confpicitur aut notatur.

Poftremo minime mirum eft, fi nulli amores Pani attribuantur, praeter conjugium
Echus : mundus enim fe ipfo, atque in fe rebus omnibus fruitur : qui amat autem
frui vult, neque in copia defiderio locus eft. Itaque mundi amores effe nulli poffunt,
nee potiundi cupido (cum fe ipfe contentus fit) nil! fortaffe amores fermonis. Ii funt
nympha Echo, res non folida fed vocalis ; aut fi accuratiores fint, Syringa, quando fci-
licet verba et voces, numeris quibufdam five poeticis, five oratoriis, et tanquam mo-
dulamine, reguntur. Inter fermones autem five voces excellenter ad conjugium mun-
di fumitur fola Echo: ea enim demum vera eft philofophia, quae mundi ipfius voces
fideliffime reddit, et veluti dittante mundo conferipta eft ; et nihil aliud eft, quam ejuf-
dem fimulacrum et reflexio ; neque addit quicquam de proprio, fed tantum item et
refonat. Nam quod Lunam Pan in altas fylvas aliquando fevocaffet, videtur pertmere
ad congreffum fenfus cum rebus coeleftibus five divinis. Nam alia eft Endymionis
ratio, alia Panis : Ad Endymionem dormientem fponte fe demittit Luna ; fiquidem ad
iatelleftum fopitum, et a fenfibus abduclum, quandoque fponte influunt divina : quod
fi accerfantur, et vocentur a fenfu, tanquam a Pane, turn vero non aliud lumen praebent
quam illud,

SZyale fub incertam lunam Jub luce maligna
Eft iter infylvis.
Ad mundi etiam fufticientiam et perfettionem pertinet, quod prolem non edat. Ille
enim per partes generat; per totum quomodo generare poffit, cum corpus extra
ipfum non fit ? nam de muliercula illalambe, filia Panis putativa, eft fane ea adjeftio
quaedam ad fabulam fapientiffima. Per illam enim repraefentantur eae, quae perpe-
tuis temporibus paflim vagantur, atque omnia implent, vaniloquae de rerum natura
doftrinae, re ipfa infruftuofae, genere quafi fubdititiae, garruliwte vero interdum ju-
cundae, interdum moleftae et importunae.

L 2 EXEMPLVM

76 BE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib.II.

EXEMPLVMALTERVM PHILOSOPHIAE,

fecundum parabolas antiquas,
IN POLITICIS.

De Bello, fecundum fabulam Perfe'i.

PERSEVS, orlentalis cum fuiffer, miffus traditur a Pallade, ad obtruncandam
Medufam, quae populis plurimis ad occidentem, in extremis Iberiae partibus,
maximae calamitati fuit. Monftrum enim hoc, alias crudele et immane, etiam
afpe&u tarn dirum atque horrendum fuit, ut eo folo homines in faxa verteret. Erat
autem e Gorgonibus una, Medufa, ac fola inter eas mortalis, cum reliquae paffivae
non effent. Perfeus igitur ad tarn nobile facinus fe comparans, arma ac dona a tribus
diis mutuo accepit ; alas a Mercurio, talares fcilicet non axillares ; a Plutone autem
galeam ; fcutum denique a Pallade et fpeculum. Neque tamen (licet tanto apparatu
inltructus) ad Medufam refta perrexit, fed primum ad Graeas divertit. Eae forores,
ex altera parente, Gorgonibus erant ; atque Graeae iftae canae etiam a nativitate
erant et tanquam vetulae. Oculus autem iis tantummodo et dens erat omnibus unicus ;
quos prout exire foras quamque contigerat, viciffim geftabant, reverfae autem depo-
nere folebant. Hunc itaque oculum, atque hunc dentem iliac Perfeo commodarunt.
Turn demum cum fe abunde ad deftinata perficienda inftru&um judicaret, ad Medu-
fam properavit ; impiger et volans^ Illam autem offendit dormicntem, neque tamen
afpeclui ejus (fi forfan evigilaret) fe committere audebat, fed cervice reflexa, et in
fpeculum illud Palladis infpiciens, atque hoc modo i&us dirigens, caput Medufae
abfcidit : ex fanguine autem ejufdem in terrain fufo, ftatim Pegafus alatus emicuit,
Caput autem abfciflum Perfeus in fcutum Palladis tranflulit etinferuit : cui etiamnum
fua manfit vis, ut ad ejus intuitum omnes ceu attoniti aut fiderati obrigerent.

Fabula conficta videtur de belligerandi ratione et prudemia. Atque primo omnis
belli fufceptio debet effe tanquam miffio a Pallade ; non a Venere certe (ut bellum
Trojanum fuit) aut alia levi ex caufa ; quippe cum in coniiliis folidis decreta de bel-
lis fundari oporteat. Deinde de genere belli eligendo, tria proponit fabula praecepta,
iana admodum et gravia. Primum eft, ut defubjuga'tioie nationumftnllimariim quis
non magnopere laboret. Neque enim eadem eft patrimonii et imperii amplificandi
ratio. Nam in poffeffionibus privatis, vicinitas praediorum fpeftatur, fed in propa-
gando imperio, occafio, et belli conficiendi facilitas et ft-uclus loco vicinitatis effe de-
bent. Itaque Perfeus, licet orientalis, tamen tarn longinquam expeditionem, ufque ad
extremum occidentem, minime detrectavit. Hujus rei exemplum iniigne eft in belli-
gerandi diverfa ratione patris et filii regum, Philippi et Alexandri. Ille enim in fini-
timis bellis occupatus, urbes paucas imperio adjecit, idque non fine maxima ccnten-
tione et periculo. Grippe qui et alias, et praecipue in praelio Chaeroneo, in ultimum
difcrimen adduclus fuit: at Alexander longinquam expeditionem bene aufus in Perfas,
nationes infinitas fubjugavit, magis kineribus quam praeliis fatigatus. Hoc ipium ad-
huc clarius cernitur, in propagatione imperii Komanorumj qui quo tempore, ex par-
te

Lib. II. DE AVGMENTIS SCIENTIARV M.

te occidentis, vix ultra Liguriam armis penetraverant, codem tempore orientis provin-
cias ufque ad montem Taurum armis et imperio complexi funt. Etiam Carolus Oc-
tavus rex Galliae, bellum Britannicum (quod marrimonio tandem compoiitum eft)
non admodum facile expertus, expeditionem illam Neapolitanam lonqinquam, admi-
randa quadam facilitate et felicitate tranfegit. Habent certe hoc bella longinqua, ut
cum iis manus conferatur, qui militiae et armis invaforis minime fmt aflueti : quod in
finitimis fecus fe habet. Etiam et apparatus in hu'iufmodi expeditionibus folet efie
diligentior et inltructior ; et terror apud hoftes ex ipfo aufu et fiducia major. Nape
etiam fere poffit fieri in illis expeditionibus remotis per hoftes, ad quos tarn longo
itinere pervenitur, diverfio aliqua aut invaiio reciproca, quae in belligerandi ratione
cum finitimis faepius adhibetur. Caput autemrei eft, quod in fubjr.gandis flnitiniis,
occafionum deleiftus in angufto verfatur ; at li quis longinquiora non detreJtet, pote-
nt proarbitrio fuo eo transferre bellum, ubi aut dilciplina militaris maxime eft cner-
vata, aut vires nationis plurimum attritae et confumptae, aut dillidia civilia oppor-
tune oborta.autaliae hu"]ufmodi commoditates fe oftendant. Secundum eft, ut femper
fubfit caufa belli jufta, et pia, et honorifica, et favorabilis : id enim alacritatem turn
milhibus, turn populis impenfas conferentibus, addit, et focietates aperit et conciliat,
et plurimas denique commoditates habet. Inter caufas autem belli, admodum favo-
rabilis eft ea, quae ducit ad debellandas tyrannides, fub quibus populus fuccumbit, et
profternitur fine animis et vigore, tanquam fub afpeftum Medufae; quod etiam Her-
culi divinitatem conciliavit. Romanis certe magna religio fuit, ftrenue et impigre ac-
eurrere ad focios tuendos, fi quoquo modo oppreffi fuiffent. Etiam bella ob vindiftam
juftam fere femper felicia fuerunt ; ficut bellum adverfus Brutum et Caiiium, ad vin-
dicandam mortem Caefaris ; Severi ad vindicandam mortem Pertinacis ; Jilnii Bruti
ad vindicandam mortem Lucretiae. Denique quicunque bello calamit.ates hominum
et iniurias aut levant aut vindicant, fub Perfeo militant. Tertium ut in cmni bello
fufcipiendo vera fit aciimatio virium ; atque re&e perpendatur, utrum bellum fit tale,
quod confici et ad exitum perduci poffit, ne quis vaftas et ilrflnitas ipes perfequatur.
Frudenter enim Perfeus inter Gorgonas (per quas bella repraefentantur) earn delegit,
quae in fua natura mortalis erat, neque ad impoffibilia animum adjecit. Atque de iis,
quae in fufcipiendo bello deliberationem fubeunt, haec praecipit fabula, reliqua adbelli-
gerationem ipfam pertinent.

In bello maxime omnium profunt ilia tria dona deorum, adeo ut fortunam ipfam
fere regant et trahant. Accepit enim Perfeus celeritatem a Mercurio, occultationem
confiliorum ab Oreo, et providentiam a Pallade ; neque caret allegoria, eaque pruden-
tiftima, quod alae illae celeritatis in rebus conficiendis (cum celeritas in bello pluri-
mum poffit) talares, non axillares fuerint, atque pedibus, non humeris additae; quia
non tarn in primis belli aggreffibus, quam in iis, quae fequuntur, et primis fubikiio
funt, celeritas requiritur. Nullus enim error in bello magis frequens fuit, quam quod
profecutiones et fubfidiarii impetus initiorum alacritati non refpondeant. At galea
Plutonis (quae homines invifibiles reddere folebat) manifefla parabola eft. Nam con-
filiorum occultatio poft celeritatem maximiad bellum eft momenti : cujus etiam cele-
ritas ipfa pars magna eft. Celeritas enim confiliorum evulgationem praevenit. Ad
galeam Plutonis fpectant, ut unus bello praefit, cum mandatis liberis ; coniultationes
enim cum multis, habent aliquid potius ex criftis Martis, quam ex galea Plutonis.
Eodem ipeftant praetexus varii, et defignationes ancipites, et famae emiffariae, quae
oculos hominum aut perftringunt aut avertunt, atque vera confiliorum in oblluro po-
num. Etiam cautiones diligentes et fufpicaces, de literis, de legate, d.j peifugis, et

complura

77

1*

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. L.b.II.

eomplura alia, galeam Plutonis ornant et revinciunt. At non minus intcefl-, :onl ia
hoftium explorare, quara fua occultare : itaque galeae Plutonis adjungendum eft fpe-
culum Palladis, per quod hoftium vires, inopia, occulti fautores, diihdia et fa&iones,
progreflus, confilia cernantur. Qaioniam vero tantum fortuitorum fufcipit ratio belli,
ut nee in confiliis propriis occultandis, nee in hoftium explorandis, nee in celeritate
ipfa, multum fiduciae ponendum fit, ideo ante omnia fumendum Palladis fcutum, pro-
videntiae fcilicet, ut quam minimum fortunae relinquatur. Hue pertinent explorato
vias inire, caftra diligenter munire (quod in militia moderna in defuetudinem fere
abiit; caftra vero inftar urbis munitae, llomanis ad adverfos proelii eventus erant) acies
ftabifis et ordinata, non nimium fidendo cohortibus levis armaturae, aut etiam equitum
turmis; denique omnia, quae ad folidam et folicitam defenfivam fpedhint: cum plus
valeat utique in bellis fcutum Palladis, quam gladius ipfe Manis._ Verum Perfeo ut-
cunque copiis aut animis inftrufto, reftat aliud quidpiam maximi per omnia momen-
ti, antequam bellum incipiatur : nimirum, ut divertat ad Graeas. Graeae autem
proditiones funt, bellorum fcilicet forores, non germanae illae quidem, fed generis no-
bilitate quafi impares : bella enim generofa ; proditiones degeneres et turpes. Earum
defcriptio elegans eft, ut canae a nativitate fint et tanquam vetulae, propter perpetuas
proditorum curas et trepidationes. Earum autem vis (antequam in manifeftam defec-
tionem erumpant) aut in oculo, aut in dente eft : omnis enim faftio, a ftatu quopiam
alienata, et in proditionem propenfa, et fpeculatur et mordet. Atque hujufmodi oculus
et dens tanquam communis eft. NaiTLquicquid didicerunt et noverunt, fere per ma-
nus ab una ad alteram tranfit et percurrit. Et quod ad dentem attinet, uno quafi ore
mordent, et eadem fcandala jaftant ; ut ft unam audias omnes audias. Itaque Perfeo
funt iftae Graeae conciliandae, atque in auxilium adducendae, praefertim ut oculum
et dentem fuum ei commodent ; oculum ad indicia ; dentem ad rumores ferendos, et
invidiam conflandam, et animos hominum folicitandos. Poftquam vero omnia bene
fuerint ad bellum praeparate difpofita, illud imprimis curandam, quod Perfeus fecit,
ut Medufa dormiens inveniatur. Prudens enim belli fufceptor femper fere hoftem
aflequitur imparatum, et fecuritati propiorem. Denique in ipfis belli aftionibus atque
infultibus, ille intuitus in fpeculum Palladis, adoperandus eft. _ Plurimi enim ante ipfa
pericula res hoftium acute et attente introfpicere poffunt; at in ipfo periculi articulo,
autterrore offunduntur, aut pericula nimium praecipites et a fronte fpeftant ; unde in
ilia .temere ruunt, vincendi memores, vitandi obliti. At neutrum horum fieri debet,
fed in fpeculum Palladis, cervice reflexa infpiciendum, ut impetus refte dirigatur,
abfque vel terrore, vel furore.

Abello perfe<fto et vi&oria, fequuntur effeehi duo: Pegafi ilia generatio et exfufci-
tatioj quae fatis evidenter famam denotat, qiiae per omnia volat, et vicloriam cele-
brat, et reliquias belli faciles et in votum cedentes efticit. Secundum, geftatio capi-
tis Medufae in fcuto ; fiquidem nullum praefidii genus huic ob praeftantiam com-
parari poiftt. Vnicnm enim facinus infigne et memorabile feliciter geftum et per-
petratum, omnes hoftium motus obrigefcere facit, atque malevolentiam ipfam ftupidara
vedd.it.

EXEMPLVM

2 .

LiB.n. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 79

EXEMPLVMTERTIVMPHILOSOPHIAE,

fecundum parabolas antiquas.

-

IN M O R A L I B U S.

i

De Cupid'itatc, fecundum fabulam Dionyjt.

N ARRANT Semelem Jovis pellicem, poftquam juramento eum inviolabili ad
votum indefinitum obftrmxhfet, petiiffe, ut ad amplexus fuos accederct talis,
qualis cum Junone confueffet. Itaque ilia ex conflagratione periit. Infans autem,
quern in utero geftabat, a patre exceptus, in femur ejus infutus eft, donee menfes
foetui deftinatos compleret : ex quo tamen onere Jupiter interim nonnihil claudica-
bat. Itaque puer, quod Jovem, dum in femore ejus portaretur, gravaret et pungerct,
Dionyfi nomen accepit. Poftquam autem editus eflet, apud Proi'erpinam per aliquot
annos nutritus eft. Cum vero adultus eflet, ore fere muliebri confpiciebatur, ut fexus
videretur tanquam ambigui. Etiam extinclus et fepultus quondam erat ad tempus, et
non ita multo poll revixit. Atque prima juventa vitis culturam, atque adeo vini
confeftionem et ufum primus invenit, et edocuit : ex quo Celebris fa&us et inclytus,
orbem terrarum fubjugavit, et ad ultimos Indorum terminos perrexit. Curru autem
vehebatur a tigribus trafto ; circa eum fubfultabant daemones deformes, Cobali vocati,
Acratus et alii. Quin et Mufae comitatui ejus fe adjungebant: uxorem autem fibi
fumpfit Ariadnem, a iliefeo defertam et reliftam. Arbor ei facra erat hedera. Etiam
facrorum et ceremoniarum inventor et inftitutor habebatur ; ejus tamen generis, quae
et fanaticae erant, et plenae corruptelarum, atque infuper crudeles. Furores quoque
immittenii poteftatem habebat. Certe in orgiis ejus, a mulieribus furore percitis,
duo viri infignes difcerpti narrantur, Pentheus et Orpheus : ille, dum arbore con-
fcenfa fpeftator eorum, quae agerentur, curiofus effe voluiflet ; hie, cum lyram fua-
viter et perite pulfaret : atque hujus dei res geftae cum Jovis rebus fere confunduntur.

Fabula videtur ad mores pertinere, ut vix quicquam in philofophia morali melius
inveniatur. Defcribitur autem fub perfona Bacchi natura cupiditatis, five affeftuum
et perturbationum animi. Primum igitur, quod ad natalia cupiditatis attinet ; origo -
cupidir.it;s omnis, licet nocentiffimae, non alia eft, quam bonum apparens. Sicut
enim virtutis mater eft bonum exiftens, limiliter cupiditatis mater eft bonum apparens.
Altera Jovis (fub cujus perfona anima humana repraefentatur) uxor legitima, altera
pellex : q.iae tamen Junonis honores aemuletur, tanquam Semele. Concipitur vero
cupiditas in voto illicito, prius temere conceflb, quam rite intellefto et judicato.
Atque poftquam effervefcere coeperit, mater e}us (natura fcilicet et fpecies boni) ex
nimio incendio deftruitur et perit. Proceffus autem cupiditatis a conceptu fuo. talis
eft : ilia ab animo humano (qui ejus eft genitor) et nutricatur, et occultatur, praecipue:
in inferiore parte ejus, tanquam femore; atque animum pungit, et convellit, et depri-
mit, adeo ut actiones et decreta ab ea impediantur, et claudicent. Quinetiam poft- -
quam confenfu et tempore confirmata eft, et in aftus erumpit, ut jam quafi menfes
compleverit, et edita plane fit atque nata, primo tamen ad tempus nonnullum apud

Proferpinam

8o D E A V G M E N T I S S C I E N T I A R V M. .Lib. II.

Proferpinam educatur, id eft, latebras quaerit, atque clandeftina eft, et quafi fubter-
ranea ; donee remotis pudoris et metus fraenis, et coalita audacia, aut virtutis alicujus
praetextum i'umit, aut infamiam ipfam contemnit. Atque illud veriiThnum eft, om-
nem affeftum vehementiorera tanquam ambigui fexus effe. Habet enim impetum
virilem, impotentiam autem muliebrem. Etiaui illud praeclare, Baccbum mortuum
revhifcere : videntur enim affectus quandoque fopiti, atque extincti ; fed nulla fides
habenda eft eis, ne fepultis quidera : fiquidera praebita materia et occafione refur-
gunt.

De inventione viris parabola prudens eft : omnis enim affectus ingeniofus eft admo-
dum et fagax, ad inveftigandum ea, quae ipfum alant et foveant. Aiqui ante omnia,
quae hominibus innnotuere, vinum ad perturbationes cujufcunque generis excitandas
et inflammandas potentifiimum eft, et maxime efficax ; atque eft cupiditatibus in
genere inftar fomitis communis. Elegantiffime autem ponitur affectus five cupiditas,
provinciarum fubjUg<Ltor, et expeditior.is infinitae fufceptor : nunquam enim partis
acquiefcit, led appetitu infinito, neque fatiabili, ad ulteriora tendit, et novis femper
inhiat. Etiam tigres apud affectus ftabulant, et ad currum eorum fubinde jugantur.
Poftquam enim. affectus etirulis effe coeperit, non pedeftris, fed victor rationis, et quafi
triumphator factus fit, in omnes, qui adverfantur aut fe opponunt, crudelis eft, et
indomitus ac immitis. Facetum autem eft, quod circa currum Bacchi fubfultant. illi
daemones deformes et ridiculi. Omnis enim affectus vehementior progignit motus in
oculis, etore ipfo, et geftu, indecoros et inconditos, fubfultorios et deformes; adeo ut
qui iibi ipli fortafie in aliquo affeftu (veluti ira, arrogantia, amore) videatur magnificus
et tumidus, aliis tamen appareat turpis et ridiculus. Confpiciuntur autem in cupidi-
tatis comitatu Mufae: neque enim reperitur ullus fere affectus, tarn pravus et vilis,cui
non blandiatur aliqua doctrina. Hac enim in re, ingeniorum indulgentia et procacitas,
Mufarum majeftatem in immenfum minuit ; ut cum duces vitae etfigniferi effedebeant,
fint non raro cupiditatum pediffequae et obi ectatr ices.

Imprimis vero nobilis eft ilia allegoria, Bacchum amores fuos in earn effudiffe, quae
ab alio relicla erat et faftidita. Certilfimum enim eft, affeclus id petere atque
ambire, quod experiemi.a jam pridem repudiavit. Atque norint omnes, qui affectibus
fuis fervientes et. indulgentes, pretium potiundi in immenfum augent (jixe honores
appelant, five amores, five gloriam, five fcientiam, five alia quaecunque) fe res relictas
petere, et a compluribus, per omnia fere faecula, poft experimentum, dimiffas et
repudiatas. Neque myfterio caret, quod hedera Baccho facra fuerit ; hoc enim du-
plici modo convenit. Primum, quod hedera hieme virefcat ; deinde, quod circa tot
res (arbores, parietes, aedificia) ferpat, ac circumfundatur, et fe attollat. Quod ad
primum enim attinet, omnis cupiditas per renitentiam et vetitum, et tanquam anti-
periftafin (veluti per frigora brumae hedera) virefcit, ac vigorem acquirit.: fecundo,
affectus aliquis in humana anima praedominans, omnes ejus aftiones et decreta, tan-
quam hedera, circumiepit ; neque fere quicquam purum invenias, quo ilia clavicuhis
fuas non imprimat. Neque mirum eft, ii fnperftitioii ritus Baccho attribuantur, cum
Gmnis fere malefanus afteiStus in pravis religionibus luxurietur : adeo ut haereticorum
coiluvies Bacchanalia ethnicorum fuperarit ; quorum etiam fuperftitiones, non minus
eruentae, quam turpes extiterunt. Neque itidem mirum eft, ii furores a Baccho im-
mita putentur, cum et omnis affectus in exceffu fuo, veluti furor brevis fit, et, fi vehc-
mentius obfideat et incumbat, in infania faepius terminetur. Illud autem de Pentheo-
et Orpheo inter orgia Bacchi laceratis, evidentem parabolam habet; cum affectus qui!-,
que praevalidus crga duas res fit afperrimus atque infenfiffimus : quarum altera ell
I inquifitio

Lib. II. D E AVGMENTIS S C I E N T I A R V M. $r

inquifitio in cum curiofk, altera, admoniiio falutaris et libera. Neque auxilio f uerit
ft ilia inquifitio fiat tantum contemplationis aut fpectandi gratia, tanquam arbore con-
fcenfa, abfque oinui animi malignitate ; neque rurfus, fi admonitio ilia, multa cum
fuavitate et dexteritate adliibcatur; verum utcunque non tolerant orgia, aut Pentheum,
aut Orpheum. Poltremo, ilia confulio perfonarum Jovis et Bacchi, ad parabolam
refte traduci potelt ; quandoquidem res geftae nobiles et clarae, atque merita infignia
et gloriofa, mterdum a virtute et re&a rationc, et magnanimitate, interdum autem
a latentc affeftu, et occulta cupiditate (utcunque famae et laudis celebritate utraque
res pariter gaudeat) proveniant ; ut non facile lit diltinguere facta Dionyil a faebs
Jovis.

Verum in theatro nimis diu moramur ; tranfeamus ad palatium aaimi ; cujus limina
majori cum veneratione et cura ingrcdi convenu.

Vol. I. M F R A N-

FRAN CISCI

BARONIS DE VERVLAMIO,
VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE ct AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER TERTIVS.

AD REGEM SVVM.

CAPVT PRIMVM.

Partitio fcientiae in theologian et philofophiam. Partitio philofophiae in doclrinas
tres ; de Numine, de natura, de homine. Conjlitutio philofophiae primae, ut matris
communis omnium.

HIS TORI A omnis (rex optime) humi incedit, et ducis potius officio, quam Iu-
cis, perfungitur : poefis autem do&rinae tanquam fomnium : res dulcis et varia,
et volens videri aliquid in fe habere divini ; quod etiam fomnia vendicant. Verum
jam tempus eft mihi, ut evigilem, et me humo attollam, philofophiae et fcientiarum
liquidum aethera fecans.

Scientia aquarum fimilis eft : aquarum aliae defcendunt coelitus, aliae emanant e
terra. Etiam fcientiarum primaria partitio fumenda eft ex fontibus fuis: Horum alii
in alto fiti funt, alii hie infra. Omnis enim fcientia duplicem fortitur informationem.
Una infpiratur divinitus, altera oritur a fenfu. Nam quantum ad illam, quae docendo
infunditur, fcientiam ; cumulativa ea eft, non originalis; ficut etiam fit in aquis, quae
praeter fontes primarios, ex aliis rivulis in fe receptis augefcunt. Partiemur igitur
fcientiam, in theologiam et philofophiam. Theologiam hie intelligimus infpiratam
five facram ; non naturalem, de qua paulo poft difturi fumus. At illam (infpiratam
nimirum) ad ultimum locum refervabimus, ut cum ea fermones noftros claudamus ;
cum fit portus et fabbatum humanarum contemplationum omnium.

Philofophiae autem objeftum triplex, Deus, natura, homo : et triplex itidem radius
rerum. Natura enim percutit intellectual radfo direfto; De«s autem propter medium
inaequale (creaturas fcilicet) radio refracto ; homo vero iibi ipii monftratus et cxhibi-
tus, radio reflexo. Convenit igitur partiri philofophiam in docTxinas treb; doftrinam

de

C ! ?. I. DE AVGMENTIS S C I E N T I A R V M. 3

de Numine, doftrmam do n:imra, doftrinam de homine. Quoniam autem partitiones
fcientiarum non fum lineis diverfis fimiles, quae cecum ad unum angulum ; fed po«
tius rami's arborum, qui conjunguntur in uno trunco (qui etiam truncus ad fpatium
nonnullum integer eft et continuus, antequam fe partiatur in ramos ;) idcirco poftulat
res, ut priufquam prioris partitionis membra perfequamur, conftituatur una fcientia
univerfalis, quae fit mater reliquarum, et habeatur in progreiTu doctrinarum, tanqnam
portio viae communis, antequam viae fe feparcntet disjungant. Hanc fcientiam, phi-
lofophiae primac, live etiam fapiemiac (quae olim rerum divinarum atque humanarum
fcientia definiebatur) nomine infignimus. Huic autem fcientiae nulla aliaopponitur;
cum ab aliis fciemiis, potius limitibus, intra quos continetur, quam rebus et fubjeclo,
diilerat, faftigia fcflicet rerum tantummodo tra&ans. Hanc ipiam utrum inter defide-
rata reponere oporteat, haefito ; led arbitror tamen poni debere. Equidem invenio
farraginem quandam et malTam ineonditam doftrinae ex theologia naturali, ex logiea,
ex partibus quibufdam phylicae (veluri de principiis, et de anima) compofmm ct
congcltam, et fublimitate quadam fcrmonis hominum, qui fe ipfos admirari amanr,
tanquam in vertice fcientiarum collocatam. Nos vero, miffo faftu, id tantum volu-
mus, ut delignetur aliqua fcientia, quae lit receptaculum axiomatum, quae par-
ticularium feientiarum non fun propria, fed pluribus earum in commune eom»
petant.

Plurima autem id genus axiomata effe nemo ambigat. Exempli gratia, Si inaequa-
' libus aequalia addas, omnia erunt inaequalia: regula eft ex. mathematics ; eadem et in
ethicis obtinet, quatenus ad juftitiam diftributivam ; fiquidem in juftitia commutativa,
ut paria hrrparibus tribuantur, ratio aequitatis poftulat; at in dilhibutiva, nifi im-
paria imparibus praeftemur, iniquitas fuerit maxima. S^uae in eodem tertio convent''
unt, et inter fe conveniunt : regula eft itidem ex mathematicis; verum fimul tarn potens
in logiea, ut fyllogifmi fit fundamentum. Natura fe potijjimum prcdit in minimis:
regula eft in phyficis, tarn valida, ut etiam Democriti atomos produxerit ; veruntamen
cam recte adhibuic Ariftoteles in politicis, qui contemplationem reipublicae orditur a
familia. Omnia mutdntur, nil intent : regula itidem in phyficis hoc modo prolata ,
Qyantum naturae, v.ec minuitur, nee augeiur : eadem competit theologiae naturali, fie
variata ; Omnipotent iae funt opera, aliquid ex v.ihilo facere, et aliquid in nib'ttum
redigere: quod etiam Scriptura. teftatur, Didici, quod omnia opera, quae 'fecit Deus,
perfeverent in perpetuum ; non poffwnus eis qui c quam addere, nee auferre. Interitus rei
arcetur per redudionem ejus ad frincipia : regula eft in phyficis ; eadem valet in
politicis (ut recte notavit Machiavelius) cum ilia, quae internum rerumpublicarum
maxime prohibent, nihil aliud fere fint, quam reformatio earum, et reduftio ad anu*-
i mores. Vutredoferpens magis contagiofa eft, quam mat ura : regula eft in phyficis,
an inllgais etiam in moralibus ; cum homines profligatiffimi et maxime facinorofi,
minus corruptelae inferaot publicismoribus, quam qui aliquid videntur habere fanitatk
et virtutis, et ex parte rantum mali funt. £^tcd confervativum efl formae majeris, id
aclivitate potentius .- regula eit in phyficis. Etenim, ut non abfeindatur ipfe rerum
nexus, nee detur (ut loquuntur) vacuum, facit ad confervandam fabricam univerfi. Vt
vero gravia congregentur ad maffam terrae, facit ad confervandam tantum regionem
denlorum. ltaque prior motus pofteriorem domat. Eadem tenet in politicis. Nam
quae faciunt ad confervandam ipfam politiam in fua natura, validiora funt, quam quae
ad bene efle particuiarium in republica membrorum conducunt. Similiter eadem
locum habet in theologia. Etenim in theologicis virtutibus, charitas, quae eft virtus
maxime cornmunicativa, prae reliquis omnibus eminet. Augetur vis agentis per anti-

M 2 periftajin.

j

S4 DE AVGMENTIS SCIENTIA11VM. Lib. III.

perijlafin contrarii : regula eft in phyficis. Eadem mira pracftat in politicis ; cura
omnis fa&io, ex contraria ingruente, vehementer irritetur. Tonus difcors in concordem
aclutum definens, concentum ccmmendat : regula eft muficae. Eadem in ethicis et
afteftibus obtinet. Tropus ille muficus, a claufula aut cadentia (quam vocant) cum
jamjam adeffe videatur, placide elabendi ; convenit cum tropo rhetorico expe&ationem
eludendi. Fldium /onus trfmulus eandem affert auribus voluptatem, quam lumen,
aquae aut gemmae infiliens, oculis ;

Splendet tre?nu!ofub lum'me pontus.
Organa fenfw.uy cum orgariis rcflexionum conveniunt . Hoc in perfpeftiva locum habet;
oculus enim fimilis fpeculo five aquis. Etifl acouftica ; inftrumentum enim auditus
obici intra cavernam iimile. Haec pauca enumeraffe fufficiet ad exempla. Quin-
imo raagia Ferfarum (quae in tantum eft celebrata) in eo potiftimum verfabatur, ut
architectures et fabricas rerum naturalium, et civilium, fymbolizantes notaret. Ne-
que haec omnia, quae diximus, et alia hujus generis, fnnilitudines merae funt (quales
hominibus fortaffe parum perfpicacibus videri poflint) fed plane una eademque natu-
rae veftigia aut fignacula, diverfis materiis et fubjectis impreffa. Atque haec res adhuc
fedulo tra&ata non eft. Invenias fortaffe in fcriptis, quae ab ingeniis celfioribus pro-
manarunt, hujufmodi axiomata raro et fparfim inferta, ex ufu argumenti, quod trac-
tant : corpus vero aliquod talium axiomatum, quae vim habeant quandam primiti-
vam et fummariam ad fcientias, nemo compofuit; cum tamen lit res ejufmodi,
quae infigniter naturam unam faciat; quod philofophiae primae munus eile autu-
mant.

Eft et alia hujus philofophiae primae pars, quae, fi ad vocabula refpicias, vetus eft ;

ft ad rem, quam defignamus, nova. Eft autem inquiiitio de conditionibus adventitiis

entium (quas tranfcendentes dicere poffumus) pauco, multo ; fimili, diverfo ; poftibili,

impoflibili ; etiam elite, et non ente ; atque ejufmodi. Quandoquidem enim ifta fub

phyfica proprie non cadant, differtatio autem dialechca circa ea, magis ad argumen-

tandi rationes, quam ad rerum exiftentiam, fit accommodata ; confentaneum omnino eft,

ut haec contemplatio (in qua non parum eft dignitatis etutilitatis) haud deferatur pror-

fus, fed in fcientiarum partitionibus nonnullum faltem inveniat locum : veruntamen

hoc intelligimus fieri debere, longe alio, quam quo tracVari folet, modo. Exempli

gratia: nemo, qui de multo et pauco verba fecit, hoc egit, ut caufa reddatur, cur alia

in natura, tarn numerofa et ampla fint, et effe poffmt, alia tarn rara et modica : Nam

certe fieri non poteft, ut in rerum natura tanta fit -copia auri, quanta ferri ; tanta

rofae, quanta graminis ; tanta fpecificati, quanta non fpecificati. Similiter nemo, qui

de fimili et diverfo differuit, fatis explicavit, cur, quafi perpetuo inter fpecies diverfas,

interponantur participia quaedam, quae funt fpeciei ambiguae ; veluti mufcus inter

putredinem et plantam ; pikes, qui haerent, et loco non moventur, inter plantain et

animal ; forices et mures, et alia nonnulla, inter animalia ex putredine, et ex femine

prognata ; vefpertiliones inter aves et quadrupedes ; pifces volantes (qui jam notiiTimi

funt) inter aves et pifces; phocae inter pifces et quadrupedes; et alia hujufmodi. Ne-

que rurfus caufam indagavit quifpiam, cur cum fimilia fimilibus gaudeant, ferrum

ferrum non trahat, quod magnes facit, neque aurum ipfum aurum, licet argentum

vivum alliciat. Circa haec et fimilia in difceptatione de tranfcendentibus illis, ahum

eft filentium : orationis enim apices, non rerum fubtilitates, fecuti funt homines.

Quamobrem horum tranfcendentium, five conditionum entium adventitiarum inquiii-

tionem veram et folidam, iecundum naturae non fermonis leges, philofophiamprimam

recipcre

C \r. II. D E A V GMENTIS SCIENTIAR V M. £

•5

recipere volumue. Atque dc philofophia prima (five de fophja) quam inter defiderata
haud immerico retulimus, haec di&a fine

CAl'VT SEC V N D V M.

D.' tlcologia naturalis ct doclrina de angclls ct fpiritibus ; quae cjufdem eft

appendix.

COLLOCATA igiturfua jn fede communi fcientjarura parente, inftar Bcrecyn-
chiae tanta gaudentis coelefli fobole;

Omnes cceli colas, omncs fit per a alt a tenentcs ;
revertamur ad partitionem illamtrium philofophiarum, divinae, naturalis, et humanac.
Nam theologia naturalis, philofophia etiam divina refte appellatur. Definitur autcm
haec, ut fit talis fcientia, feu potius fcientiae fcintilla, quails de Deo haberi poteft, per
lumen naturae et contemplationem rerum creatarum : et ratione objecti fane divina,
ratione informationis, naturalis cenferi poteft. Hujus fcientiae limites ita vere fig-
nantur, ut ad atheifmum confutandum et convincendum, et ad legem naturae infor-
mandam fe extendant ; ad religiqnem autcm adltruendam non proferantur. Quam-
obrem nee Deus unquam edidit miraculum, quo converteretur atheus: quia poterat
ipfo naturae lumine ad notitiam Dei perduci ; verum miracula ad convertendos idolo-
latras et fuperftitiofos defignata funt, qui Numen agnoverunt, fed in culm ejus aberra-
runt ; quoniam non fufficit lumen naturae, Dei voluntati declarandae, aut cultui ejus
legitimo prodendo. Sicut enim opificis potentiam et peritiam oftendunt opera ejus,
imaginem autem minime ; lie opera Dei, conditoris omnipotcntiam et iapianiam
oltendunt, imaginem ejus haudquaquam depingunt. Atque hac in re, ethnicorum
opinio a facra veritate recedit : illi fiquidem mundum imaginem Dei ftatuebant, homi-
ncra mundi. At facrae literae baud tali honore mundum dignantur, ut Dei ufpiam
imago dicatur, fed folummodo opus manuum ejus; homincm vero imaginem Dei
immediate fubitimunt. Quocirca, quod lit Deus, quod rerum habenas traclet, quod
iumme potens, quod fapiens et praefcius, quod bonus, quod remunerator, quod vin-
dex, quod adorandus, etiam ex operibus ejus demonftrari et evinci potcit; et admira-
bilia complura fecreta circa attributa ejus, et multo magis circa regimen et difpenfa-
tionem fuper univerfum, etiam fobrie ex iifdem elici et manifeilari qucunt ; eftque
iftud argumentum a nonnullis utiliter pertraftatum. Verum ex intuitu rerum natura-
lium, atque humanae rationis principiis, de iidei myfteriis, vel ratiocinari, vel etiam
iuadere vehementius, aut rurfus ea curiofius introfpicere ct ventilare, et de modo my-
llerii inquirere, haud tutum meo judicio fuerit. D.a fidei quae fidei funt. Nam vel
cthnici, in illuftri et divina, de aurea catena, fabula, hoc ipfum concedunt: quod
Jovem de ccelo ad terras deducere nee homines potuerunt, nee dii ; e contrario, quod
Jupiter pert raher.e eos potuerit e terra ad coelum. Quare fruftra fudaverk, qui coele-
itia religionis arcana, noftrae rationi adaptare conabitur: decebit potius, mentes noflras
ad coeleilis veritatis thronum adorandum attollere. In hac igitur parte theologiae
naturalis, tantum abell, ut defectum aliquem obfervem, ut c ceffum potius repcriam;
ad quern fubnotandum paulum firm digreiius, propter maxim., incommoda et pericula,
quae ex eo turn religioni, turn philofophiae impendent; utpote qui et religionem
h^creticam prccudet, et philofophiam phantafticam et fuperliitiofam.

Secus
4

D E AVGMENTiS SC1ENTIARVM. Lib. III.

Secus eft, quod ad angelorum et fpintuum naturam attinet ; quae nee inferutabilis
eft, nee interdicta; ad quam etiam, ex affinkate, quam habet cum anima humana,
aditus magna ex parte eft patefa&us. Praecipit certe Sacra Scriptura ; Nemo vos deci-
fiat in fublimitate fermonum, et religione angelorum, ingerens fe in ea, quae non novtt.
Attamen fi hoc monitum diligenter perpendas, duo duntaxat in eo vetita reperies ;
adorationem fcilicet, qualis Deo debetur, Angelorum ; et fanaticas de iis opiniones,
vel ultra creaturae fortem eos efferentes, vel ampliorem de iis cognitienem, quam quis
revera adeptus fit, venditantes. Caeterum fobria circa illos inquiiitio, quae vel per
rerum corporearum fcalam ad eorum naturam pernofcendam, afcendat, vel in anima
humana, veluti in fpeculo, earn intueatur, neutiquam prohibetur. Idem de fpiritibus
ftatujsndum immundis, qui a ftatu fuo deciderunt. Confortium cum iis, atque ufus
operae eorum, illicitus eft; muko magis qualifcunque cultus vel veneratio. At con-
templatio et cognitio illorum naturae, poteftatis, illufionum, non folum ex locis Scrip-
turae facrae, fed ex ratione, aut experientia, haud poftrema pars eft fapientiae fpi-
ritualis. Sic certe Apoftolus, Jlratagematum ejus non ignari fumus. Ac non minus
daemonum naturam inveftigare in theologia naturali conceditur, quam venenorum in
phyiica, aut vitiorum in ethica. Hanc autem fcientiae partem de Angelis et daemo-
nibus inter defiderata numerare non licet, quippe quae ab haud paucis fit tentata:
aequius effet, ut fcriptorum in hoc genere pars haud parva, aut vanitatis, aut fuperfti-
tionis, aut fubtilitatis inutilis, arguantur.

C A P V T T E R T I V M.

Partitio nahiralis philofophiaeinfpcculativam et operativam: quodque illae duae, et
in intentione traclantis, et in cor pore trail at us Jegregari deb e ant.

MISS A igitur theologia naturali (cui inquifitionem de fpiritibus, ut appendicem
attribuimus) accedamus ad fecundam partem ; videlicet illam de natura, five
philofophiam nattiralem. Optime Democritus; Scientiam de natura in profundis
niineris, five puteis, latere demerfam. Non male Chemici ; Vulcanum alteram naturam
ejfe ; quinetiam id celeriter perficere, quod natura per ambages et temporis moras folet.
Quidni igiiur philofophiam in duas partes fecemus, fodinam et fornacem ; et duo '
conftituamus philofophorum munera, operarios in mineris, et fabros? Sane utcunque
videamur haec per lufum loqui ; tamen hujus generis partitionem utiliftimam effe
ceniemus, cum proponetur vocabulis familiaribus et fcholafticis ; hoc eft, ut dividatur
Doclrina de natura in inquifitionem caufarum, et produclionem ejfecluum ; fpeculativam,
et operativam. Altera naturae vifcera perkrutatur, altera naturam veluti iuper incu-
dem eft'ormat. Keque me fugit, quam arc~to copulentur vinculo caufae et eileclus, ut
eKplicationem eorum aliquatenus con]imgi lit necefle. Attamen quandoquidem omnis
iolida et fruftuofa naturalis philofophia duplicem adhibeat fcalam, eamque diveriam,
afcenforiam et defcenforiam ; ab experientia ad axiomata, et ab axiomatibus ad nova
inventa ; confultiffimum judico ut hae duae partes, fpeculatiya et operativa, et in inten-
tione traftantis, et in corpore tra<ftatus feparentur.

C A P V T

Cap. IV. DE A VG MENTIS SCIENTI ARVM. 87

C A P V T Q^V A R T V M.

Partitio doclrinae fpeculatlvae de natura, in phyficam fpecialem et melaphyficam :

qua rum phyfica caufam efficient em et materiam, metaphyfica c auf am finale m et for-

mam inquirit. Partitio phyficae in doclrinas de principiis rerum, de fabrica rerum

five de mundo, et de varietate rerum. Partitio phyficae de varietate rerum in

doclrinam de concretis, et doclrinam de abftraclis. Partitio doclrinae de concretis,

rejicitur ad eafdem partitiones, quas fufcipit bijloria naturalis. Partitio doclrinae

de abftraclis in doclrinam de fcbematifmis materiae, et doclrinam de mttibus.

Appendices duae phyficae fpeculativae, problemata naturalia, placita antiqucrum

fhilofophorum. Partitio mctaphyficae, in doclrinam de for mis, et doclrinam de caufs

finalibus.

NATVR A LIS philofophiae partem, quae fpeculativa eft et theorica, in phyfi-
cam fpecialem et mctaphyiicam dividere placet. Atque in hac partitione atten-
dant homines nos vocabulum metaphyficae ufurpare fcnfu, a recepto et vulgato d f-
crepanti. Hie autem locus admonendi videtur, de noftro in genere, circa ufum vo-
cabulorum, inftituto. Id hujulmodi eft, ut tarn in praemiffo vocabulo metaphyficae,
quam in aliis, ubi conceptus et notiones noftrae novae funt, et a receptis recedunt, max-
ima certe cum religione antiqua vocabula retineamus. Cum enim futurum fperemus,
ut ordo ipfe et dilucida rerum explicatio, quam fubjungere conamur, nos a prava vo-
cabulorum (quibus utimur) intelligentia liberent ; in caeteris omnino cavemus (quate-
nus fine veritatis ac fcientiarum difpendio fieri poffit) vel minimum ab antiquorum
aut opinionibus, aut loquendi more deflettere. Qua in re Ariftotelis confidentiam pro-
inde fubit mirari; qui impetu quodam percitus contradictionis, et bellum univerfae
antiquitati indicens, non folum nova artium vocabula pro libitu cudendi licentiam
ufurpavit ; fed etiam prifcam omnem fapientiam extinguere et delere annifus eft.
Adeo ut neque nominet ufpiam auctores antiquos, neque dogmatum eorum mentio-
nem ullam faciat, nifi quo aut homines perftringeret, aut placita redarguer.et. Sane ft
famam nomini fuo, ac fequacium turbam affeftaverit, hoc rationibus fuis imprimis
accommodatum. Siquidem iu veritate philofophica afferenda et recipienda, idem
contingit, quod in veritate divina; Veni in nomine Pat/is, nee recipitis me; ft quis
Tcr.erit in nomine fuo, eum recipietis. Sed ex hoc coelefti aphorifmo, ii, quern praecipue
defignaverit, fpectemus ; (nempe Antichriftum omnium feculorum impoftorem maxi-
mum) colligere licet, iftud ipium, Venire in nomine fuo, nulla antiquitatis, aut (fi it3
loqui licet) paternitatis habita raticne, rem mali ominis effe ad veritatem; utcunque
earn faepenumero comitetur ilia fortuna, Eum recipietis. Caeterum de viro tam
eximio certe, et ob acumen ingenii mirabili, Ariftotele, crediderim facile banc ambi-
tionem eum a difcipulo fuo accepiffe, quem fortafle aemulatus eft ; ut fi ille omnes
nationes, hie omnes opiniones fubigeret, et monurchiam quandamin contemphuionibus
fibi conderet. Quanquam fieri poffit, ut apud aliquos tetricos, et linguae acerbae,
fimili cum difcipulo fuo titulo iniigniretur;

Felix terrarum praedo, non utile mundo

EJitus exemplum :
eodem modo,

. ;.v doclrinae praedo, etc.

Nobis

83 D E A V G M E NTIS S CIENTIAR V M. Lib. III.

Nobis vero ex altera parte (quibus, quantum calamo valemus, inter vetera et nova in
Uteris foedus et commerciura contrah ere cordi eft) decretum manet, antiquitatem
comitari ufque ad aras; atque vocabula amiqua retinere, quanquam fenfum eorum et
definitiones faepius immutemus ; fecundtim moderatum ilium et laudatum in civilibus
novandi modum, quo rerum ftatu novato, verborum tamen iblennia durent; quod
notat Tacitus, Eadcm magiftfdtuttni vocabula.

lledeamus igitur ad acceptionem vocabuli metaphyfcae, noftro fenfu. Patet ex iis,
quae iupra differuimus, disjungere nos philofophiam primam a metaphylica, quae
haftenus pro re eadem habitae flint. Illam communem fcientiarurn parentem, hanc
naturalis pbilofophiae portionem, pofuimus. Atqui philoibphiae primae commuuia
et promifcua fcientiarurn axiomata afiignavimus. Emm relativas et adventitias entium
conditiones (quas tranfeendemes nominavimns) multum, paucum; idem, diverfum ;
poilibile, impoffibile; et hoc genus reliqua, cidem attribuiinus; id folummodo cavendo,
ut phyfice, non logice traelentur. At inquilitionem de Deo, uno, bono, angelis, fpi-
ritibus, ad theologiam naturalem retulimus. Merito igitur quaeri poilit, quid tandem
fit, quod metaphyficae relinquatur ? Certe ultra natnram nihil, fed ipfms naturae pars
multo praeilantillima. Atque profecto citra veritatis diipendium, hue ufque de vete-
rum fententia refpondere liceat, phyficam ea tra&are, quae penitus in materia merfa
fiint et mobilia, metaphylicam abftrafta magis et conftantia. Rurfus phyficam in na-
tura iupponere exiftentiam tantuin, et motum, et naturalem neceffitatem; at meta-
phyficam etiam mentem et ideam. Nam hue forte redit ea, quam dicemus, res. Ve-
rum nos earn, mifTa fermonis fublimitate, perfpicue et familiariter proponemus. Par-
titi fumus naturalem philofophiam in caufarum inquilitionem, et productionem effec-
tuum. Inquilitionem caufarum in theoricam conjecimus. Earn in phyficam et meta-
phyficam partiti fumus. Ergo neceffe eft, ut vera differentia harum fumatur ex
natura caufarum, quas inquirunt. Itaque abfque aliqua obfeuritate aut circuitione,
phyfica eft, quae inquirit de erficiente et materia; metaphyfica, quae de forma et
fine.

Phyfica igitur caufarum vaga et incerta, et pro modo fubje&i, mobilia compleclitur;
caufarum conftantiam non aifequitur.

Limits lit bit durefi.it, et haec ut ccra liquefcit,
Yr.o eedemque igne.
Ignis duritiei caufa, fed in limo; ignis coliiquationis caufa, fed in cera. Partiemur
autem phyficam in doftrinas tres. Natura enim aut collechi in unum, aut fufa et fpar
fa eft. Colligitur vero in unum natura, aut propter communia rerum omnium prin-
cipia; aut propter unicam integralem univeiii fabricam. Itaque haec unio naturae
duas peperit phyficae partes: unam de principiis rerum; alteram de fabrica univerii,
five de mundo; quas etiam dodlxinas de fummis appellare confuevimus. Tertia doc-
trma (quae de natura fparfa five fufa tra&at) omnimodam rerum varietatem et fum-
r.ias minores exhibet. Ex his igitur patet tresomnino reperiri doclrinas phylicas; de

.ncipiis rerum, de mundo five de fabrica rerum, et de natura multipiici live fparfa ;
quae poftrema (ut diximus) omnimodam rerum varietatem continet ; eftque veluti
glofla prima, aut paraphraiis circa naturae interpretationem. Harum trium partium
defideratur totaliter nulla; caeterum quam vere et folide tra&entur, non eft hie defi-
niendi locus.

At phyf.cam fparfam five de varietate rerum, rurfus in duas partes dividemus ;
phyficam de concretis, et phyficam de abftra&is ; five phyficam de creaturis, et phy-
ficam de naturis. Altera (ut log;cis vocabulis utamur) inquirit de fubftantiis, cum

omni

G .IV. DE AVGMENTIS SCIENT 1 A R V M. S?

omni varietate fuorum accidentium: altera de accidentibus per omncm varietatcm
fubftantiarum. Veluti fi inquiratur de leone aut quercu, ilia coraplura diverfa acci-

iria fufrulciunt : contra, ii inquiratur de calore aut gravitate, ilia plurimis diftinftis
fubftantiis infunt. Cum vero omnis phyfica fita fit in medio, inter hiftoriam natura-
L".n ct metaphyficam ; prior pars (fi refte advertas) hiftoriae naturali p'ropior reft, j »-
fterior metaphyficae. Phyfica autem concreta eandem Cubit divifionem, quamhiftoria
naturalis; ut lit vol circa coelcftia; vel circa meteora; vel circa globum terrae
maris; vel circa collegia majora, quae elementa vocant ; vel circa collegia minora,
five ipecies ; etiam circa praetergenerationes, et circa mechanica. Etenim in hi fee
omnibus hiftoria naturalis factum ipfum perfcrutatur et refert; at phyfica itidem cau-
fas: id intellige hoc de caufis fluxis, materia fcilicet et efficiente. Inter hafce phyfi-
cae portiones, manca prorfus et imperfecta eft ea, quae inquirit de coeleftibus, cum
tamen propter nobilitatem fubjec"ti praecipue hominibus curae effe deberet. Etenim
aftronomia fundata eft in phaenomenis non male; fed humilis eft, et minime etiam
folida: at aftrologia in plurimis etiam fundamento caret. Certe aftronomia talem
offert humano intellectui victimam, qualem Prometheus olim, cum fraudem Jovi
fecit : adduxit ille loco bovis veri pellem bovis grandis et pulchri, ftramine, et foliis,
etviminibus fuffarcinatam. Exhibet fimiliter et aftronomia exteriora coeleftium (aftro-
rum dicimus numerum, fitum, motus, periodos) tanquam pellem coeli, pulchram, et
in fyftemata fabre concinnatam: at vifcera defunt (rationes nempe phyiicae) ex quibus
(hypothefibus aftronomicis adjuncts) eruatur theoria; non quae phaenomenis tantum
fatisfaciat (cujus generis complures ingeniofe confingi poffent) fed quae fubftantiam, et
motum, et influxum coeleftium, prout revera funt, proponat. Explofa enim fere
jam pridem funt ilia; raptus primi mobilis eifoliditas coeli (ftellis in orbibus fuis tan-
quam clavis in laquearibus infixis). Necmulto melius afl'eritur; quod fint diverfi poll
zodiaci et mundi; quod fit fecundum mobile renitentiae in adverfum primi mobilis
raptus ; quod omnia in coelo ferantur per circulos perfeclos ; quod fint eccentrici et
epicycli, quibus motuum in circulis perfectis conftantia fervetur; quod a lunain fupe-
rius nulla fit mutatio, aut violentia ; et hujufmodi. Atque harum fuppofitionum
abfurditas in motum terrae diurnum (quod nobis conftat falfiffimum effe) homines im-
pegit. At vix quifquam eft, qui inquifivit caufas phyficas, turn de fubftantia coeleftium
tarn ftellari, quam interftellari, turn de celeritate et tarditate corporum coeleftium ad
invicem, turn de incitatione motus diverfa in eodem planeta, mm de motuum confe-
cutione ab oriente in occidentem, aut e contra, deque progreffionibus, ftationibus, et
retrogradationibus, turn de motuum fublatione, et cafu, per apogaea et perigaea; turn
de motuum obliquatione, vel per fpiras fe verfus tropicos texendo et retexendo, vel per
fmuationes, quas dracones vocant; turn de polis rotationum, cur, magis in tali parte
coeli fiti fint, quam in alia; turn de alligatione quorundam planetarum ad diftantiam
certam a fole: hujus, inquam, generis inquifitio vix tentata eft, fed in mathematics
tantum obfervationibus et demonftrationibus infudatur. Eae autem oftendunt, quo-
modo haec omnia ingeniofe concinnari et extricari poffint, non quomodo vere in natura
fubfiftere: et motus tantum apparentes, et machinam ipforum fiftitiam, et ad placi-
tum difpofitam, non caufas ipfas et veritatem rerum indicant. Quocirca male aftrono-
mia, qualis nunc habetur, inter artes mathematicas, non fine dignitatis fuae difpendio,
numeratur ; cum debeat potius, fi proprias partes tueri velit, conftitui phyficae pars
quafi nobiliffima. Quicunque enim fuperlunarium et fublunarium conficta diyortia
contempferit, et materiae appetitus, et paffiones maxime catholicas (quae in utroque
globo validae funt, et univerfitatem rerum tranfverberant) bene perfpexerit; is ex illis,

Vol. 1. N quae

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. III.

quae apud nos cernuntur, luculentam capietde rebus coeleftibns informationem ; et ab
iis e contra, quae in coelo hunt, baud pauca de motibus inferioribus, qui nunc latent,
perdifcet; non tantum quatenus hi ab illis regantur, fed quatenus habeant paffiones
communes. Qiiamobrem hanc partem aflronomiae, quae phyfica eft, defiderari ftata-
imus. Earn aftronomiam vivam nominabimus, ad differentiam bovis illius Promethei
Fuffarcinati, et folummodo figuratenus bovis.

At aftrologia multa fuperftitione referta eft, ut vix aliquid fanum in ea reperiatur.
Auamen earn potius expurgandam, quam prorfus abjiciendam effe cenfemus. Quod
fi quis hanc fcientiam non in ratione, aut contemplationibus phyficis, fed in caeca ex-
perientia, et complurium feculorum obfervatione fundatam effe contendat, ideoque
rationum phyficarum examen rejiciat, quod jaclabant Chaldaei : is eadem opera et
auguria revocet, et arufpicinam, et exta, etomnigenas fabulasdeglutiat : namet haec
omnia, ut diutinae experientiae, et per manus traditae difciplinae, di&amina fuiffe
afferebantur. Nos vero et, ut phyficae portionem, aftrologiam recipimus, et non plus
ei, quam ratio et rerum evidentia concedit, tribuimus ; demptis fuperftitionibus et
commentis. Vt vero rem paulo attentius introfpiciamus : primo, quam inane illud
commeiuum ; quod fmguli planetae viciilim per horas regnent, ut fpatio viginti qua-
tuor horarumregna fua terrepetam,praeter horas tres fupernumerarias ? Attamen hoc
commentum nobis divifionem hebdomadae (rem tarn antiquam, et tarn late receptam)
peperit, utex alternatione dierum manifeftifiime patet ; cum inprincipiodiei fequen-
tis, regnet femper planeta, a planeta prioris diei quartus ; propter tres illas horas,
quas diximus, fupernumerarias. Secundo, pro commento vano rejicere non dubita-
mus, doftrinam de thematibus coeli, ad punfta temporis certa, cum diftributione do-
morum ; ipfas fcilicet aftrologiae delicias ; quae Bacchanalia quaedam in coeleftibus
exercuerunt : nee fatis mirari poffumus, viros quofdam egregios, et in aftrologia prin-
cipes, tarn levi ad ifta aftruenda argumento innixos effe. Aiunt enim, quando illud
prodat experientia ipfa, folftitia, aequino&ia, novilunia, plenilunia, et hujufmodi ftel-
larum revolutiones majores, manifefto et infigniter operari fuper corpora naturalia ;
necefle effe, ut politurae ftellarum magis exactae et fubtiliores, effe&usquoque magis
exquifitos et occultiores producant. Illi vero feponere primo debuerant, operationes
folis per calorem manifeftum ; et iimiliter lunae vim quandam magneticam, fuper in-
crementa aeftuum femimenftrua (nam fluxus et refluxus maris quotidianus alia res eft)
his vero fepofitis, reliquas planetarum vires fuper naturalia (quatenus experientia com-
probantur) tenues admodum et infirmas, et quaii latitantes reperient, etiam in revolu-
tionibus majoribus. Quare contrario prorfus modo concludere debuerant: nimirum;
cum revolutiones illae majores tarn parum poflint; exaftas illas et minutas pofiturarum
differentias nihil omnino virium obtinere. Tertio fatalia ilia, quod hora nativitatis
aut conceptionis fortunam foetus regat, hora inceptionis fortunam incepti, hora quae-
ftionis fortunam rei inquifitae, atque (ut verbo dicamus) doftrinas de nativitatibus,
eleclionibus, et quaeftionibus, et iftiufmodi levitates, maxima ex parte, nihil certi aut
folidi habere, et rationibus phyficis plane redargui et evinci, judicamus. Illud igitur
magis attinet dicere, quid tandem in aftrologicis retineamus, aut probemus ; atque in
iis, quae probamus, quid defideremus ? nam hujus poftremae rei gratia (nempe ejus,
quod defideratur) fermonem hunc inftituimus, cum alias cenfuris (ut faepe diximus)
non vacemus. Atque inter recepta certe, doftrinam de revolutionibus plus fanitatis,
quam reliqua, habere cenfemus. Verum id optimum faftu foret, fi regulas quafdam
praefcribamus, ad quarumtrutinam etnormam aftrologicaexaminentur ; ut utilia reti-
neantur, rejiciantur inania. Prima ea fit, de qua jam ante monuimus, Revolutiones

majores

Cap. IV. DEAVG MENTIS SCIENTIARVM. 91

'■ores retineantur, valeant minores horofc oporum et domorum. Mae inflar tormentorum
grandium iftus fuos alonginquo jacere queunt, hae tanquam arcus minores fpatia eva-
dere, et vires deferre non poflunt. Secunda eft ; Operat'io coeleftium in corpora omnl-
vena non valet, fed tantum in teneriora, qualia funt humores, ac'r, et fpiritus : atquc
hie tamen excipimus operationes caioris, folis et coeleftium, qui et ad metalla, et ad
plurima fubterranea proculdubio penetrat. Tertia eft : Omnis operat'io coeleflium,potius
ad ma (fas rerum extendijur, quam ad individua : oblique tamen pervenit etiam ad in-
dividua nonnulla : ilia fcilicet, quae ex individuis ejufdem fpeciei funt maxime paftibi
iia, et tanquam cera mollior; veluti cum conftitutio ac'ris peftilens corpora minus re-
fiftentia occupat, magis reiiftentia praeterit. Quarta eft praecedenti non diflimilis :
cmnis cperatio Coeleftium non inpuncla temper urn, aut anguftias mi nut as, fed in fpatia
majora defluit et dominatur: itaque praedicliones de temperaturis anni, verae effe
poffint; de diebus fmgulis, provanis merito habentur. Proftrema eft (quae etiam
prudentioribus aftrologis femper placuit) quod nulla in/it aflris fatalis meceflitas ;
fed quod inclinent ea potius, quam cogant. Addimus et illud (in quo in partes aftro-
logiae, fi fuerit emendata, non obfeure venire videbimur) nimirum quod nobis pro
certo conftet, coeleftia, in fe habere alios quofdam influxus, praeter calorem et lu-
men ; qui tamen ipfi, fecundum regulas illas, quas jampofuimus, et non aliter, va'.ent.
Verum illi in intima phyfica latent, et longiorem diiTertationem poftulant. Vifum eft
igitur nobis (his, quae diximus, rite perpeniis) inter defiderata reponere aftrologiam
his principiis noftris confentaneam : atque ficut aftronomiam, quae phyficis rationibus
nitatur, aftronomiam vivam nominavimus; ita et aftrologiam, quae per eafdem regitur,
aftrologiam fanam appellare placet. Circa quam re£le conficiendam, licet ea, quae
diximus, non parum profutura fint ; pauca tamen addemus more noftro, quaeliquido
proponent, et ex quibus fit coagmentanda, et ad quae adhibenda. Primo in aftrolo-
giam fanam recipiatur doftrina de commixtionibus radiorum, conjunftionibus fcilicet
ct oppofitionibus, et reliquis fyzygiis, five afpe&ibus planetarum inter fe : planeta-
rum autem per figna zodiaci pertranfitum, et locationem fub iifdem fignis, etiam huic
parti de commixtionibus radiorum afiignamus : locatio enim planetae fub figno, eft
conjunctio quaedam ejufdem cum ftellis figni : quinetiam ficut conjunctiones, ita et
oppofitiones, et reliquae fyzygiae planetarum, erga ftellas fignorum notandae funt ;
quod adhuc plene fa£rum non eft. At commixtiones radiorum ftellarum fixarum ad
iiivicem, utiles quidem funt ad contemplationem de fabrica mundi, et regionum fub-
jacentium natura ; ad praedicliones minime, quia femper eodem modo fe habent. Se-
cundo recipiantur acceffiones fingulorum planetarum propius ad perpendiculum, aut
receffiones ab ipfo, fecundum regionum climata : habent enim planetae finguli, non
minus quam fol, fuas aeftates, fuas hiemes, in quibus fortius, aut infirmius radios jaci-
ant, propter rationem perpendiculi. Etenim nobis dubium non eft, quin luna pofita
in leone, fortius operetur fuper corpora naturalia, apud nos, quam pofita in pifcibus:
non quod luna fub leone ad cor refpiciat, fub pifcibus ad pedes (Ticut fabulantur) fed
propter elevationem verfus perpendiculum, et approximationem ad ftellas majores,
eadem prorfus ratione, qua etfol. Tertio recipiantur apogaea etperigaea planeiarum,
cum debita difquifitione, ad quae pertineat planetae vigor in fe ipfo, ad quae vicinitas
ad nos. Planeta enim in apogaeo, five exalratione fua, magis alacer eft ; in perigaeo
autem, five cafu fuo, magis communicat. Quarto recipiantur (ut fummatim dicamus)
omnia reliqua accidentia moms planetarum; quales fingulorum in itinere fuo accele-
rationes, retardationes,progrelTus, ftationes, retrogradationes ; quales diftantiae a fole,
combuftiones, augmenta et diminutiones luminis, eclipfes ; et li quae lint alia. Ltenim

N 2 faciunt

5.2 I)E AVGMENT1S SCIENTIARV M. Lis. Ilfc.

facinnt hacc omnia, ut planetarum radii, vel fortius, vel debilius, diverfis denique
inodis etvirtutibus, operentur. Atque quatuor ilia ad radiationes ftellarum fpeftant.
Ouinto recipiantur, quae naturas ftellarum, five erraticarum, five fixarum, in propria.
fua effentia et acbvitate, referare er detegere ullo raodo queant : qualis magnitudo ;
qualis color et afpe&us ; qualis fcintillatio et vibratio lurainis ; qualis fitus verfus polos,
aut aequinocbum: quales afterifmi; quae aliis ftellis magis immixtae, quae magis folita-
riae : quae fuperiores, quae inferiores ; quae ex fixis intra vias fobs et planetarum
(zodiacum fcilicet) quae extra : quis ex planetis velocioiv quis tardior : quis moveatur hi
ecliptica, quis pervagetur in latitudine : quis poflit effe retrogradus, quis minime :■
quis patiatur omniroodam diftantiam a fole, quis alligetur : quis moveatur celerius in
apogaeo, quis in perigaeo : denique anomalia martis, expatiatio veneris, et labores five
paffiones admirandae, quae non femel et in fole, et in venere deprehenfae funt, et ii
quae lint alia ? Poftremo recipiantur etiam ex traditione, naturae et inclinationes plane-
tarums particulares, atque etiam ftellarum fixarum; quae, quandoquidem magna"
confenfu tradantur, non leviter (praeterquara ubi cum phyficis rationibus plane dif-
cordant) rejiciendae funt- Atque ex talibus obfervationibus coagmentatur aftro-
logia fana; et fecund um eas tantum fchemara coeli et componere,. et interpretari
oportet.

Adhibetur autem aftrologia fana; ad praedicYiones fidentius, ad elecliones cautius,
ad utraque autem intra terminos debitos. Praedi&iones fieri poflint, de cometis futu-
ris, qui (ut noftra fert conjectura) praenunciari poflunt: et de omni genere meteororum,
diluviis, liccitatibus, ardoribus, conglaciationibus, terrae motibus, irruptionibus aqua-
rum, eruptionibus ignium, vends et pluviis majoribus, anni variis tempeftatibus, pe-
ililentiis, morbis graflantibus, ubertate et caritate frugum, bellis, feditionibus, feebs,,
tranfmigrationibus populorum ; denique de omnibus rerum vel naturaliumv vel civi-
lium motibus, aut innovationibus majoribus : ad magis autem fpecialia, et forte lingu-
laria, praedicbones iftae (licet minore certitudine) deduci poilint, fi repertis primo
hujufmodi temporum inclinationibus ^eneralibus, acri judicio, vel phyfico, vel poli-
tico, applicentur illis fpeciebus aut individuis, quae hujufmodi accidentibus maxime
fint obnoxia ; veluti ii quis ex praecognitione tempeftatum anni, eas reperiet (exempli
gratia; magis oleis quam vitibus, magis phthificis quani hepaticis, magis incolis col-
lium quam vallium, magis monachis quam aulicis (propter victus rationem diverfam)
propiuas aut perniciofas. Aut fi quis ex eognitione influxus, quern cocleftia habent
inner fpiritus humanos, reperiat eum talem efle, ut magis populis, quam regibus, magis
viris doebs et curioiis quam animofis et militaribus, magis voluptariis quam nego-
tiofis aut politicis, faveat aut adverfetur. Hujufmodi autem innumera funt, fed
(quemadmodum diximus) non tantum cognitionem illam generalem, quae fumitur ex
altris (quae funt agentia) verum etiam particularem fubjeclorum (quae funt pafliva)
rcquirunt. Neque elecbones prorfus rejiciendae funt; fed parcius illis, quam praeui-
ftionibus, fidendum. Videmus enim in plantationibus et feminationibus,. et infitioni-
bus, aetatum lunae obfervationes non efie res omnino frivolas. Sunt et multa ejus
generis. Verum et elecbones iftae etiam magis, quam praedictiones, per noftras regu-
las cohibendae funt. Atque iliud femper attendendum; valere elecbones- in illis tan-
tum cafibus, ubi et virtus coeleftium talis fit, quae non lubito tranfeat: et actio infe-
riorum fimiliter talis, quae non ftatim abfolvatur; quemadmodum fit in illis exemplis,
quae memoravimus : nam nee incrementa lunae fubito traniiguntur, nee incrementa
plantarum. Pun&ualitas vero temporis omnino repudianda. Inveuiuntur autem et
talia complura (quod quis minus putet) in elecbonibus circa civilia. Quod fi quis 1103

compellac

Cav.IV. de avgmextis scientiarvm. ?3

eompellat eo nomine, quod ex quibus ii"ta aftrologia emendata elici poflit ; et rurfus,
ad quae utiliter adhiberi, illiquid monflravimus ; quis vero fit eliciendi modus, neuti-
quam docuimus: ille minus aequus fuerit, cum artemipfam (cujus debitores non
fumusj a nobis exigat Hcc tamen circa illud ipfum, quod petit, monebimus; qua-
tuor tamum effe modos, quibus ad banc fcientiam via fternatur. Primo per experi-
menta fiitura; dein per experimenta praeterita; rurfus per traditiones; ultimo per
rationes pbvficas. Atque quod ad experimenta futura, quid attinet dicere ? cum ilia
fecu'.is compluribus ad eorum copiam comparandam indigeant; ut de iifdem cogitatio-
nem fufcipere fruftra fuerit. Quod vero ad experimenta praeterita; ea certe in manu
hommuni funt ; licet res fit laboriofa et multi otii. Poffint enim aftrologi (ii fibi non
ic :*.t) omnes cafus majores (veluti inundationes, peftilentias, proelia, feditiones,
mortes regum, li placet, et limilia) ex hiftoriae fide depromere ; et fitum coeleltium,
non fecundum thematum fubtilitatem, fed juxta regulas eas revolutionvun, quae a no
bis adumbratae funt, qualis fuerit fub iifdem temporibus, intueri: ut ubi manifeftus
fuerit eventuum confenfus et confpiratio, ibi praedictionis norma probabilis conftitua-
tur. Quatenus ad traditiones; eas ita ventilare oportet, ut quae cum- rationibus phy-
ficis manifefto pugnent, e medio tollantur ; quae vero cum iis bene confentiant, etiam
automate fua valeant. Quantum denique ad pbyficas rationes ; illae maxime huic
inquifitioni accommodatae funt, quae de catholicis materiae appetitibus et paflionibus,
et de motibus corporum frmplicibus et genuinis inquirunt. His enim alis ad coeleftia
ifta materiata afcenditur tutiftime. Atque de aftrologia faoa hacTenus.

Infaniae autem aftrologicae (praeter ea, quae a priucipionotavimus, commenta) alia
quaedam portio fupereft non praetermittenda : quae tamen ab aftrologia fecludi fiplet,
et in magiam, quam vocant, coeleftem transferri. Ea nacra eft mirum commentum
ingenii humani, nimirum, ut benevolus aliquis fuus aftrorum in figillis aut fignaculis
(puta metalli, aut gemmae alicujus ad intentionem propriae) excipiatur, quae horae
ejus felicitatem alias praetervolaturani detineant, et quail volatilem flgant. Quemad-
modum gxaviter ille conqueritur, de tarn nobili apud antiquos arte, jampridem amifia:

Annulus infufo non vivit minis olympo,

Non magis inger.tes humili fub lumine Pboebos

Fert gemma, aut celfo divulfas cardlne lunas.
Certe reliquias fan&orum, earumque virtutes, recepit ecclefia Romana (neque enim
in divinis et immateriatis fluxus temporis obeft) verum ut condantur reliquiae coeli,
quo hora, quae r^ceffit, et tanquam mortua eft, revivifcat et cominuetur, mera eft
luperftitio. MifTa igitur haec faciamus, nifi forte Mufae aniculae jam faclae fint.

Phyfkam abftractam in duas partes rectilGme dividi poffe ftatuimus : doclrinam de
fchematifmis materiae, et do&rinam de appetitibus et motibus. Vtrofque curfim enu-
merabimus, unde verae phyficae de abftra&is adumbratio quaedam deduci poflit.
Schematifmi i materiae funt, denfum, rarum; grave, leve ; calidum, frigidum; tangibile,
pneumatlcum ; volatile, fixum; determinatum, fluidum ; humidum, liccum ; pingue,
crudum; durum, molle; fragile, teniile; porofum, unitum ; fpirituofum, jejunum ;
(implex, compoiitum ; abfolutum, imperfec~te milium ; fibrofum atque venofum, fim-
piicis politurae five aequum; fimilare, diflimilare ; fpecificatum, non fpecificatum ;
organicum, inorganicum; animatum, inanimatum : neque ultra rem extendimus. Sen-
fibile enim et infenfibile, rationale et irrationale, ad do&rinam de homine rejicimus.
Appetituum vero et motuum duo genera funt : funt enim vel moms fimplices, in qui-
bus radix cranium naturalium acbonum continetur, pro ratione tamen fchematifmorum
materiae ; vel motus compofiti five produdti ; a quibus ultimis recepta \ hilofophia

(quae

0.1

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. Ill

(quae parum de corpore naturae ftringit) aufpicatur. Debent autem haberi hujuf-
modi motu? compofiti (quales funt generatio, corruptio, et reliqui) pro penfis quibuf-
dam, aut fummis motuum fimpliciura, potius quam pro motibus primitivis. Motus
fimplices funt, motus antitypiae, quem vulgo motum, ne flat penetratio dimenfionum,
vocant : motus nexus, quem motum ex fuga vacui appellant : motus libertatis, ne
detur compreffio aut extenfio praeternaturalis : motus in fphaeram novam, five ad ra-
refa&ionem et condenfationem : motus nexus fecundi, five ne detur folutio continui-
tatis: motus congregations majoris, five ad mafias connaturalium fuorum, qui
vulgo dicitur motus naturalis: motus congregationis minoris, qui vulgo dicitur
fympathiae et antipathiae: motus difponens, five ut partes bene collocentur in toto :
motus aifimihtionis five multiplication'^ naturae fuae fuper aliud: motus excitatio-
nis, ubi agens nobilius motum in alio latentem et fopitum excitat : motus figilli five
impreflionis, operatio fcilicet abfque communicatione fubftantiae : motus regius, five
cohibitio reliquorum motuum a motu praedominante : motus abique termino, five
rotatio fpontanea : motus trepidationis ; five fyftoles et diaftoles, corporum fcilicet,
quae locantur inter commoda et incommoda: poftremo decubitus, five exhorrentia
motus, quae etiam plurimarum rerum eft caufativa. Hujufinodi funt motus funpHces,
qui ex penetralibus naturae vere prodeunt : quique complicati, continuati, alternati,
i'raenati, repetiti, et multis modis aggregati, motus illos compoiitos, five fummas
motuum, quae receptae funt, aut illis fimiles conflituunt. Summae motuum, funt
decantati illi motus, generatio, corruptio, augmentatio, diminutio, alteratio et latio :
etiam mixtio, feparatio, verfio. Superfunt tantum tanquam appendices phyficae,
menfurae motuum : quid poflit quantum, five dofis naturae? Quid poflit diftantia?
id quod orbis virtutis five attivitatis non male vocatur. Quid poflint incitatio et
tarditas ? Quid brevis aut longa mora ? Quid vis aut hebetudo rei ? Quid ftimulus
periftafeos? Atque bae funt phyficae verae de abftracHs partes genuinae. Etenim,
in fchematifmis materiae, in motibus fimplicibus, in fummis five aggregationibus
motuum, et in menfuris motuum, phyfica de abftra&is abfolvitur. Nam motum
%'oluntarium in animalibus; motum qui fit in a&ionibus fenfuum ; motum phantafiae,
appetitus, et voluntatis ; motum mentis, decreti, et intelleclualium, ad proprias do-
arinas amandamus. Illud tamen iterato monemus, univerfa haec, quae diximus, in
phyfica non ulterius tracrari, quam ut inquirantur materia et efficiens ipforum; retrac-
tantur enim in metaphyfica, quoad formas et fines.

Phyficae fubjungemus appendices iniignes duas; quae non tarn ad^materiam, quam
ad modnm inquifitionis, fpeftant ; problemata naturalia, et placita antiquorum philofo-
phorum. Prior naturae multiplicis five fparfae appendix eft: fecunda naturae unitae,
live fummarum ; utraque ad folertem dubitationem pertinet, quae fcientiae pars eft
non contemnenda. Nam problemata particulares dubitationes coinplectuntur ; pla-
cita generates circa principia et fabricam. Problematum exemplum nobile eft in libris
Ariftotelis: quod genus opens meruit certe, non folum ut polterorum laudibus cele-
braretur, verum etiam ut eorum laboribus continuaretur ; cum dubitationes in-
dies oriantur novae. Attamen inhacre adhibenda eft cautio, magni utique momenti.
Dubiorum commemoratio et propofitio duplicem in fe habet fruclum: unum, quod
philofophiam muniat contra errores ; quando id, quod non plane liquet, non judicatur
aut afferitur (ne error errorem gigneret) fed fufpenditur de eo judicium, et non fit po-
fitivum : alteram, quod dubitationes in codicillos relatae, totidem fpongiae funt, quae
incrementa fcientiae perpetuo ad fe fugant et alliciant ; unde fit ut ilia, quae nifi prae-
celfiffeiit dubitationes. leviter etficco peek tranfmilla fuiflent, dubitationum admonitu
a , attente

Cap. IV. D E A V G M E NT I S S C I E N T I A R V M. 95

attente et ftndiofe obferventur. Verum hae duae utilitates vix unum compenfant in-
commodum, quod, nifi fedulo prohibeatur, fe ingeret; nimirum quod dubitatio, fi
femel admutntur tanquam jufta, et fiat quafi autbentica, itatim defeniores in utramque
partem fufcitabir, qui etiam pofteris eandem licentiam dubitandi tranfmittant : adeo
ut homines ingenia fua intendant et applicent ad hoc, ut alatur potius dubitatio, quam
terminetur aut folvatur. Cujus quidem rei exempla et in jurifperitis, et in acade-
micis ubiquc occurrunt : quibos moris eft, ut dubitationem femel admiffam, perpe-
tuam effe velint, ncc minus dubitandi, quam afferendi, auctoramenta ampleclantur :
cura tamen ille demum fit ingenii ufus legitimus, qui ex dubiis certa faciat, non qui
certa in dubium vocet. Qiiare calendarium dubitationum i\\e problematum in natura
et defiderari affero, et fufcipi probo : modo curae fit, ut aucla fcientia indies (quod
fiet proculdubio fi nos audiant homines) quae clare difcuffae fint dubitationes ex albo
deleantur. Huic calendario aliud addi cuperem, non minus utile : cum enim in omni
inquifitione inveniantur hacc tria, perfpicue vera, dubia, perfpicue falfa: utilifiimum
foret, calendario dubiorum, calendarium falfitatum et errorum popularium, vel in hi-
ftoria naturali, vel in dogmatibus grailantium, adjungere : ne illae amplius fcientiis
moleftae fint.

Quod ad placita antiquorum philofophorum, qualia fuerunt Pythagorae, Philolai,
Xenophanis, Anaxagorae, Parmenidis, Leucippi, Uemocriti, aliorum (quae homines
contemptim percurrere folent) non abs re fuerit paulo modeftius in ea oculos conji-
cere. Etfi enim Ariftoteles, more Ottomanorum, regnare fe haud tuto poffe putaret,
nifi fratres fuos omnes contrucidaffet ; tamen iis, qui non regnum aut magifterium,
fed veritatis inquifitionem atque illuftrationem fibi proponunt, non potefl non videri
res utilis, diverfas diverforum, circa rerum naturas, opiniones, fub uno afpeclu in-
tueri. Neque tamen fubeft fpes quod Veritas aliqua purior, ex illis aut iimilibus the-
oriis, fperanda ullo modo fit. Quemadmodum enim eadem phaenomena, iidem cal-
culi et Ptolemaei principiis aflronomicis, et Copernici competunt: ita experientia ilta
vulgaris, qua utimur, atque obvia rerum facies, pluribus diVerfis theoriis fe applicare
potefl : ubi ad re£tam veritatis indagationem longe alia feveritate opus fuerit. Ele-
ganter enim Ariftoteles: Infantes primo balbutientes, quafvis mulieres appellare matres ;
fojl autem propriam matrem difcernere. Sic certe pueriiis experientia, omnem philofo-
phiam appellabit matrem : adulta vero matrem veram internofcet. Interea juvabit
philofophias difcrepantes, veluti diverfas naturae gloflas (quarum una fortaile uno
loco, alia alio eft emendatior) perlegere. Optarim igitur, ex vitis antiquorum philofo-
phorum, ex fafciculo Plutarchi de placitis eorum, ex citationibus Platonis, ex confuta-
tionibus Ariftotelis, ex fparfa mentione, quae habetur in aliis libris, tarn ecclefiafticis,
quam ethnicis (Lactantio, Philone, Philoftrato, et reliquis) opus confici, cum dili-
gentia et judicio, de antiquis philofophiis. Tale enim opus nondum extare video.
Attamen hie moneo, ut hoc fiat diftin&e: ita ut fingulae philofophiae feorfum com-
ponantur et continuentur; non per trtulos etfafciculos (quod Plutarchus fecit) excipi-
antur. Quaevis enim philofophia Integra fe ipfam fuftentat : atque dogmata ejus libi
mutuo et lumen et robur adjiciunt : quod fi diftrahantur, peregrinum quiddam et du-
rum fonant. Certe quando apud Taciturn lego facia Neronis aut Claudii, circum-
ftantiis temporum, perfonarum, et occafionum veftita ; nil video quod a probabilitate
prorfus abhorreat : cum vero eadem lego in Suetonio Tranquillo, per capita et com-
munes locos, minimeque in ferie temporis repraefentata, portenta quaedam videntur,
et plane incredibilia. Neque abfimilis eft ratio philofophiae, quando proponitur in-
tegra, et quando in frufta concifa et diffecta. Neque vero ex hoc placitorum philo-

fopliiae

9<5

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. III.

fophiae calendario nuperas theorias et dogmata exclude* ; ficut illam Theophrafti Pa-
racelii, eloquenter in corpus quoddam et harmoniam philofophiae redactam a Seve-
rino Dano ; aut Telefii Confentini, qui Parmenidis philofophiam mftaurans, arma Pe-
ri pateticorum in illos ipfos vertit; aut Patricii Veneti, qui Platonicorum fumos lub-
limavit ; aut Gilberti popularis noftri, qui Philolai dogmata repofuit ; aut alterius cu-
pifcunque, fi modo dignus fit. Horum vero (quoniam volumina integra extant) fum-
mae tantum inde confieiendae, et cum caeteris conjungendae. Atque de phyfiea cum
appendicibus haec difta fiat.

Quantum ad metaphyficam, affignavimus jam ei inquifitionem caufarum formalium
et finalium ; quae aflignatio, quatenus ad formas, incaiTum facta videatur. Invaluit
fiquidem opinio atque inveteravit, rerum formas eflentiales, feu veras differentias,
nulla humana inveniri diligentia pofTe. Quae opinio interim nobis elargitur, atque
concedit, inventionem formarum ex omnibus fcientiae partibus digniflimam effe, quae
inveftigetur, fi modo fieri poffit, ut reperiantur. Ad inventionis poffibilitatem vero
quod attinet, funt certe ignavi regionum exploratores, qui ubi nil nil! coelum et pon-
tum vident, terras ultra effe prorfus negant. At manifeftum eft Platonem, virura
fublimis ingenii (quique veluti ex rupe excelfa omnia circumfpiciebat) in fua de ideis
doftrina, Formas effe verum fcientiae objeclum, vidiffe; utcunque fententiae hujus ve-
riffnnae fruttum amiferit, formas penitus a materia abftractas, non in materia deter-
minatas, contemplando et prenfando : unde factum eft, ut ad fpeculationes theologi-
cas diverteret ; quod omnem naturalem fuam philofophiam infecit et polluit. Quod
fi diligenter, ferio, et fincere ad actionem et ufum oculos convertamus ; non difficile
erit dffquirere, et notitiam affequi, quae fint illae formae, quarum cognitio res humanas
miris modis locupletare et beare poffit. Subftantiarum enim formae (uno homine ex-
eepto, de quo Scriptura, Formavit hominem de limo terrae, et ffiravit in faciem ejus ffi-
raculum vitae ; non ut de caeteris fpeciebus, Producant aquae, Producat terra)
fpecies, inquam, creaturarum (prom nunc per compofitionem et tranfplantationem
inveniuntur multiplicatae) ita perplexae funt et complicatae, ut am omnino de iis
inquirere fruftra fit ; aut inquifitio earum, qualis effe poteft, feponi ad tempus, et
poftquam formae fimplicioris naturae rite exploratae fint et inventae, turn demum
inftitui debeat. Quemadmodum enim nee facile effet, nee ullo modo utile, formam
foni invefiigare ejus, qui verbum aliquod conftituat, cum verba compofitione et tran-
ipoiitione literarum fint infinita : at foni, qui literam aliquam fimplicem exprimat, for-
mam inquirere (quali fcilicet colliiione, quali inftrumentorum vocis applicatione, con-
fiituatur) comprehenfibile eft, imo facile: quae tamen formae literarum cognitae ad
formas verborum illico nos deducent. Eadem prorfus ratione, formam inquirendo
leonis, quercus, auri, imo etiam aquae, aut ac'ris, operam quis luferit: formam vero
inquirere denfi, rari ; calidi, frigidi ; gravis, levis; tangibilis, pneumatici; volatilis, fixi;
et limilium, tarn fchematifmorum, quam motuum, quos in phyfiea traftanda, magna
ex parte, enumeravimus (et formas primae claffis appellare confuevimus) quique (ve-
luti literae alphabeti) numero haud ita multi funt, et tamen effentias et formas om-
nium fubftantiarum conliciunt et fuftinent ; hoc eft, inquam, illud ipfum, quod co-
namur ; quodque earn partem metaphyficae, de qua nunc inquirimus, conftituit et
deiinit. Neque haec oificiunt, quo minus phyfiea eafdera naturas confideret quoque
(ut diftum eft) fed tantum quoad caufas fluxas. Exempli gratia, fi de caufa inqui-
ratur albedinis in nive, vel fpuma ; refte redditur, quod fit fubtiiis intermixtio aeris
cum aqua. Haec autem, longe abeft, ut fit forma albedinis, cum aer etiam pulveri
vitri aut cryftalli irit .Tinixtus, albedinem limiliter procreet, noil minus quam fi admif-

ceatur

Cap. IV. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 97

ceatur aquae ; vcrum caufa cfficiens ilia tantum eft, quae nihil aliud quam vechicu-
lum eft formae. At in metaphyfica, fi fiat inquifuio, hujufmodi quidpiam reperies :
corpora duodiaphana intermixta, pcrtionibus eorum opticis, fimplici ordine fiveaequa-
liter collocatis, comtituere albedinem. Ilanc metaphyiicae partem defiderari reperio.
Nee mirum; quia illo inquirendi modo, jdi hucufque in ufum ver.it, nunquam in
feculum comparebunt rerum formae. Radix autem mali hujus, ut et omnium, ca eft;
quod homines et propere nimis et nimis longe, ab experientia et rebus particularibus,
cogitationes fuas divellere et abftrahere confueverunt, et luis meditationibus ct argu-
mentationibus fe totos dedere.

Vfus autem hujus partis metaphyficae, quam defidcratis annumero, duas ob c; i
vol maxime excellit. Prima eft, quod fcientiarum omnium officium fit et propria
virtus, ut experientiae ambages, et itinera longa (quantum veritatis ratio permittit)
abbrevient ; ac proinde remedium veteri querimoniae afterant, de vita brevi et arte
longa. lllud vero optime praeftatur, axiomata fcientiarum in magis generalia, et
quae omni materiae rerum individuarum competant, colligendo et uniendo. Sunt
enim fcientiae inftar pyramidum, quibus hiftoria et experientia, tanquam bails mr. ,
fubfternuntur ; ac proinde balls naturalis philofophiae eft hiftoria naturalis: tabulatum
primum a ball eft phyfica; vertici proximum metaphyfica: ad conum quod attinet et
punchim verticale (opus quod operatur Deus a principio ufque ad finem; fummariara
nempe naturae legem) hacfitamus merito, an humana poffit ad illud inquiiitio pertin-
gere. Caeterum haec tria, verae funt fcientiarum contabulationes, iuntque apud
homines propria fcientia inflatos, et theomachos, tanquam tres moles giganteae :
Ter funt conati imponere Velio Offam,
Scilicet at que Offae fronclofum invo/vere Olympum.
Apud eos vero, qui fe ipfos exinanientes, omnia ad Dei g'oriam referunr, tanquam
trina ilia acelamatio, Sancte, Sancte, Sancte. San&us enim Deus in multitudine
operum fuorum, fanftus in ordine eorum, fanclus in unione. Qua re fpeculatio ilia
Parmenidis et Platonis (quamvis in illis nuda fuerit fpeculatio) excelluit tamen; Omni i
ferfcalam quandam ad unit tit em a fender e. Atque ilia demum fcientia caeteris eft pra t-
ftantior, quae humanum intellectum minimum multiplicitate onerat, quam liquet efie
metaphyiicam : quippe quae contemplatur praecipue fimplices illas rerum formas
(quas fuperius formas primae claffis nominavimus) quandoquidem licet numero paucae,
tamen commenfurationibus et co-ordinationibus fuis omnem varietatem conftituunt.
Secunda res, quae hanc metaphyiicae partem de formis nobilitat, haec nimirum eft ;
quod poteftatem humanam emancipet maxime et liberet ; eamque in ampliffimum et
apertilfimum operandi campum educat. Nam phyfica per anguftos et impeditos calles
humanam operam dirigit, naturae ordinariae llexuofos tramites imir.ua. Spd latae
undique funt fapientibus viae; fapientiae nimirum (quae a veteribus rerum divinarum
et humanarum fcientia definiebatur) mediorum copiaet varietas femper fuppetit. Cau-
sae enim phyficae, novis inventis, in fimili materia, lucem et anfam praebent : at qui
formarn aliquam novit, novit etiam ultimam poffibilitatem fuperinducendi naturam
illam in omnigenam materiam, eoque minus inter operandum reftringitur et alligatur,
vel ad materiae balim, vel ad conditionem efllcientis. Quod genus fcientiae eleganter
defcribit etiam Salomon, etfi fenfu magis divino: Non arclabuntur grefjiis tui, et cur-
tens non habebis offendiculum. Intelligit fcilicet fapientiae vias, nee anguftiis nee obi-
cibus obno.xias efle.

Metaphyficae pars fecunda eft finalium caufarum inquiiitio, quam non ut praeter
miffam, led ut male collocatam notamus. Solent enim inquiri inter phyfica, non
Vol. I. O * inter

:

DE A V G MENTIS SCIENTIARVM. Lib. Itf.

inter metaphyfica. Quanquam fi ordinis hoc folum vitium eflet, non mihi fuerit
tanti. Ordo enim ad illuftrationem pertinet, ncque eft ex fubftantia fcientiarum. At
haec ordinis inverfio defectum infignem peperit, et maximam philofophiae induxit
calamitatem. Traftatio enim caufarum finalium in phyficis, inquifitionem caufarum
phyfkarum cxpulit et dejecit, effecitque ut homines in iiliufmodi fpeciofis, et umbra-
tilibus caufis acquiefcerent, nee inquifitionem caufarum realium, et vere phyficarum
flrenue urgerent ; ingenti fcientiarum detrimento. Etenim reperio hoc factum efTe,
non folum a Platonerqui in hoc littore femper anchoram figit, verum etiam ab Ari-
ftotele, Galeno, et aliis, qui faepiffime etiam ad ilia vada impingunt. Etenim qui
caufas adduxerit hujufmodi; Palpebras ci/mpilis, pro fipi et vallo efife, ad muniment urn
oculorwn: aut corll In animalibus firmitudinem effe ad propellendos calores et frigora:
aut c/J'a procolumnls ettrabibus a natura induct, quibus fabric a corporis innitatur : aut
folia arborum emlttl, quo f rutins minus patiantur a file et vento : aut nubes infublimi
fieri, ut terrain imbribus irrigent : aut terrain denfari etfolidari, ut ft alio et manfio fit
' animaliian ; et aliafimilia: is'in metaphyficis non male ifta allegarit; in phyficis autem
nequaquam. Imo, quod coepimus dicere, hujufmodi fermonum difcurfus (inftar remor-
arum, uti fingunt, navibus adhaerentium) fcientiarum quafi velificationem et progrei-
fum retardarunt, ne curfum fuum tenerent, et ulterius progrederentur : et jam pridera
efFecerunt, ut phyficarum caufarum inquifitio negle&a deficeret, ac filentio praeteri-
retur. Quapropter philofophia naturalisDemocriti, et aliorum, qui Deum et mentem
a fabrica rerum amoverunt ; et ftrufturam univerfi infinitis naturae praelufionibus et
tentamentis (quas uno nomine fatura, aut fortunam vocabant) attribuerunt ; et rerum
particularium caufas materiae neceftitati, fine intermixtione caufarum finalium, affigna-
runt ; nobis videtur (quantum ex fragments et reliquiis philofophiae eorum conjicere
licet) quatenus ad caufas phyficas, multo folidior fuiffe, et altius in naturam penetrance,
quam ilia Ariftotelis et PJatonis : hanc unicam ob caufam, quod illi in caufis finalibus
nunquam operam triverunt ; hi autem eas perpetuo inculcarunt. Atque magis in hac
parte accufandus Ariftoteles, quam Plato : quandoquidem fontem caufarum finalium,
Deum fcilicet, omiferit, et naturam pro Deo fubltituerit, caufafque ipfas finales, po-
tius ut logicae amator, quam theologiae, amplexus fit. Neque haec eo dicimus, quod
caufae illae finales ?erae non fint, et inquifitione admadum dignae in fpeculationibus
metaphyficae ; fed quia dum in phyficarum caufarum poflefiiones excurrunt et irruunt,
mifcre earn provinciam depopulantur et vaftant. Alioquin, fi moio intra terminos
fuos coerceantur, magnopere hallucinantur,. quicunque eas phyficis caufis adverfari-
aut repugnare putent. Nam caufa reddita, quod palpebrarum pill oculos muniant',
nequaquam fane repugnat ahcri illi, quod pilofitas foleat contingent bumiditatum
erijiciis :

Mufcofifontes, etc.
Neque caufa reddita, quod coriorum In animalibus firmitudo pertinet ad coeli injurias
propulfandas, adverfatur illi alteri, quod ilia firmitudo fit ob contraclicnem pororum, in
extimis corporum, per frigus et depraedationem abris. Et fie de reliquis: conlpirantibus
optime utrifque caufis ; nifi quod altera intentionem, altera (implicem confecutionem
denotet. Ncque vero ill a res in dubium vocat providentiam divinam, aut ei quicquam
derogat ; fed potius eandem miris modis connrmat et evehit. Nam ficut in rebus civi-
libus prudentia politica fuerit multo altior et mirabilior, fi quis opera aliorum ad fuos
fines et defideria abuti pofiit, quibus tamen nihil coniilii lui impertit (ut .interim ea
agant, quae ipfe velit, neutiquam vero fe hoc facere intelligant) quam fi confili.i fua
turn adminiftris voluntatis fuae coimnunicaret : lie Dei fapientia eJfulget mirabiliug,

cum

CAr. IV. DE AYGMENTIS SCIENTIARV M; 99

cum natura aliud agit, providentia aliud elicit ; quatn fi Gngulis fchematibiis et moti-
bus naturalibus, providentiae charafteres effent impreffi. Scilicet Ariftoteli, poftquam
naturam finalibus caufis impraegnaflet : i 'ril fruftra

per ejfe competent {ft impediment it) et hujufmodi multa eo fpe&antia po-

fuiflet ; amplius Deo non fuit opus: at Democritus et Epicurus, cum atomos iuos
praedicabant, eoufquc a fubtilioribus nonnullis tolerabanrur ; verum cum ex eorura
fortuito concurfu, fabricam ipfam rerum abfque mente coaluiffe affererent, ab omnibus
rifu excepd funt. Adeo ut tantum abfit, ut curiae phyficae homines a Ueo et provi-
dentia abducant, ut contra potius philofophi illi, qui in iifdem eruendis occu'
fuerunt, nullum exitum rei reperiant, nifi poftremo ad Deum et providentiam confu-
giant. Atque haec de metaphyfica difta fint : cujus partem de caufis finalibus, in lib .
et phyficis, et metapbyficis, tra&atam nor. Qegaverimj in his rede, in illis perperam,
propter incommodum inde fecutum.

C A P V T O^V I N T V M.

fartitio opera tivae doBrwae de natura in mechanic am et ?nagiam : quae refpon. ,
partibus fpeculativae : phyficae mechanic a, metapbyjicae magia ; et expurgatio voca-
buli magiae. Appendices dUae operativae; inventarium opum humanarum, et cata-
logus polychreflcrum.

OPERATIVAM de natura fimiliter in duas partes dividemus, idque ex necessi-
tate quadam. Subjicitur enim haec divifio divifioni priori do&rinae fpecu-
lativae. Phyfica fiquideni, et inquiiltio caufarum efficientium et materialium, pro-
ducit mechanicam ; at metaphyiica, et inquifitio formarum, producit magiam : nam
caufarum finalium inquilitio lterilis eft, et, tanquam virgo Deo confecrata, nihil parit.
Neque nos fugit, efle et mechanicam faepius mere empiricam et operariam, quae a
phyfica non pendeat ; verum hanc in hiftoriam naturalem conjecimus ; a philofophia
uaturali fegregamus. Loquimur tantum de ea mechanica, quae cum caufis phyficis
conjun&a eft. Veruntamem intervenit quaedam mechanica, quae nee prorfus opera-
ria eft, neque tamen philofophiam proprie attingit. Operum enim inventa omnia,
quae in hominum notitiam venerunt, aut cafu occurrerunt, et deinceps per manus
tradita funt; aut de induftria quaefita: quae autem intentionaliter inventa funt; ilia
aut per caufarum et axiomatum lucem eruta funt ; aut per exteniionem quandam,
vel tranflationem, vel compofitionem inventorum priorum deprehenia.; quae magis
ingeniofa quaedam res eft et fagax, quam philofophica. Hanc vero partem, quam
neutiquam contemnimus, non multo poll, cum de experientia literata inter logica tra-
ftabimus, curlim perftringemus. Enimvero mechanicam, de qua nunc agimus,
traftavit Ariftoteles promifcue : Hero in fpiritalibus ; etiam Georgius Agricola,

nor recens, diligenter admodum in mineralibus; aliique quamplurimi in fub-
iectis particularibus : adeo ut non habeam, quod dicam de omiffis in hac parte ; nifi
quod mechanica promifcua, fecundum exemplum Ariftotelis, diligentius debuiflent
continuari per labores recentiorum; praeiertim cum delechi eorum mechamcorum,
quorum aut caufae magis obfeurae, aut aifeclxis magis nobiies. Verum qui in hiice

tunt, quafi oras tantum maritimas perreptant:

Premendo littus iniquum,

O 2 Meo

ipo DE AVGMENTIS SCIEN T I A R V M. Lie.HI.

Meo fiquidemjudicio, vix point aliquid in natura radicitus verti aut innovari, vel per
cafus aliquos fortuitos, vel per tentamentar expcrimentorum, vel ex luce caufarum
phyficarum, fed folummodo per inventionem formarum. Si igirar defiderari earn
partem metaphyficae, quae de formis agit, pofuimus; fequkur, ut naturalis etiam ma-
gia, quae ad earn eft relativa, fimiliter defideretur. Verum hoc loco poftulandum
videtur, ut vocabulum iltud magiae, in deteriorem partem jam pridem acceptum, an-
tiquo et honoriiico fenfui reflituatur. Etenim magia apud Perfas pro fapientia fub-
limi, et fcientia confenfuum rerum univerfalium, accipiebatur ; atque etiam tres i!!i
reges, qui ab oriente ad Chriftum adorandum vcnerunt, magorum nomine vocabantur.
Nos vero earn illo in fenfu intelligimus, ut lit fcientia, quae cognitionem formarum abdi-
taruvn ad opera admiranda deducat; atque, quod dici folet, aftiva cum paffivis conjun-
gendo, magnalia naturae manifeftet. Kam quantum ad naturalem magiam (quae in
libris plurimorum volitat) credulas quafdam et fuperftitiofas traditiones, et obferva-
tionesde fympathiis et antipathiis rerum, atque de cccultis et fpecificis proprietatibus
complectentem, cum frivolis ut plurimum experimentis, potius occultandi artificio et
larva, quam re ipfa, admirandis : non erraverit fane, qui earn dixerit a fcientia, quam
quserimus, tantum diftare, quoad veritatem naturae, quantum libri rerum gel1 arum
Arthur! ex Britannia, aut Hugonis Burdegalenfis, et hujufmodi heroum umbratilium,
diiferunt a Caefaris commentariis, quoad veritatem hiftoricam. Manifeltum enim eft,
Caefarem majora revera perpetraffe, quam illi de heroibus fuis confingere aufi funt ;
fed modis faciendi minime fabulofis. Hujufmodi doftrinas bene adumbravit fabula
de Ixione ; qui cum Junonis, potentiae deae, concubitum animo fibi defignaret, cum
evanida nube rem habuit; ex qua centauros et chimaeras progenuit. Sic qui infana
et impotenti cupiditate feruntur ad ea, quae per imaginationis tantum fumos et ne-
bulas cernere fe putant, loco operum, nil aliud quam fpes inanes, et deformia quaedam
ac monltrofa fpeftra, fufcipient. Hujus autem magiae naturalis, levis et degeneris,
operatio fuper homines, fnnilis eft foporiferis quibufdam medicamentis ; quae fomnum
conciliant, atque infuper inter dormiendum laeta et placentia fomnia emittunt. Primo
enim intelleftum humanum in foporem conjicit ; canendo proprietates fpecificas et
virtutes occultas, et tanquam coelitus demiffas, et per traditionum fufurros folummodo
perdifcendas ; unde homines ad veras caufas eruendas et indagandas non amplius exci-
tantur, et evigilant; fed in hujufmodi otioiis et creduiis opinionibus acquiefcunt: deinde
vero innumera commenta grata, et qualia quis optaret maxime, inftar fomniorum, infi-
nnat. Atque operae pretium elt notare, in 1 11 Is fcientiis, quae nimium trahunt ex
phantafia et fide (quales funt magia ilta levis, de qua nunc loquimur, alchemia, aftro-
logia, et aliae conlimiles) media fua, et theoriam, folere efle magis monftrofa, quam
finis ipfe eft, et actio, quo tendunt. Verfio argenti, aut argenti vivi, aut alicujus alterius
metalli in aurum, res aeditu dura: attamen longe verifimilius eft ab homine, qui
ponderis, coloris fiavi, malleabilis et extenfibilis, fixi etiam et volatilis, naturas cog-
nitas et perfpeftas habuerit; quique fimiliter prima mineralium femina ct menftrua
iter introfpexerit, poffe aurum multa et fagaci molitione tandem produci; quam
quod pauca elixiris grana, paucis momentis, alia metalla in aurum vertere valeant,
; r aftivitatem ejufdem elixiris, quae naturam fcilicet perficere, et omni impediirrento
liberare poffit. Similiter fene&utis retardatio, aut gradus alicujus juventutis inftau-
ratio, non facile fidem reperiat: attamen longe verifimilius eft ab homine, qui natu-
ram arefaftionis, et fpirituum fuper folida corporis depraedationes bene norit ; quique
naturam afiimilationis, atque alimentationis, vel perfe^tioris, vel pravioris, peripe-
xerit i naturam etiam fpirituum, et quail fiammae corporis, alias ad confumen-

dum

Cap. IV. D E AVGMENTIS SCITNTIA II V M. IOi

dum appofitae, alias ad reparandum, notarit; pofle per diaetas, balnea, un&iones,
medicinas propria*, accommodata etiam excrcitia, et limilia, vitam prolongari, aut
rem juvemutis, aliqua ex parte renovaii : quam quod hoc fieri polTit per guttas
pauculas, aut fcrupulos aiicujus pretioli liquuris, aut quinteffentiae. Rurfus ex aft lis
fata elici pofle non llatim, aut facile homines confenferint : iila vcro; quod hora nati-
vitatis (quae faepiflime ex pluribus accidentibus naturaribus, vel accelcratur, vel differ-
tur) vitae totius fortunam regat ; aut quod hora quaeftionisfit cum re ipfa, quae quae-
ritur, confatalis ; mcras nugas dixsris. Attamen tanta exercet humanum genus impo-
tia et intemperies, ut non folum, quae fieri non pofiunt, iibi fpondeant, fed etiam
maxime ardua, line moleftia aut fudore, tanquam feriantes, fe adipifci pofle confiduiu.
Vcrum demagiahaiftenus, cujus et vocabulum ipfum ab infamia vindicavimus, et fpe-
ciem veram a falfa et ignobili fegregavimus.

Hu']us vero partis, operativae fcilicet de natura, duae funt appendices, magni
utraque pretii. Prima eft, ut fiat inventarium opum humanarum, quo excipian-
tur, et brevitcr enumerentur, omnia hominum bona et fortunae (live fint ex fru-
ftibus, et proventibus naturae, five artis) quae jam habemur et quibus homi-
nes fruuntur, adjettis iis, quae olim innotuifie conftat, nunc autem perierunt : ad
hunc finem, ut qui ad nova inventa accingitur, de jam inventis et extantibus ne-
go:ium fibi non faceflat. Hoc vero inventarium magis erit anificiofum, magifque
a uri!e, fi quae communi hominum opinione impoilibilia reputantur, in unoquo-
que genere adjunxeris : atque una proxiina impofiibilibus, quae tamen habentur,
copulcs ; ut alterum humanam inventionem acuat, alterum quadantenus dirigat; ut-
que ex his optativis et potentialibus aftiva promptius deducantur. Secunda eft, ut
fiat calcndarium eorum experimentorum, quae maxime polychrefta funt, et ad aiio-
rum inventionem faciunt et ducunt. Exempli gratia, Experimentum art'ificialis con-
glaciationis aquae, per glaciem cum fale nigro ad infinita pertinet : hoc enim mo-
dum condenfationis fecretum revelat, quo homini nihil eft fructuofius. Praefto
enim eft ignis ad raretacliones ; verum in condenfationibus laboratur. Plurimum
autem facit ad inveniendi compendium, fi hujufmodi polychrefta proprio catalogo
i . cipiantnr.

C A P V T S E X T V M.

De magna pbihfopbiae natural:*, tarn fpeculativae quam operativae, appendice mathe~
matica : qttodque inter appendices potius peni debit, quam inter Jcientias fubftan-
as. Part hie mathematical in pur am et mix t am.

OPTIME Ariftotelss, pbyjicam et mathematicam generare pratlicam five mecba-
nit am. Ouare cum jam, tarn fpeculativam, quam operativam partem doctrinae
de natura tracraverimus, locus eft ut de mathematica dicamus, quae ad utramque eft
fcientia auxiliaris. Haec fiquidem in philofophia recepta, phyiicae et metaphyficae
pars tenia adjungimr. At nobis ifta retractantibus et recolentibus, fi earn ut fcicn-
tiam fubftantivam, et principalem, defignare in animo effer, magis confentaneum vi-
dereiur, et rei ipfius naturae, et ordinis perfpicuitati, ut conftitueretur tanquam portio
metaphyficae. Quantitas enim (quae fubjeftum eft mathematicae) materiae applicati',
vcluti dofis naturae eft, et plurimorum eiicctuum in rebus naturalibus caufativa : ideo-

que

ic:

D E A V G M E N T I S SCIENTIARVM. Lie. III.

que inter formas effentiales numeranda eft. Figurae autem et numerorum potent! i
in tantum apud antiquos valere vifa eft, ut Democritus principia varietatis return
mfiguris atomorum praecipue collocaverit : ac Pythagoras naturam rerum ex numeris
conftitui afferuerit. Illud interim verum eft, quantitatem inter formas naturales (quales
nos eas intelligimus) omnium maxime efie abftraftara, et a materia feparabilem :
quod ipfum in caufa fnit, cur et diligentius exculta, et acrius inquifita ab hominibus
fuerit, quam aliae quaecunque formae, quae omnes in materia magis funt immerfae.
Cum enim id hominum animis plane infitum fit (plurimo certe cum fcientiarum de-
trimento) ut generalium quafi campis liberis, magis quam particularium iylvis et feptis,
delectentur, nil repertum eft mathematicis gratius et jucundius, quo appctitus ifte ex-
patiandi et meditandi expleretur. Etfi autem haec vera fint, nobis tamen, qui non
tantum veritati et ordini, verum etiam ufui et commodis hominum, confulimus, fatius
demum vifum eft, mathematicas, cum et in phyficis, et in metaphyiicis, et in mecha-
nicis, et in magicis plurimum polleant, ut omnium appendices et copias auxiiiares,
deiignare : quod etiam quodammodo facere compellimur, propter delicias et faftum
mathematicorum, qui hanc fcientiam phyficae fere imperare difcupiant. Nefcio enim
quo fato fiat, ut mathematica et logica, quae ancillarum loco erga phyficam fe gerere
debeant, nihilominus certitudinem fuam prae ea ja&antes, dominatum contra exer-
cere praefumant. Verum de loco et dignitate hujus fcientiae minus curandum: de re
ipfa videamus.

Mathematica aut pura eft, aut mixta. Ad puram referuntur fcientiae, quae circa
■quantitatem occupatae funt, a materia et axiomatibus phyficis penitus abftraftam.
Eae duae funt, geometria et arithmetica : quantitatem altera continuam, altera difcre-
tam traftans. Quae duae artes, magno certe cum acumine, et induftria, inquifitae
et traftatae funt : veruntamen et Euclidis laboribus, in geometricis, nihil additum eft
a fequentibus, quod intervallo tot feculorum dignum fit ; et do&rina de folidis, nee a
veteribus, nee a modernis, pro rei ufu et excellentia, inftrufta et aucla eft. In arith-
meticis autem, nee fatis varia et commoda inventa funt fupputationum compendia, prae-
fertim circa progreffiones, quarum in phyficis ufus eft non mediocris: nee algebra
bene confummata eft ; atque arithmetica ilia Pythagorica et myftica, quae ex Proclo
et reliquiis quibufdam Euclidis coepit inftaurari, expatiatio quaedam fpeculationis
eft. Hoc enim habet ingenium humanum ut cum ad folida non fufiiciat, in fuperva-
caneis fe atterat. Mixta habet pro fubjefto axiomata et portiones phyficas : quanti-
tatem autem confiderat, quatenus eft ad ea elucidanda, et demonftranda, et aftuanda,
auxiliaris. Multae fiquidem naturae partes, nee fatis fubtiliter comprehendi, nee fatis
perfpicue demonftrari, nee fatis dextre et certo ad ufum accommodari pofiint, fine ope
et interventu mathematicae. Cujus generis funt perfpeftiva, mufica, aftronomia, cof-
mographia, architeftura, machinaria, et nonnullae aliae. Caeterum in mathematicis
mixtis integras aliquas portiones defideratas jam non reperio, fed multas inpoftcrum
praedico, fi homines non ferientur. Prout enim phyfica, majora indies incrementa
capiet, et nova axiomata educet ; eo mathematicae opera nova in multis indigebit, et
plures demum fient mathematicae mixtae.

Jam autem doftrinam de natura pertranfivimus, et defiderata in ipfa notavimus.
Qua in re fi a prifcis et receptis opinionibus difcefferimus, eoque nomine contradi-
cendi anfam cuiquam praebuerimus: quod ad nos attinet, ut dilfentiendi lludium longe
-ci nobis abeft, ita etiam et contendendi confilium. Si haec vera funt j
Nan can's imis furdis, re/pendent omnia fykae :

vox

Cap. IV. de avgmentis scientiakvm. 103

vox naturae ingeminabit, etfi vox hominura reclaraet. Quemadmodum autero Alex-
ander Boreia dicere folebat, de expeditione Gallorum l^eapohtana, Eos ventjfe cum
cret i in manibus, quo diver form fua mtarent, mm cum arms, ut perruniferent : fie nobis
maeis cordi eft paci'cus veritatis ingreflus; ubi quafi creta confingnemur animi, qui
tantum hofpitem excipere poffint ; quam qui pugnax eft, viamque fibi per contentions
et Ikes fternat. Abfolutis jgitur duabus partibus philoiophiae, de Nunune et de na-
tuia, reftat tertia de bomine.

F 11 A N-

FRAN C I S C I

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER Q_V A R T V S.

AD REGEM SVVM.

C A P V T PRIMVM.

Parti fio doBr'inae de homine, in philofophiam humaniiatis, et civilem. Partitio philo-
fophiae humamtatis, in doclrinam circa corpus hominis, et doclrinam circa animam
hominis. Conflitutio anius doclrinae generalis dc ?iatura,five dejlatu hominis. Partitio
doclrinae dejlatu hominis, in doclrinam de perfona hominis, et defoedere animi et
corporis. Partitio doclrinae de perfona hominis, in doclrinam de miferiis hominis,
et de praero^ativis. Partitio doclrinae defoedere, in doclrinam de indicationibus,
et de imprej/ionibus, AJfignatio phyfiognomiae et interpretationis fomniorum natura-
lium, doclrinae de indicationibus.

SIQVIS me (rex optime) ob aliquid eorum, quae propofui, aut deinceps propo-
nam, impetat aut vulneret (praeterquam quod intra praefidia majeftatis tuae
tutus effe debeam) fciat is, fe contra morem et difciplinam militiae facere. Ego
enim buccinator tantum, pugnam non ineo ; unus fortaffe ex iis, de quibus
Homerus :

Hi enim inter hoftes, etiam infenuffimos et acerbiffimos, ultro citroque inviolatiubique
commeabant. Neque vero noftra buccina homines advocat et excitat, ut fe mutuo
contradiclionibus profcindant, aut fecum ipfi proelientur et digladientur ; fed potius
ut pace inter ipfos fafta, conjunftis viribus, fe adverfus naturam reriun comparent,
ejufque edita et munita capiant et expugnent, atque fines imperii humani (quantum
Deus Opt. Max. pro bonitate fua indulferit) proferant.

Veniamus nunc ad earn fcientiam, ad quam nos ducit oraculum antiquum : nempe
ad fcientiam noftri. Cui, quo magis noftra interfit, eo incumbendum eit diligentius.

Haec

Cap. L D E AVGMENTIS SCIENTIARV M. ic5

Haec fcientia homiui pro fine eft fcientiarum ; at naturae ipfius portio tantum. At-
que hoc pro regula ponatur generali; quod omnes fcientiarum partitiones ita intelli-
gantur et adhibeantur, ut fcientias potius fignentaut diftinguant, quam fecqnt et di-
lant, ut perpetuo cvitetur folutio continuitatis in fcientiis. Hujus etenim contra-
rium particulares fcientias fteriles reddidit, inanes et erroneas, dum a fonte et fomite
communi non aluntur, iuftentantur, et rectificantur. Sic videmus Ciceronem orato-
rem, de Socrate et ejus fchola conquerentem, quod hie primus philofophiam a rheto-
rica disjunxerit, unde facta fit rhetorica ars loquax et inanis. Constat fimiliter fenten-
tiam Copernici de rotatione terrae (quae nunc quoque invaluit) quia phaenoraenis non
repugnat, ab aftronomicis principiis non poffe revinci; a naturalis tamen philofophiae
principiis, reels poiitis, poffe. Artem denique medicam videmus, ii a naturali philofo-
phia deftituatur, empiricorum praxi haudmultum praeftare. Hoc igitur pofito, acce-
damus ad doctrinam de homine. Ea duplex eft : aut cnim contemplatur hominem
fegregatum, aut congregatum atque in focietate. Alteram harum philofophiam hu-
manitatis ; alteram civilem vocamus. Pbilofophia humanitatis five humana ex partibus
fimilibus illis, ex quibus homo ipfe, conliftit : nempe ex fcientiis, quae circa corpus ; et
ex fcientiis, quae circa animam verfantur.

Verum priufquam diftributiones particulares perfequamur, conftituamus fcientiam
unam generalem, de natura et ftatu hominis : digna enim certe res eft, ut emancipe-
tur haec fcientia, et in fcientiam feorfum redigatur. Conficitur autem ilia ex iis re-
bus, quae funt tarn corpori, quam animae communes. Hurfus, haec fcientia de na-
tura et ftatu hominis, diftribui poteft in duas partes; attribuendo alteri naturam
hominis indivifam, alteri vinculum ipfum animae et corporis : quarum primam doctri-
nam de perfona hominis, lecundam doctrinam de foedere vocabimus. Liquet autem
haec omnia, cum fint communia et mixta, primae 1 11 i divifioni fcientiarum circa corpus
et fcientiarum circa animam verfantium, aflignari non potuiffe.

Docrrina de perfona hominis duas res praecipue complectitur ; contemplationes fci-
licet de miferiis humani generis; et de ejufdem praerogativis five excellentiis. Atque
deploratio humanarum aerumnarum eleganter et copiofe a compluribus adornata eft,
tarn in fcriptis philofophicis, quam theologicis : eftque res et dulcis fimul et falubris.

At ilia altera de praerogativis, digna vifa res nobis, quae inter deiiderata propona-
tur. Elegantifiime certe Pindarus (ut plerunque folet) inter laudandum Hieronem
ait, Eum decerpere fumm'itai 'ss ex omnibus virtutibus. Equidem plurimum ad magna-
nimitatem et humanum decus conferre poffe putarem, fi ultimitates (ut loquuntur
fcholaftici) hvefummitates (ut Pindarus) humanae naturae colligerentur ; praecipue
ex hiftoriae fid=. Illud eft quid ultimum et fupremum fuerit, quo unquam hu-
mana natura per fe afcenderit, in fingulis et corporis er animi dotibus. (Quanta res,
quae de Caefare narratur, quod amanuenfibus quinque fimul diftare fuffecent ? C)uin
et exercitationes illae antiquorum rhetorum, Protagorae, Gorgiae ; etiam philofopho-
rum, Callifthenis, Pofidonii, Carneadis, ut de quovis themate in utramque partem
ex-tempore diflerere eleganter et copiofe potuermt ; ingenii humani vires haud parum
nobilitant. Res autem ufu minor, at oftentatione et facilitate fortaffe major, quam de
Archia magiftrofuo memorat Cicero: eum magnum numerum optimorum verfuum de iis
rebus, quae turn agerentur, pctuijfe dicere ex-tempcre. lot miliibushominum nomina
reddere potuifle Cyrum aut Scipionem, magnum memoriae decus. At virtutum mo-
ralium palmae non minus celebres, quam intelleftualium. Quantam rem in exer-
citio patientiae exhibet hiftoria ilia vulgata de Anaxarcho, qui quaeftioni et tormentis
fubiectus, linguam (indicii fpem) dentibus praefcidit, et in os tyranni expuitr" Neque
Vol. IV. P tolerantia

io* DE AVGMENTIS SCIENTIA R V M. Lib. III.

tolerantia cedit (licet dignitate plurimum) quod feculo noftro accidit in Bnrgnndo
quodam, principis Auraiiouenfis interfectore ; is virgis ferreis flagellatus, et forcipibus
ignitis laceratus, nullum prorfus gemitum edidit : quinetiam cum forte fraftum all-
quid defuper in caput aftantiscujufpiam incideret, uilulatus jam nebulo, et in mediis
tormentis, rifit ; qui tamen paulo ante, cum cincinni capillitii, quos geftabat, tonderen-
tur, fleverat. Animi quoque mira ferenitas et fecuritas, fub ipfnm tempus mortis, in
pluribus enituit. Qualis fuit ilia centurionis apud Taciturn : is cum amilite, qui eum
ex imperato occifurus eflet, juberetur, ut cervices porrigcret fortiter, Vtinam (inquit
ille) iu tarn fortiter ferias. At Joannes dux Saxoniae, cum inter ludum fcacchorum
diploma, quo nex ejus in pofterum diem mandabatur, allatum eflet, aftantem quen-
dam ad fe vocavit, et fubridens : Specla, inquit, numnon potiores partes ludi hujus
teneam. Jfte enim (ad colluforem innuens) vw mart no, jaclabit, fuas potiores partes
fu'ijfe. Nofter vero Morus, Angliae cancellarius, cum pridie quo moriturus eflet,
ton lor ad eum veniret (miffus fci licet ad hoc, ne forte capillitio promiflb eflet apud
populum in fpeclaculo miferabilior) eumque interrogaret, num tonderi placeret ; re-
nuit, atque ad tonforem verfus : Mi hi, inquit, cum rege de capite mco controverjia eft ;
antequam vero ilia terminatafuerit, fumptus in illud non faciam. Quin et idem, fub
ipfum mortis articulum, poftquam jam caput in truncum fatalem reclinaffet, rurfus fe
paululum erexit, et barba, quae ei erat promiffior, leniter amota, At eerie haec, in-
quit, non offendlt regent. Verum, ne hoc loco longiores iimus, fatis patet quid veli-
mus, nempe ut miracula naturae humanae, virefque ejus et virtutes ultimae tarn animi
quam corporis, in volumen aliquod colligantur ; quod fuerit inftar faflorum de huma-
nis triumphis. Qua in re inftituuim Valerii Maximi et C. Plinii probamus, diligen-
tiam et judicium eorum requirimus.

Quantum ad doctrinam de foedere, five de communi vinculo animae et corporis ;
ea in duas partes tribui poflit. Quemadmodum enim inter foederatos intercedunt, et
mutua rerum fuarum communicatio, et mutua ofheia ; lie foedus iftud animae et
corporis duabus fimilirer rebus continetur: nimirum ut defcribatur quomedo haec
duo (anima fcilicet et corpus) fe invicem detegant ; et quomodo invicem in fe
again ; notitia five indicatiene, et impreffione. Harum prior (defcriptio fcilicet, qua-
■ )flit haberi notitia de anima ex habitu corporis; aut decorpore ex accideinibus
animi)duas nobis peperit artes, utramque praedi&ionis ; inquilitionibus alteram Ari-
ftotelis, alteram Hippocratis decoratam. Quanquam autem tempora recentiora has
artes fuperftitiofis et phantafticis mixturis polluerint ; repurgatae tamen, ac in inte-

um reftitutae, et fuhdamentum habent in natura folidum, et fructuin cdunt advi-

n communem utilem. Prima eft phyfiognomia, quae per corporis lineamenta ani-
mi indicat propenfiones ; altera fomniorum naturalium interpretation quae corporis

itum et difpofi'tionem ex animi agitationibus detegit. In harum priore partem non-
nu! fiderari perfpicio. Siquidem Arifloteles ingeniofe et folerter corporis fabri-

cam, dum quiefcit, tra&avit ; eandem in motu (nimirum geftus corporis) omilit ; qui
tamen non minus artis obfervatiohibus fubjiciuntur, et majoris funt ufus. Etenim
lineamenta corporis, animi inclinationes et propenfiones generales oftendunt; oris
autem etpartiummotus et geftus, infuper aditus, et tempora, etpraefentis difpolitionis
et voluntatis figna, declarant. Ut enim aptiffimis atque elegantiflimis majeftatis tuae
verbis utar, Lingua aures ferit, geftus vero ocubs alloquitur. Hoc vero bene norunt
veteratores complures, et aftuti homines, quorum oculi in aliorum vultu et geftibus
habitant ; idque in commodum fuum trahunt ; utpotc in quo facultatis et prudeutiae
fuae pars maxima vertatur. Nee fane negari poreft, hoc ipfum fimuhuionis in al-
4 tero-

Cap. IV. D E AVGMENTI S SCIENTI A R V M. 7 0 -

tero indicem cffe miriiicum, et moncre homines optirnc d mibus te>mp©ruaj et

opportunitatum adeundi perfonas; quaecivilis prudentiae pars eft nonparva.
autem putet hujufmodi folertiam aliquid quidem valere circa homines individuos, fub
reguk .lutein non cadere: nam ad unum fere modum ouuuss rideaaus, et plorai&us,
et crubefcimus, et frontcm contrahimus ; c: fie (ut plurimum) de motibus i'ubtiliori-
bus. Si quis autem hie chiromantiac mcini:nt, lci.it rem eJTe prorfus vanam; et in
hujufmodi fermonibus, quos traclamus, nee dignam quidem quae nominctur. Qu I
vero ad fomniorum uaturalium interpretationem attinet : res eft quorundam laboribus
rtractata, fed plurimis ineptiis icatens. liiud tantum in praefenti i tunics bafim
iilamhuic rci, quae maxime ell folida, non fubfterni. I'.a hujufmodi eft; ubi idein
lit ab interna caufa, quod fieri quoque folet ab externa, alius iile externus tranfit in
iomnium. Similis eft ftomachi oppreflio, ex craflb vapore, atque incubitu pondei
externi: itaque qui incubo laborant, pondus fibi fuperimponi, rnagno cum apparatu
circumftantiarum, fomniant. Similis vifcerum penfilitas ex flucluum agitatione iu
mari, et ex flatu circa praecordia colleclo : itaque hypochondriaci faepius navigationes
et agitationes luper aquas fomniant. Sunt et innumera id genus.

Pofterior pars doctrinae foederis (quam imprellionein nominavimus) in artem non-
dum redaeta eft, fed obiter tantum, et carptim, inter alios tra&atus aliquando inter-
venit. Ilia eandem antiftrophen cum priori habet. Quippe duo confiderat : Aut quo-
modo, et quoufque humores et temperamentum corporis immutent animam, in eamque
agant : Aut rurfus, quomodo, et quoufque animae paffiones, vel apprehenfiones, immutent
corpus et in illud agant. Horum prius in remedica interdum tra&ari videmus; at id
ipfum fe miris modis religionibus inleruit. Pharmaca enim praefcribunt medici, quae
morbis animae perfanandis inierviant, ut in curationibus maniae et melancholiae :
quinctiam medicinas porrigunt ad animum exhilarandum, ad cor muniendum, atque
inde fortitudinem augendam, ad ingenium acuendum, ad memoriam roborandum, et
fimilia. At diaetae, et dele&us ciborum et potuum, et ablutiones, et aliae circa cor-
pus obfervantiae, in fefta Pythagoreorum et in haereii Manichaeorum, et inlege Ma-
hometi, omnem modum fuperant. Ordinationes quoque legis ceremonialis, fanguinis
et adipisefum prohibentes, ac anhnalia munda ab immundis diftinguentes (quatenus
ad cibi ufum) etplurimae funt et praecifae. Imo Chriitiana fides ipfa amvisacere-
moniarum nube libera et ferena) ufum tamen retinet jejuniorum, abftinehtiarum, et
aliarum rerum, quae ad corporis macerationem et humiliationem ipectant, tanquani
rerum non mere ritualium, fed etiam fructuofarum. Atqui radix omnium hujufmodi
praeceptionum, praeter ipfam ceremoniam et exercitium obedientiae, in hue re con-
iiftir, de qua loquimur: nimirum quod anima compatiatur corpori. Si quis autem
iuJ.icio inlirmior exiilimet, iftas corporis in animam imprefliones, aut immortalitatem
animae indubium revocare, aut imperio animae in corpus derogate; levidubit tioni
leve refponfum fuffecerit. Exempla petat, vel ab infante in utero matris; qui iimul
cum matris affe£libus compatitur, et tamen e corpore matris fuo tempore excluditur:
vel a monarchis, qui, licet potentes, a fervorum impetu quandeque ilecluntur, falva
interim majeftate iua regia.

Jam quod ad partem reciprocam(de anima, et affect ibus ejus in corpus agentibus)
ilia quoque in medicina locum invenit. Nemo enim medicus eft paulo prudentidij
quin accidentia animi, ut rem maximi ad fanationes fuas momenti, quaeque omnia alia
remedia plurimum vel adjuvet, vel impediat, confideret et traciet. At aliud quip-
piam, quod hue pertinet, parce admodum, nee pro rei vel fubtilitate vel militate in-
quilltum eil ; quatenus fcilicet (millls affectibusj ipfa imaginatio animae, vel cogitatio

P 2 per-

108 DE AVGMENTIS SCIENTI AHVM. Lib. IV.

perquam fixa et veluti infidem quandam exaltata, valeat ad immutandum corpus imagi-
nantis? Quamvis enim vim habeat ad nocendum manifeftam, haudtamen inde fequi-
tur pari potentia praeditum eiTe ad fubreniendum. Non magis hercle, quam fi quis
concluferir, quoniam reperitur aliquis aer ita peftilens, ut fubito interimat; debere
quoque effe aliquem aerem ita falubrem, ut decumbentem fubito reftituat. Atque
haec inquifitio nobilis profe&o effet ufus ; verum (ut ait Socrates) natatoreDelio indr-
get, quia mergitur in profundo. Rurfus inter has doftrinas de foedere, five confenfi-
bus animae et corporis, non alia fuerit magis neceffaria, quam ilia difquifitio de fedibus
propriis et domiciliis, quae fingulae animae facilitates habent in corpore, ejufque orga-
nis. Quod genus fcientiae qui feftati fuerint, non defunt ; fed quae habentur in ple-
rifque, aut controverfa font, aut leviter inquiiita ; ut majori diligentia et acumine
opus lit. Nam fententia introdu&a a Platone ; qua intellectus in cerebro, tanquam in
arce, collocatus eft; animofitas (quam ille fatis imperite iracundiam vocavit, cum tu-
mori et fuperbiaefit propior) incorde; concupifcentia autem et fenfualitas in']ecinore;
neque prorfus contemnenda eft, neque cupide recipienda. llurfus nee collocatio fa-
cultatum illarum intellectualium (phantaliae, rationis, memoriae) fecumdum ventrr-
culos cerebri, erroris expers eft. Atque doftrinam de natura hominis indivifa, ac
etiam de foedere animi et corporis, explicavimus.

CAPVT SECVNDVM.

Vartitio doElr'tnae circa corpus hominis in medieinam, cofmeiicam, athteticam, et volup-
tariam. Partdio medianae in oJf/:ia tria, viz. in confervationem Janitatis ; curatio-
nem morborum, et prolongationem vitae: qitodque pars pojlrema de prolongations vitas
disjungi debeat a duabus reliquis.

(OCTRINA circa corpus hominis eandem recipit divifionem, quam bona cor-
poris ipfius, quibus inlervit. Bona corporis huraani quatuor funt ; fanitas, for-
ma live pulchritudo, vires, voluptas. Totidem igitur fcientiae ; medicina, cofmetica,
athletica, et voluptaria, quam Tacitus appellat erudition luxum.

Medicina ars in primis nobilis, et ex generoiiffima profapia fecundum poetas. Till
enim introduxerunt Apollinem primarium medicinae deum ; cui filium dedexunt Ae-
fculapium, deum itidem, et medicinae profefforem : quippe cum fol in naturalibus lit
vitae auctor et fons, medicus ejufdem conferrator, et tanquam fcaturigo altera. At
decus longe illuftrius accedit medicinae ex operibus Servatoris, qui et animae, et cor-
poris medicus fuit ; et licut animam doctrinae fuae coeleftis, ita corpus miraculorum
fuorum, objeclum veluti proprium conftituit. Nufquam enim legimus miracuium
aliquod ab eo patratum circa honores, aut pecunias (praeter unicum, quo tributum
redderetur Caefari) fed tantum circa corpus humanum, aut confervandum, aut fuilen-
tandum, aut perfanandum.

Subjeftum illud medicinae (corpus nimirum humanum) ex omnibus, quae natura
procreavit, maxime eft capax remedii ; fed vicifiim illud remedium maxime eft obno-
xium eirori. Eadem namquefubjecti fubtilitas et varietas, ut magnam medendi facul-
ratem praebet, fie magnam etiam aberrandi facilitatem. Quocirca quemadmodum ars
ifta (praefertim quo nunc habetur modo) inter praecipue conjecturales; ita inquifitio
ejus reponenda eft inter fumme arduas et accuratas. Neque propterea cum Paracelfo
et alchemiftis ita defipimus, ut putenms inveniri in corpore humano, quae fingufis

univer-

Cap. IT. D E A V G M ENTIS S C I E N T I A II V M. I -.

univerfitatis rerum fpeciebus (ftellis, mineralibus, etaliis) refpondeant, ficut illi fabu-
lantur, levitcr et craffa Minerva traducentes emblema illud veterum (quod homo ellec
inicrocofraus, five epitome totius mundi) ad hoc commentum fuum. Verum nihil-
ominus hue res redit, ut (quod occepimus dicere) non inveniatur inter corpora natura-
lia aliquod tarn multipliciter compofitum, quam corpus humanum. Videmus eniin
herbas et plantas ex terra et aqua nutriri ; animalia ex herbis et fru&ibus ; hominem
vrro ex carnibus ipforum animalium (quadrupedum, avium, pifcium) etiam ex herbis,
grants, fruftibus, fuccis, et liquoribus variis, non fine multiplici commixtione, con-
ditura, et praeparatione horum corporum, priufquam homini fint in cibum. Adde
quod animal >1 us vivendi modus fit limplicior, affe&ufqiie, qui in corpus agant, pau-
ciores, et ad unum fere modum operantes ; ubi homo locis habitationum, exercitatio-
nibus, afFecblbus, fomno, et vigiiiis, vices prope inlinitas variarum mutationum fubit.
Vlque adeo verum eft unam, inter res caeteras, corporis humani malTam maxime fer-
mentatam, et ex plurimis coagmentatam efle. At anima contra fubftantiarum eft
fimplicillima, ut non male cecinerit i!le:

Purumque reliquit
Aethereum fenfum, atque plicis ignem.

Vr.de minime eft mirandum, animam fie collocatam, requiem non inrenire, juxta axi-
. . i illud, Motum rerum extra locum efle rapidum, placidum in loco. Verum ut ad rem
redeamus ; varia ilia et fubtilis corporis humani compolltio et fabrica effecit, ut lit inftar
organi mufici operoii et exquifiti, quod harmonia fua facile excidit. (liiare apud
tas, fumma ratione mulica cum medicina in Apolline conjungitur; quia fimilis
fere Gtutriufque artis genius; atque in eo confiitat plane medici officium, ut fciat hu-
mani corporis lyram ita tendere et pulfare, ut reddatur concentus minime difcors et
infuavis. Ergo demum ifta fubjecli inconftantia et varietas artem reddidit magis con-
iralem: ars autem tarn conjectural is cum fit, locum ampliorem dedit non folum
errori, verum etiam impofturae. Siquidem omnes aliae propemodum artes et fcien-
tiae virtute fua et fundtione, non fucceflu aut opere, judicantur. Advocatum ipfa
odi et dicendi facultas, non exitus caufae, commendat ; gubernator navis clavi te-
nendi peritia, non expeditionis fortuna, fe probat. At medicus, et fortaffe politicus,
vix habent aftiones aliquas proprias, quibus fpecimen artis et virtutis fuae liquido exhi-
beant ; fed ab eventu praecipue honorem aut dedecus reportant, iniquilfimo prorfus
judicio. Quotus enim quifque novit, aegroto mortuo aut reftituto, item republica
ftante, vcl labante, utrum fit res cafus, an confilii? Fit itaque faepiffime, ut impoftor
palmam, virtus cenfuram referat. Quin ea eft hominum infirmitas et credulitas, ut
laepenumero agyrtam, aut fagam docto medico praeponant. Quare poetae oculati
plane et perfpicaces fuifle videntur; cum Aefculapio Circem fororem dederunt,
utrumque e Sole prognatum; ficut habetur in verfibus, de Aefculapio Phoebi-
gena:

I lie repertorem medicinae talis, et artis,

Fulmine Phcebigenam Stygias detrufit ad iindas.
Et fimiliter de Circe, Solis fiiia :

Dives inaccejfis ubi Solis filia lucis

Vrit odoratam noclurna in lamina cedriim.
Omnibus enim temporibus, fama et opinione vulgi, fagae et aniculae, et impoftores,
medicorum quodammodo rivales fuere ; et de curationum celebritate cum iifdem fere
certarunt. Ex hoc die, fodes, quid fequitur ? Nempe ut medici ita fecum, quemadmo-
dum Salomon in re graviori; 6V anus etftulti et mens eventus. erit, quid mi hi prodefl,

qucd

I10 D E AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lie. II.

quo J ?najorcmfapientiae dedi operam? Equidem medicis minus fuccenfeo, fi faepenumero
vacent alicui alteri ftudio, quod adamant magis, quam arti fuae propriae. Invenies
ecenim inter eos, poetas, antiquarios, criticos, rhetores, politicos, theologos, atque
in iis artibus magis, quam in profefiione propria, eruditos. Neque hoc fit, ut arbitror,
quia (ut quidam declamator contra fcientias medicis objicit) habeant quae fibi obver-
ientur objecta tarn tbeda et triftia, ut animum ad alia abducere iis omnino fit opus
(nam qui homines fiat, Nihil humani a fe alienum patent) fed ob hoc ipfum, de quo
nunc agimus ; nempe quod arbitrentur, parum ipfis interefle, vel ad exiftimationem, vel
ad lucrum, utrum artis fuae mediocritatem, an perfeftionem in ea majorem affequantur.
Morbi enim taedia, vitae dulcedo, fpei fallacia, et amicorum commendatio, einciunt, ut
homines facile in medicis qualibufcunque fiduciam collocent. Veruin fi quis haec
attentius perpendat, ea potius ad culpam medicorum, quam ad culpae excufationem
lpeftant: neque enim fpem abjicere, fed vires potius intendere debucrant. Nam fi
cui placet obfervationem expergefacere fuam, et paulatim circumfpicere, etiam ex
exemplis obviis et familiaribus facile deprehendet, quantum obtineat imperii intellec-
tus fubtilitas et acumen, in varietatem five materiae, five formae rerum. Nil magis
varium, quam hominum facies et vultus; eorum tamen difcrimina infinita retinet
memoria : imo pittor ex pauculis colorum teftis, acie oculi ufus, et vi phantaiiae, et
manus conftantia, omnium facies, qui funt, fuerunt, atque etiam (fi coram repraefen-
tarentur) qui futuri funt, penicillo imitari ac defcribere poflet. Humana voce nil
magis varium ; hujus tamen difcrimina in fingulis perfonis facile internofcimus : quin-
etiam non defunt moriones et pantomimi quidam, qui, quotquot libuerit, reddere
fciunt, et ad vivum exprimere. Nil magis varium, quam foni articulati, verba fcilicet :
via tamen inita eft ea reducendi ad paucas literas alphabeti. Atque illud veriilimum
eft, non ex eo, quod mens humana fit minus fubtilis aut capax, perplexitates et acata-
lepiias in fcientiis plerunque provenire; fed ex eo potius, quod objeftum irimis in
rcmoto coilocatum fit. Sicut enim fenfus, procul ab objecto difiitus, plurimum fallitur;
debite appropinquatus, non multum errat ; ita fit in intelleftu. Solent autem homines
naturam, tanquam ex praealta turri, et a longe defpicere, et circa generalia nimium
occupari ; quando, fi defcendere placuerir, et ad particularia accedere, refque iplas
attentius et diligentius infpicere, magis vera et utilis fieret comprehenfio. Itaque
hujus incommodi remedium, non in eo folum ell, ut organum ipfum vel acuant, vel
roborent, fed fimul ut ad objeftum propius accedant. Ideoque dubitandum non eft,
quin d medici, miffis paulifper iftis generalibus, naturae obviam ire vellent, compotes
ejus fierent, de quo ait poeta :

Et quoniam variant morbi, variabimus artes ;
Millc mali Jpecies, mille falutis erunt.
Quod eo magis facere debent, quia y h'iofophiae ipfae, quibus innituntur medici, five
methodici, five chemici (medicina autem in philofophia non fimdata, res infirma elt)
parvi revera funt. Quare fi nimis generalia (licet vera forent) hoc vitium habeant,
quod non bene homines ad actionem deducant ; certe majus eft periculum ab illis
generalibus, qua.e in fe falfa funt ; atque, loco deducendi, feducunt.

Medicina igitur (uti perfpeximus) adhuc taliter comparata ett, ut fuerit magis often-
tata, quam elaborata: etiam m;igis elaborata, quam amplificata; cum hbores in earn
ir.funnpti, potius in circulo, quam in progreflb, fe exercuerint. Plurima enim in ea
video a fcriptor-ibus iterata, addita pauca. Earn in tres partes dividemus, quae tria
.ejus officia nominabimus. Triinum eft confervatio fa::itatis, fecundum curatio mor-
borum, tertium prolongatio -vitae. At iftud pollremum, non vkientur medici, tan-

quam

C \r. I. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. in

quam partem principalem artis fuae agnoviffe, vcrura idcrn reliquis duobus fatis impe-
rite immifcuilTe. l'utanc enim fi propulfentur morbi, antequam ingruant, et curentur
poftquam invaferint, prolongationem vitae ultro fequi. Quod licet minime dubium
fit, tamen parum acute profpiciunt, horum utrumque ad -morbos tantum pertinere, et
ad cam folummodo vitae prolongationem, quae a morbis abbreviatur et intcrcipitur :
atqui filum ipfum vitae producere, ac mortem, per re fo Union cm fimplicem, et atvo-
phiam fenilem, fenfire obrepentem, ad tempos liimmovere, argumentum eft, quod
nemo ex medicis pro dignitate trachivit. Ncque vero fubeat aninios l.ominum ille
fcrupuius, ac fi haecrcs, fato etdivinae providcntiae commifia, in artis officium et mu-
iuis jam primum a nobis revocaretur. Procidentia enim proculdubio mortes quafcvtn-
que, five ex violentia, live ex morbis, five ex decurfu aetatis, pariter regit: neque
tamen ideo praeventiones et remedia excludk. Ars autem, et induftria humana, natu-
rae et fato non imperant, fed fubminitlrant. Verum de hac parte paulo poit dicemus;
haec tantum interea pr.tefari, ne quis tcrtium iftod officium medicinae cum duobus
prioribos (quod fere adhuc faftum eft) imperite contundat.

Quod ad officium tuendae fanitatis attinet (ex officiis praediftis medicinae primum)
multi de eo fcripfcrunt, cumin aliis rebus fatis imperite, turn minium (ut arbritramur)
ftui ciborum, minus, quam par eft, quantitati eorum tribuentes. Quia et in quan-
titateipfa, tanquam philofophi morales, mediocritatem nimw iaudarunt ; cum et jeju-
nia in coniuetudinem verfa, et vichis liberalis, cui quis auuevcrit, melius fanitatem
tueantur, quam iltae mediocritates, quae naturam ignavam fere reddunt, neque cxcef-
fus, neque indigemiae, cum opus fuerit, patientem. Exercitationum autem fpecies,
quae in fanitate tuenda plr.rimum pollent, nemo ex medicis bene diitinxit, aut anno-
tavit ; cum vix inveniatur aliqua inclinatio in morbum, quae non excroitatione quadam
propria corrigi poffit. Morbis renum globorum lufus convenit, pulmomim fagittatio,
ftomachi deambulatio et geftatio, atque aliis aliae. Verum cum hacc pars, de vale*
tudinis confervatione, fecundum totum tractata fit, defeftus mincres perfequi non eft

tri inftituti.

Quod vero ad curationem morborum attinet, ilia demumpars eft medicinae, in qua
plurimum labcris infumptum eft, licet fruchi fatis tenui. Continet autem dectrinam
de morbis, quibus corpus humanum fubjicitur, una cum eorundem caufis, fymptoma-
tibus, et medelis. In hoc fecundo officio medicinae multa funt, quae defiderantur : ex
his pauca, fed maxime infignia, proponemus, quae enumeralle iatis duxerimus, abl-
qne aliqua ordinis aut methodi lege.

Primum eft, intermiffio diligentiae illius Hippocratis, utilis admodum et accural
cui moris erat, narrativam componere cafuum circa aegrotos fpecialium ; referendo
qualis fuiflet morbi natura, qualis medicatio, quails eventus. Atque hujus rei na&is
nobis jam exemplum, tarn proprium atque infigne, in eo iciiicet viro, qui tanquam
parens artis habitus eft, minime opus erit exemplum aliquod forinfecum ab alienis
artibus petere; veluti a prudentia jurifconfultorum, quibua nihil antiquius, quam illu-
itriores cafus, et novas decifiones, fcriptis mandare ; quo melius fe ad futuros cafus
mutuant et inftruant. Iftam proinde continuationem medicinalium narrationum defi-
derari video ; praefertim in unum corpus cum diligentia et judicio digeftam ; quam
tamen non intelligo ita fieri debere amplam, ut plane vulgata, et quae quotidie obve-
niant, excipiat (id enim infinitum quiddam elTet, neque ad rem) nee rurkis tarn angu-
ftam, ut folummodo mirabilia et ftupenda (id quod a nonnullis faclum eft) comple-
;r. Multa enim in modo rei, et circumftantiis ejus, nova funt, quae in gencre
ipfo nova non funt: qui autem ad obfervandam adjiciet animuro, ei, etiam, in rebus,
quae vulgaris videntur, multa obfervatu digna occurrent. Item

H2 DEAVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. IV.

Item in difquifitionibus anatomicis fieri folet, ut quae corpori humano in univerfum
competant, ea diligentiffime, ufque ad curiofitatem, et in minimis quibufque, noten-
tur : at circa varietatem, quae in diverfis corporibus reperitur, medicorum diligentia
fatifcit. Ideoque anatomiam fimplicem luculentifiime tractari aflero, anatomiam com-
paratam defiderari ftatuo. Partes enim fmgulas refte perfcrutantur homines, earum-
que confiftentias, figuras, fitus: fed illarum partium diverfam in diverfis hominibus
figuram et conditionem minus obfervant. Atque hujus omiffionis caufam non aliam
cite arbitramur, quam quod ad primam inquifitionem infpectio unius aut alterius ana-
tomiae fufficere point; ad pofteriorem vero (quae comparativa eft, et cafum recipit)
neceffe eft, ut plurimarum difle&ionum attenta et perfpicax obfervatio adhibeatur.
Prior etiam res eft, in qua homines dofti, in praeleftionibus fuis et in coetu aftantium,
fe jadtare poffunt : at fecunda ea eft, quae tacita et diutina experientia tantum acquiri
poteft. Illud interea minime dubium eft, quod internarum partium figura et ftru-
c~tura parum admodum externorum membrorum varietati et lineamentis cedat ; quod-
que corda, aut jecinora, aut ventriculi, tarn diifimilia fint in hominibus, quam aut
frontes, aut nafi, aut aures. Atque in his ipfis differentiis partium internarum re-
periuntur faepius caufae continentes multorum morborum : quod uon attendentes me-
dia, humores interdum minime delinquentes criminantur; cum ipfa mechanica partis
alicujusfabrica in culpa fit. In quorum morborum cura, opera luditur, fi adhibean-
tur medicinae alterantes, (quia res alterationem non recipit) fed emendanda res eft,
et accommodanda, feu pallianda, per viftus regimen et medicinas familiares. Simi-
liter, ad anatomiam comparatam pertinent accuratae obfervationes, tarn humornm
omnigenum, quam veftigiorum et imprellionum morborum, in corporibus variis dif-
fers. Etenim humores in anatomiis, tanquam purgamenta et faftidia, fere praeter-
mitti folent, cum tamen in primis neceilarium fit notare, quales et quam multiplices
fint humorum differentium fpecies (non nimium in hac re tribuendo divifionibus
eorum receptis) qui in corpore humano aliquando inveniantur ; et in quibus cavitati-
bus et receptaculis, quilibet ipforum fedes et nidulos fuos figere potiflimum foleat; quo-
que juvamento aut damno ; atque his iimilia. Itidem veftigia, et impreiEones morbo-
rum, et interiorum partium ab iis laefiones et devaftationes, in diverfis anatomiis, cum
diligentia notanda; nempe apoftemata, ulcera, folutiones continuitatis, putrefa&iones,
exefiones, confumptiones ; rurfus contraction es, exteniiones, convulfiones, luxationes,
diilocationes, obftrufiiones, repletiones, tumores, una cum omnibus materiis praeter-
naturalibus, quae in corpore humano inveniuntur (veluti calculis, carnofitatibus, tube-
ribus, vermibus, et hujufmodi) haec (inquam) omnia, et his fimilia, per earn, quam
diximus, anatomiam comparatam, et multorum medicorum experimenta in unum col-
lata, magna cum cura perquiri et componi debent. At vurietas ifta accidentium in ana-
tomicis aut perfunftorie tractatur, aut filentio praeteritur.

De illo vero altero defeftu circa anatomiam (nempe quod non fieri ccnfueverit in
corporibus vivis) quid attinet dicere ? Res enim haec odiofa, et barbara, et a Celfo
refte damnata. Neque tamen illud minus verum eft (quod annotatum fuit a prifcis)
poros complures, et meatus, et pertufiones, quae funt ex fubtilioribus, in. anatomicis
diffeftionibus non comparere ; quippe quae in cadaveribus occluduntur et latent ; cum
in viventibus dilatentur, et pofiint effe confpicui. Itaque, ut et ufui confulatur limul
<°: lnunauitaa, non eft omnino rejicienda anatomia vivorum, neque ad fortuitas chirur-
. /..-.r.im inipeifiiones (quod Celfus fecit) remittenda : cum hoc ipfum bene expe-
liri poilit per difl'cctioaem brutorum vivorum, quae, non obftaute fuarum par-
tium

Cap. II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 113

tium diillmilitudiae ab humanis, huic inquifitioni, adhibito judicio, fatisfacere
poiUnt.

Item in inquifitione illorum do morbis, invcniunt morbos complures, quos infana-
biles decernunr, alios jam indc a principio morborum, alios poll talem quampiam pe-
riod um : ira ut L. Syllae et triumvirorum profcriptiones res nihili fuerint prae me-
dicorum profcriptionibus, per quas tot homines iniquiffimis ediftis morti dedunt;
quorum tamen plurimi minore cum Jifficultate evadunt, quam i 111 olim inter profcrip-
tiones Romanas. Neque igitur dubitabo inter defiderata reponerc opus aliquod de
curationibus morborum, qui habentur pro infanabilibus ; ut evocentur et excitentur
medici aliqui egregii et magnanimi, qui huic operi, quantum largitur natura rerum, m-
cumbant ; quando hoc ipfum, Ijlos morbos fronunciare infanabtles, negle&um et incu-
nam veluti logo fanciat, et ignorantiam ab infamia eximat.

Item ut paulo ulterius infiftam: ctiam plane ccnieo ad officium medici pertinere,
non tantum ut fanitatem reftituat ; verum ctiam ut dolores et cruciatus morborum
mitiget: neque id ipfum folummodo, cum ilia mitigatio doloris, veluti fymptomatis
periculofi, ad convalefccntiam faciat etconducat; imo vero cum abje&a prorius omni
fanitatis fpe, exceilum tantum praebeat e vita magis lenem et placidum. Siquidem
non parva ell fe^citatis pars quam fibi tantopere precari folebat Auguftus Cacfar) ilia
euthanafia; quae etiam obfervata eft in exceflu Antonini Pii, quando non tarn mori
videretur quam dulci et alto fopore excipi. Scribitur etiam de Epicuro, quod
hoc ipfum fibi procuraverit; cum enim morbus ejus haberetur pro defperato, ven-
triculum et fenfus, meri largiore hauftu, et ingurgitatione obruit. Unde illud in
epigrammate :

Hinc Stygias ebrius haufit aquas.
vino fcilicet Stygii laticis amaritudinem fuftulit. At noftris temporibus, medicis quafi
religio eft, aegrotis, poftquam deplorati fint, affidere; ubi meo judicio, ft officio fuo
atque adeo humanitati ipli deeffe nolint, et artem edifcere et diligentiam praeftare de-
bcrent, qua animam agentes facilius et mitius e vita demigrent. Hanc autem partem,
iuquifitionem de euthanafia exteriori (ad differentiam ejus euthanafiae, quae animae
praepartionem refpicit) appellamus; eamque inter defiderata reponimus.

Item in curationibus morborum illud generaliter dellderari reperio; quod medici
hujufce aetatis, licet generales intentiones curationum non male perfequantur, par'ticu-
laxes tamen medicinas, quae ad curationes morborum fingulorum, proprietate quadam
fpeftant, aut non bene norunt, aut non religiofe obfervant. Nam medici traditionum
et experientiae probatae fruchim magiftralitatibus fuis deftruxerunt et fuftulerunt ;
addendo, et demendo, et mutando, circa medicinas, prout iis libitum fuerit, et fere
pharmacopoeorum more quid pro quo fubftituendo; ita fuperbe imperantes medici-
nae, ut medicina non amplius imperet morbo. Demptis enim theriacas et mithrida-
tio, et fortaffe diafcordio, et confecYione alkermes, et paucis aliis medicinis, ad rmlla
fere certa pharmaca fe religiofe et fevere aftringunt. Nam medicamenta ilia, quae
in officinis proftant venalia, potius in promptu funt ad intentiones generales, quam
accommodata et propria ad curationes particulars ; Cquidem fpeciatim nullum mor-
1 . n magnopere refpiciunt, verum generatim ad obftru&iones aperiendas, concodtio-
nzi confortandas, intemperies alterandas, pertinent. Atque hinc praecipue fit,
ut empirici et vetulae faepenumero in curandis morbis felicius operentur, quam me-
dici eruditi, quia medicinarum probatarum confeftionem et compofitionem fideliter
et fcrupulofe retinent. Equidcm memini, medicum quendam apud nos in Anglia,
practica cclebrem, religione prope Judaeum, librorum le&ione tanquam Arabem,

Vol. IV. (^ folitura

J J4

D E AVGMENTIS S C I E N T I A 11 V M. Lie. IV.

foHtum dicere: Medici veflr'i Europaei funt quidcm viri docli, fed non norunt particu-
hires curationes morborum. Quinetiam idem ludere lblebar, parum decorc, dicendo ;
Medicos noflrosfuniles effe epifcopis, Ugandi et fohendi c laves habere, et nihil amplius.
Sed ut ferio quod res eft dicamus ; plurimum referre cenfemus, fi medici aliqui, et
eruditione et pra&ica infigniores, opus aliquod confidant, de medicinis probatis et
experimentalibus, ad morbos particulates. Nam quod lpeciofa quis ratione nixns,
exiftimet decere medicum dodtum (habita ratione complexionis aegrorum, aetatis,
tempeftatis anni, confuetudinum et hujufmodi) potius medicinas extempore aptare,
quam certis aliquibus praefcriptis infiftere ; id fallax res eft et experientiae non fatis
attribuit, judicio plus nimis. Sane, quemaemodum in republica Romana, cives erant
utilifiimi et optime compofiti, qui a'ut confules populo favebant, aut tribuni in partes
fenatus inclinabant : ita in hac materia, de qua agimus, medicos eos probamus, qui
aut in magna eruditione, traditiones experientiae plurimum faciunt ; aut in praftica
infigni, methodos et generalia artis non afpernantur. Modificationes vero medicinarum
(Ji quando fit opus eas adhibere) potius in vehiculis earum exercendae funt, quam in
ipib corpore medicinarum; in quo nil novandum, abfque evidenti neceffitate. Hanc
igitur partem, quae de medicinis authenticis et pofitivis traftet, defiderari ftatuimus :
res autem eft, quae tentari non debet abfque acri et fevero judicio, et tanquamin fyno-
do mcdicorum felectorum.

Item, inter praeparationes medicinarum, mirari fubit (praefertim cum medicinae
ex mineralibus a chemicis in tantum eveftae et celebratae lint ; cumque tales medi-
cinae tutiusadhibeantur ad exteriora, quam intro fumantur) neminem adhuc inventum,
qui per artem thermas naturales et fontes medicinales imitari annixus fuerit : cum
tamen in confeffo fit, thermas illas et fontes, virtutes fuas ex venis mineralium, per
quas permeanr, nancifci: quinetiam, in manifeftum hujus rei documentum, bene no-
rit humana induftria difcernere et diftinguere, per feparationesquafdam, ex quo genere
mineralium hujufmodi aquae inficiantur, veluti an ex fulphure, vitriolo, chalybe, aut
aliquo fimili : quae naturalis aquarum tinftura, fi ad artificiofas compofitiones reduci
poflet, fuerit in poteftate hominis, et plura genera earum (prout ulus poftulat) efti-
cere, et temperamentum ipfarum pro arbitrio regere. Hanc igitur partem, de imi-
tatione naturae in balneis artificialibus (re proculdubio et utili et in promptu) defide-
rari cenfemus.

Ne vero fingula fcrupulofius exequamur, quam vel inftituto noftro, vel hujufce
traftatus naturae convenit, claudemus hanc partem defe&us alterius cujufdam enume-.
ratione, qui maximi nobis videtur momenti : nimirum quod medendi ratio, quae ob-
tinuit, fit nimio plus compendiofa, quam ut infigne aliquid aut arduum praeftare-
poffit. Etenim judicio noftro, opinio fuerit magis blanda, quam vera, fi quis exifti-
met medicamentum aliquod tarn potens aut felix fieri poffe, utufusejus fimplex cura-
tioni alicui grandiori fufficiat. Mirabilis profefto foret oratio, quae pronunciata, aut
etiam faepius repetita, vitium aliquod animo penitus infitum aut inveteratum corri-
gere aut tollere poffit. Longe certe abeft. Verum quae in natura eximie poffunt et
pollent, funt ordo, profecutio, feries, viciffitudo artificiofa. C)iiae licet majus qucd-
dam in praec'piendo judicium, majoremque in parendo conftantiam requirant ; ta-
men effecluum magnitudine abunde rem compenfant. Etfi autem ex opera medico-
rum quotidiana, quam, invifendo, affidendo, praefcribendo, aegrotis praeftant, pu-
taret quifpiam, haud fegniter ipfos curationem perfequi, atque in eadem, certa qua-
dam via, infiftere : tamen fi quis ea, quae praefcribere et miniftrare foleant medici,
acutius introfpiciat, hweniet pleraque vacillationis et inconftanciae plena, et quae ex

tempore

Cap.II. DE AVGMENTIS SC1ENTIARVM. 115

tempore excogitentur, et in mentem illis veniant, abfque ccrto aliquo aut praevifo
cunitionis tramite. Debuerant autcm etiam ab initio, pod morbum bene peripectum
et cognitum, feriem curandi ordinatam meditari, nequc ab ea, abfque gravi caula, dif-
cedere. Atque fciant pro certo medici, poffe (exempli gratia) tria fprtafle aut quatuor
medicamema ad morbum aliquem gravem curandum refte praefcribi, quaedebito or-
dine et debito intervallo fumpta, curaticnem praeftent: quorum fingula, fi per fe tan-
turn fumerentur, aut fi ordo inverteretur, aut interval! um non fervaretur; fuerint
prorfus nocitura. Neque tamen id volunuis, ut omnis fcrupulofa et fuperftitiofa cu-
randi ratio in pretio lit tanquam optima (non magis, quam omnis via arfta, via fit ad
coelum) vcrum utaeque recta lit via, ac ar&a et diilicilis. I lane autem partem, quam
filum medicinale vocabimus, defiderari ponimus. Atque haec ilia funt, quae in do-
ftrina medicinae de curatione morborum defideramus : nifi quod reftet unicum,
quod pluris eft, quam ilia omnia. Defideratur nimirum philolbphia naturalis
•.era et activa, cui medicinae fcientia inaediiicetur. Caeterum ilia non eft hujufce
trachuus.

Tertiam partem medicinae, pofuimus illam de prolongatione vitae, quae nova eft
ct defideratur; clique omnium nobiliilima. Si enim tale illiquid inveniri poflit, non
fabitur tantum medicina in curationum fordibus ; nee medici ipfi propter neceffi-
tatem folummodo honorabuntur, fed unique propter donum mortalibus, ex terrerds,
quaii maximum, cujus poterint effe, fecundum Deum, difpenfatores et adminiftri.
Licet enim mundus bomini Chriftiano, ad terram promiflionis contendenti, tanquam
eremus fit : tamen in eremo ipfa proficifcentibus, calceos et veftes (corpus fcilioet no-
•ftrum, quod animae loco tegminis ell) minus atteri, gratiae divinae munus quoddam
aellimandum. Hac de re, quia eft ex optimis, eamque inter defiderata pofuimus, ex
more noftro, et monita dabimus, et indicia, et praecepta.

Primo monemus, ex fcriptoribus, circa hoc argumentum, neminem effe, qui aliquid
magni, ne dicamus aliquid fani, repererir. Ariftoteles certe commentarium de hoc
edidit perpufiUum, in quo nonnihil ineft acuti : quod ipfe omnia effe vult, ut folet.
At recentiores tarn ofcitanter, et fuperftitiofede hoc fcripferunt, ut argumentum ipfum,
ob eorum vauitatem, tanquam vanum et vecors haberi coeperit.

Secundo monemus, ipfas intentiones, quae hue fpectant, medicorum, res nihili effe,
et cogitationes hominum a re potius abducere, quam verfus earn dirigere. Sermoci-
uantur enim, mortem indeftitutione calidi et humidi confiftere : deberi itaque calorem
■ uralem confortari, humorem autem radicalem foveri : perinde ac fi haec res juf-
culis, aut laclucis et malvis, aut amylo, autjujubis, aut rurfus aromatibus, aut vino
generofb, aut etiam fpiritu vini, et oleis chemicis, confici poflit. Quae omnia obfunt
potius, quam profunt.

Tertio monemus, ut homines nugari defmant, ncc tam faciles fint, ut credant,
grande illud opus, quale eft naturae curfum remorari et retrovertere, poffe hauftu ali-
quo matutino, aut ufu alien'] us pretiofae medicinae, ad exitura perduci : non auro
potabili, non margaritarum effentiis, et limilibus nugis : fed ut pro certo habeant, pro-
longationem vitae effe rem operofam, et quae ex compluribus remedhs, atque eorum
inter fe connexione idonea, conftet. Neque enim quifquam ita ftupidus effe debet, ut
credat, quod nunquam factum eft adhuc, id fieri jam poffe, nifi per modos etiam nun-
quam tentatos.

Quarto monemus, ut homines rite animadvertant et diftinguant, circa ea, quae ad
vitam fanam, et ea, quae ad vitam longam, conferre poffunt. Sunt enim nonnulla,
quae ad fpirimum alacritatem, et funcbonum robur, et morbos arcendos, profunt;

c^ 2 quae

ll6 DE AVGMENTIS SCIENTIAIIVM. Lib. IV.

quae tamen de fumma vitae detrahunt, et atrophiam fenilem abfque morbis accele-
rant: funt et alia, quae ad prolongationem vitae, et atrophiam fenilem longius
fummovendam juvant : fed tamen non ufurpantur abfque periculo valetudinis ;
adeo ut qui iis utentur ad prolongationem vitae, debeant fimul incommodis oc-
currere, quae alioquin ex eorum ufu fupervenire poflint. Atque monita hactenus
dedimus.

Quod ad indicia attinet ; tale hujus rei (quam animo metimur) plafma eft. Con-
fervantur res et durant duobus modis : aut in identitate fua ; aut per reparationem.
In identitate fua, ut mufca aut formica in fuccino ; flos, aut pomum, aut lignum, in
confervatoriis nivalibus; cadaver inter balfama. Per reparationem, ut in flnmma, et
in mechanicis. Operand ad prolongationem vitae, utroque genere utendum eft (dif-
juncta minus pofTunt) corpufque humanum confervandum, quemadmodum inanimate
confervantur : ac rurfus quemadmodum flamma confervatur; acdenique quadamtenus
ut mechanica confervantur. Tres igitur funt ad prolongandam vitam intentiones :
retardatio confumptionis ; probitas reparations ; et renovatio ejus, quod coepit vete-
rafcere. Confumptiofit a duabusdepraedationibus: depraedatione fpiritus innati; et
depraedatione ac'ris ambientis. Prohibitio utriufque duplex: aut fi agentia ilia fiant mi-
nus praedatoria, aut fi patientia (fucci fcilicet corporis) reddantur minus depraedabilia.
Spiritus fit minus praedatorius, fi aut fubftantia denfetur, ut in ufu opiatorum et nitra-
torum, et in contriftationibus : aut quantitate minuatur, ut in diaetis Pythagoricis et
monafticis : aut motu leniatur, ut in otio et tranquillitate. Act ambiens fit minus
praedatorius, ft aut minus incalefcat a radiis folis, ut in regionibus frigidioribus, in
fpeluncis, in montibus, et in columnis anachoretarum: aut fummoveatur acorpore; ut
in cute denfa, et in plumis avium, et in ufu olei et ungtientorum abfque aromstibus.
Succi corporis redduntur minus depraedabiles, fi aut duri facti fint, aut rofcidi five
oleofi. Duri, ut in vicru afpero; vita in frigido ; exercitationibus robuftis ; balneis
quibufdam mineraiibus. Rofcidi, ut in ufu dulcium, et abftinentia a faliis et acidis,
et maxim'e omnium in tali miftione poms, quae fit partium valde tenuium et fubti-
liurn, abfque tamen omni acrimonia aut acedine, Reparatio fit per alimenta : alimen-
tatio autem promovetur quatuor modis : per concoctionem vifcerum ad extruiionem
alimenti, ut inconfortantibus vifcera principalia : per excitationem partium exterio-
rum ad attractionem alimenti, ut in -.-xeicitationibus et fricationibus debitis, atque un-
ctionibus quibufdam et balneis approprLitis : per praeparationem alimenti iplius, ut
facilius fe inlinuct, et digeftiones ipfas quadamtenus anticipet, ut in variis et artifici-
ofis modis cibi condiendi, potus mifcendi, panis fermentandi, et horum trium virtutes
in unura redigendi : per confortationem iplius ultimi actus aftimilationis, ut in fomno
tempeftivo, et applicationibus quibufdam exterioribus. Renovatio ejus, quod coepit
veterafcere, fit duobus modis: vel per intenerationem habitus corporis ipfius, ut in ufu
malaciflauonum ex balneis, emplaitris, et unctionibus: quae talia fint ut imprimant,
non extrahant : vel per expurgationem fucci veteris, et fubftitutionem fucci novi, ut in
tempeftivis et repe'itis purgationibus, fanguinis miflionibus, et diaetis attenuantibus,
quae fiorem corporis reftituunt. Atque de indiciis hactenus.

Praecepta, quanquam exiplis indiciis piurima poflint deduci ; tria tamen veluti prae-
cipua fubjungere vifum eft. Praecipimus primo, ut prolongatio vitae expectetur po-
tius a diaetis ftatis, quam a regimine aliquo victus familiari; aut etiam a medicamen-
torum particularium excellenria. Etenim, quae tanta virtute pollent, ut naturam
retroveitcre valeant : fortioraplerunque funt, et potenti< • d alterandum, quam ut
.flinul in aliqua medicina componi, multo minus in vi&u familiari interfpergi poflint.

Supcieft

Cap. II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 1 17

Supercft itaque ut feriatim et regulariter, et ad tempora certa, et vicibus certis recur-
remia, adhibeantur.

Secundo praecipimus, ut prolongatio vitae expe&etur potius ab opcratione in fpiri-
tus, et a malaciflatione partium, quam a modis alimentandi. Etenim, cum corpus
humanum, ejufque fabrica (mift.s extemis) a tribus patiatur ; fpiritibus fcilicet, parti-
bus, et alimcmis; via prolongations vitae per alimentandi modos longa ell ; atque per
multas ambages et circuitus: at viae per operationes fuper fpiritus, et fuper partes,
multobreviores funt, et quibus citius ad finem defideratura pervenitur ; eo quod fpi-
ritus lubito patiantur, et a vaporibus, et ab affedibus, quae miris modis in eos pof-
funt : partes item, per balnea, aut unguenta, aut emplaftra, quae fubitas etiam im-
preiliones faciunt.

Tertio praecipimus, quod malaciffatio partium per exterius, fieri debet, per con-
fubftantialia, imprimentia, et occludentia. Confubftantialia enim benevolo partium
amplexu libenter excipiuntur, etproprie malaciflant. Imprimentia autem et virtutem
malaciffantium, tanquam vehicula, facilius et altius deducunt, atque ipfa partes non-
nihil expandunt. Occludentia autem, virtutem utrorumque retinent, et paulifper
figunt, et perfpirationem, quae eft res malaciffationi oppoiita (quia humidum emittit)
cohibent. Itaque per haec tria (led potius ordine difpofita et fuccedentia, quam com-
mixta)res abfolvitur. Interim in hac parte monemus; noneam effe intentionemma-
laciffationis, ut nutriat partes per exterius ; fed tantum ut eas reddat magis idoneas ad
nutriendum. Quicquid enim magis aridum eft, minus eft activum ad affimilandum.
Atque de prolongation vitae, quae eft pars tenia medicinae noviter afcripta, haec
di£ta lint.

Veniamus ad cofmeticam, quae certe partes habet civiles, partes rurfus efToeminatas.
Corporis enim munditia, et decor honeftus, reae exiftimatur promanare a modeftia
quadammorum, et a reverentia ; imprimis erga Deum, cuius creaturae fumus ; turn
erga locietatem, in qua degimus ; turn etiam erga nofmet ipios, quos non minus, imo
magis, quam alios, revereri debemus. Verum adulterina ilia decoratio, quae fucos et
pigmenta adhibet, digna certe eft illis defe<ftibus, qui earn femper comitantur ; cum
non fit, aut ad fallendum fatis ingeniofa, aut ad utendum fatis commoda, aut ad falu-
britatem fatis tuta et innocua. Miramur autem, pravam banc confuetudinem fucandi,
leges cenforias, tarn ecclefiafticas quam civiles (quae alias in luxuriant circa veftes, aut
cultus capillorum effoeminatos, admodum fuerint feverae) ita diu fugiffe. Legimus
certe de Jezabele, quod pigmentis faciem obliverit ; verum de Eftheraet Juditha nil
tale perhibetur.

Pergamus ad athleticam : earn fenfu intelligimus paulo largiori, quam accipi con-
fuevit. Hue enim referimus quicquid verfatur circa conciliandam qualemcunque
(quam corpus humanum fufcipit) habilitatem ; five fit agilitatis five tolerantiae. Cuta-
rum agilitas duas habet partes, robur et velocitatem : ae tolerantia itidem duas, vel
indigentiarum naturalium patientiam, vel in cruciatibus fortitudinem. (Quorum om-
nium videmus faepenumero exempla infignia, in praftica funambulorum, in duro vi£Vu
hominum quorundam barbarorum, in ftupendis viribus maniacorum, et in conftantia
nonnullorum inter exquifita tormenta. Imo fi aliqua alia reperiatur facultas, quae in
priorem partitionem non cadit (qualis in urinatoribus faepe confpicitur, qui mirifice
anhelitum cohibere pofiunt) adhanc ipfam artem aggregari voiumus. Atque quod talia
fieri quandoque poffint, manifeftillimum eft : at philofophia et inquifitio caufarum circa
eadem fere neglecta jacet ; banc arbitramur ob caufam, quod hominibus periualurnfit
hujufmcdi magifteria naturae folummodo vel ex peculiari certorum homiuum iodole

quae ...

i8 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. IV.

(quae fub difciplinam non cadit) vel a diutina, ab annis ufque puerilibus, confuetu-
dine (quae potius imperari, quam doceri folet) obtincre. Quod etfi veium prorfus
non fit, tamen defeftus hujufmodi rerum quid attinet notare? Ccrtamina enim Olym-
picajam diu ceffarunt: turn etiam in ejufmodi rebus mediocritas fufficit ad ufum :
excellentia autem mercenariae cuidam oftentationi fere infervit.

Proftremo accedimus ad artes voiuptarias. Eae fecundum fenfus ipfos difpertitae
font: oculos obleclat praecipue picloria, cum aliis artibus innumeris, quae ad magni-
ficentiam fpe&ant, circa aedificia, hortos, veftes, vafa, calices, gemmas, et iimilia.
Aures demulcet mufica, quae tanta vocum, fpiritus, chordarum, varietate et appa-
ratu inftrufta eft. Olim etiam hydraulica pro coryphaeis quibufdam artis ejus ha-
bita funt, quae nunc prope obfoleverunt. Atque artes, quae ad vifum aut audituin
fpeftant, prae aliis praecipue liberales habitae funt: fenfus hi duomagis cafti : fcien-
tiae magis eruditae, quippe qui etiam mathematical!!, veluti ancillam, in familiis luis
habeant : etiam altera ad memoriam et demonftrationes, altera ad mores et affeftus
animi nonnihil refpicit. Reliquorum fenfuum oblectationes, atque artes circa ipfos,
minus in honore funt, veluti luxuriac, quam magniiicentiae, propiores: ungue"nta, odo-
ramenta, deliciae et cupediae menfarum, maxime autem incitamenta libidinis, rectius
cenfore, quam doftore, indigent. Optime fane a quibufdam annotatum eft, nafcentibus
et-crefcentibus rebufpublicis artes militares llorere; in ftatu et culmine pofitis liberales;
at ad declinationem et decafum vergentibus voiuptarias. Haec vero aetas noftra, ve-
reor ne, tanquam in decafu felicitatis, in artes voiuptarias inclinet. Quare ilia miffa
faciamus. Cum artibus voluptariis joculares copulo. Deceptiones fiquidem fenfuum
inter deleclationes fenfuum reponendae funt.

Jam vero tranfeurfis doctrinis illis circa corpus humanum (medicina, cofmetica
athletica, voluptaria) illud obiter monemus ; cum in corpore humano tot res in confi-
derationem veniant, partes, humores, funftiones, facultates, accidentia : cumque (ii
nobis integrum effet) conftitui oportuiffet corpus unicu'm doctrinae de corpore humano,
quae ifta omnia complecteretur (iimile illi doftrinae de anima de qua mox dicemus)
tamen ne artes nimis multiplicentur, neve veteres artium limites (plufquam necefle
fuerit) tranfponantur, doftrinam de partibus corporis humani, de funftionibus, de hu-
moribus, de refpiratione, de fomno, de generation e, de foetu et gelbuione in utero,
de augmemis, de pubertate, de canitie, de impinguatione, et fimilibus, in corpus .
medicinae recipimus ; licet ad ofHcia ilia tria non proprie pertineant; fed quia corpus
ipfum hominis fit per omnia medicinae fubjectum. Motum autem voluntarium, et
fenfum, ad doftrinam de anima rejicimus; liquidem animae partes in hisduobus funt
potiores. Atque fie doftrinam, quae circa corpus hominis verfatur, quod animae pro
tabernaculo duntaxat eft, claudimus.

C A P V T T E 11 T I V M.

Parti fio philofopluae humanac circa a mm am in doElrinam defpiraculo ; et doclrinam de
anima fenfibili five produtt a. Parti fio fecunda ejufdem philofophiae in doclrinam
de fubjlantia et facultatibus animae, et doclrinam de ufu et objeclis facultatum.
Appendices duae doclrinae de facultatibus animae : dcclrina de divinatione ftatu-
rati, et doclrina de fajlinatione. Dijlributio facultatum animae fenfibilis in motum
et fenfum.

VENIAMVS ad dofbinam de anima humana; e cujusthefauris omnes caeterae do-
crriuac depromptae funt. Ejus duac funt partes ; altera tractat de anima rationali,

quae

Cap, UK DE AVGMENTIS S C I E N T I A R V M. 119

quaedivina eft ; altera de irrationali, quae communis eft cum brutis. Notavimus autem
paulo fuperius (ubide fbrmis loquebamur) differentes illas duas animarum emanationes.

quae in prima utriulque cr eatione fe dam confpiciendas; nimirum, quod altera ortum
habuerit a fpiraculo Dei, altera e matricibus elememorum. Nam dcanimae rationalis
iL-ratioue primitiva, ita ait Scriptura : Formavk haminem de lima terrae, et/firavit i?i
faciem ejus fpiraculwn vitae. At generatio animae irrationalis, five brutorum, facia eft
per verba ilia, P radiant aqua, Producat terra. Ilaec autem aninia (qualis eft in 00-
mine) animae rationaliorganum tantum eft, atque originem habet et ipla quoque,quem-
admodum in brutis, e limo terrae ; neque enim dictum eft, Formavit corpus hominis
de lima terrae, fed Formavit honunem ; integrum fcilicet hominem, excepto illo fpira-
culo. Quamobrem partem primam doctrinae generalis circa animam humanam, do-
ctrinam de fpiraculo appellabimus; fecundam vero, doclrinam de anima ienfibili five
produfta. Neque tamen, cum hactenus philofophiam folam traftemus (quippe facram
theologiam in fine operis collocavimus) partitionem iltam a thcologia mutuaremus,
niii etiam cum principiis philofophiae conveniret. Plurimae enim et maximae funt
animae humanae praecellentiae fupra animas brutorum, etiam philofophantibus fecun-
dum fenfum maniteftae. Vbicunque autem tot et tantarum invenitur excellentiarum
fymbolum, ibi merito femper conftitui debet differentia fpecifica. Itaque nobis non
nimium placet confufa ilia et promifcua philofophorumde animae funttionibus tracla-
tio ; ac li anima humana gradu potius, quam fpecie, difcriminata effet ab anima bru-
torum: non aliter, quam fol inter aftra, aut aurum inter metalla.

Subjungenda eft etiam partitio alia doctrimae generalis circa animam humanam, an-
tequam de fpeciebus fufius loquamur. Etenim, quae de fpeciebus poftea dicemus,
utramque partitionem, turn illam, quam jam modo pofuimus, turn iftam, quam nunc
proponemus, fimul trafrabunt. Secunda igitur partitio fit, in docbrinamde fubftantia et
facultatibus animae, et do&rinam de ufu et objectis facultatum.

Praemiffis itaque his partitionibus geminis, ad fpeciesaccedamus. Doclrinade fpi-
raculo, eademque de fubftantia animae rationalis, compledbtur inquifitiones illas de na-
turaejus; utrum nativa fit ilia, an adventitia ; feparabilis, an infeparabilis ; mortalis,
an immortalis ; quatenus legibus materiaealligata, quatenus minime ; et limilia. Quae
vero hujus funt generis, licet etiam in philofophia, et diligentiorem et altiorem inquifi-
tionem iubire poftint, quam adhuc habetur ; utcunque tamen in fine, religioni de-
terminanda et definienda reftius tranfmitti cenfemus: aliter enim, erroribus haud paucis,
et fenfus illufionibus omnino exponentur. Etenim, cum fubftantia animae, in crea-
tione fua, non fuerit extracla aut dedudta ex mafia coeli et terrae, ied immediate
infpirata a Deo; cumque leges coeli et terrae fint propria fubjefta philofophiae;
quomodo pofiit cognitio de fubftantia animae rationalis ex philofophia peti et haberi?
Quimmo ab eadem infpiratione divina haunatur, a qua fubftantia animae primo
emauavit.

Doftrina vero de anima fenfibili, five produfta, etiam quatenus ad fubftantiamejus,
vere inquiritur : at ea inquiiitio nobis quafi defiderari videtur. Quid enim ad do&ri-
nam de fubftantia animae faciunt, actus ultimus, et forma corporis, et hujufmodi nu-
gae logicae ? Anima fiquidem fenfibilis five brutorum, plane fubftantia corporea cen-
fenda eft, a calore attenuata, et facta invifibilis ; aura (inquam) ex natura fiammea et
.. -aconflata, aeris mollitie ad impreifionem recipendam, ignis yigore ad actionem
viarandam dotata ; partim ex oleofis, partim ex aquis nutrita; corpore obducla, at-
que in animalibus perfecftis in capite praecipue locata; in nervis percurrens, etfanguine
fpirkuofo arteriarum refecta et reparata; quemadmodumBernardinus Telefius et difci-
2 pulus

1Z9 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. IV.

pulus ejus Auguftinus Donius, aliqua ex parte, non omnino inutiliter, afferuerunr.
Itaque de hac doftrina diligentior fiat inquifitio : eo magis, quod haec res non bene
intellefta, opiniones fuperftitiofas, et plane contaminatas, et dignitatem animae hu-
manae peilime conculcantes, de metempfychofi et luftrationibus animarum per perio-
dos annorum, denique de nimis propinqua animae humanae erga animas brutorum per
omnia cognatione, peperit. Eft autem haec anima in brutis anima principalis, cujus
corpus brutorum organum ; in homine autem, organum tantum et ipfa animae rationalis ;
et fpiritus potius appellatione, quam animae, indigitari poffit. Atque de fubftantia
animae ha&enus.

Facultates autem animae notifiimae funt intellects, ratio, phantafia, memoria, ap-
petitus, voluntas; denique univerfae illae, circa quas verfantur fcientiae logicae et
ethicae: fed in doftrina de anima, origines ipfarum tractari debent, idque phyfice,
prout animae innatae fint, et adhaereant : ufus tantum ipfarum, et objefta, illis al-
teris artibus deputantur. Atque in hac parte nihil egregii (ut nobis videtur) adhuc re-
pertum eft ; quanquam defiderari earn haud fane dixerimus. Habet etiam pars ifta de
facultatibus animae appendices duas ; quae et iplae, quemadmodum tractantur, potius
fumes nobis exhibuerunt, quam flammam aliquam lucidam veritatis : altera harum eft
doftrina de divinatione naturali ; altera de fafcinatione.

Divinationem ab antiquis, nee male, in duas partes divifam habemus; artificialem
et naturalem. Artificialis ratiocinando, ex indicaiione fignorum, praedictionem colli-
git. Naturalis, ex ipfa animi praefeniione interna, abfque fignorum adminiculis, prae-
fagit. Artificialis duplex ; altera argumentatur ex caufis : altera ex experimentis tan-
tum, caeca quadam auftoritate : quae poiterior, ut plurimum, fuperilitioia eft; qua-
les erant ethnicorum difciplinae circa infpectionem extorum, volatum avium, et
fimilia. Etiam Chaldaeorum aftrologia folennior, non multo melior. At artificialis
divinatio utraque inter diverfas fcientias fpargitur. Habet aftrologus praedi&iones
fuas ex fitu aitrorum : habet etiam medicus fuas, de morte ingruente ; de convalefcen-
tia ; de fymptomatibus morborum fuperventuris, ex urinis, pulfibus, afpe&u aegro-
rum, et fimilibus: habet et politicus fuas: 0 urbem venalem, et ato perituram, Ji em-
ptorem invenerit! cuius vaticinii fides non diu morata eft; irapleta primum in Sylla,
poftea in Caefare. Hujufmodi igitur praediftiones praefentis non funt inftituti, re-
rum ad artes proprias remitti debent. Naturalis autem divinatio, ex vi fcilicet interna
animi ortum habens, ea demum eft, de q 1a nunc agitur. Haec duplex eft ; altera
nativa ; altera per influxurh. Nativa hoc nititur fuppoiitionis fundamento ; quod ani-
ma in fe redu&a, atque collefta, nee in corporis organa diffuia, habeat ex vi propria
effentiae fuae aliquam praenotionem rerum futurarum : ilia vero optime cernitur in
foninis, ecftafibus, confiniis mortis; rarius inter vigilandum, aut cum corpus fanum
fit ac validum. Hujufmcdi vero ftatus animi, procuratur fere, aut adjuvatur ex abf-
tientiis, atque illis rebus, quae animam a muneribus corporis exercendis maxime fe-
vocant, ut lua natura abfque impeditionibus exteriorum gaudere poffit. Divinatio
vero per influxum hoc altero fuppoiitionis fundamento nititur ; quod anima, veluti
fpeculum, illuminatioriem quandam lecundariam a praefcientia Dei et fpirituum ex-
cipiat ; cui etiam idem, qui priori, ftatus et regimen corporis confert. Eadera enim
animae fevocatio efficit, ut et fua natura impenilus utatur, et divinorum infiuxuum fit
magis fufceptiva: niii quod in divinationibus per influxum anima fervore quodam,
atque tanquam numinis praefentis iiupatieutia (quae apud prifcos facrj furoris nomine
vocabatur) corripiatur : in divinatione autem nativa, quieti potius et >acationi pro-
pior lit.

Fafcinatio

Cap. H. DE AVG MENTIS S C I E N T I A 11 V M.

Fafcinatio autem. eft vis et alms imaginationis intenlivus in corpus alterius (vim
enim imaginationis fuper corpus proprium ipfius imaginantis fupcrius perftrinximus).
In hoc gcnere fchola Paracelfi, et ememitae naturalis magiae cultores, tarn fuerunt
immodici, ut imaginationis impetum et apprehenfionem miracula patranti fidei tantum
non exaequarint. Alii ad limilitudinem veri propius accedcntes ; cum occultas rerum
energias et tmpreffiones, fenfuum irradiationes, contagionum de corpore in corpus
tranfmiiriones, virtutum magneticarum delationes, acutius intuerentur; in cam opinio-
nem devencrunt, ut multo inagis a fpiritu in fpiritura (cum fpiritus prae rebus om-
nibus fir, ct ad agendum llrenuus, et ad patiendum tener et mollis) impreffiones, et
delationes, et communicationes fieri poterint. Vnde incrcbuerunt opiniones, faftac
quali populares, de genio fuperiori, de hominibus quibufdam infaultis et ominofis, de
ic~tibus amoris et invidiae, et aliae his Girdles. Atque huic conjundla eft difquilitio,
quomodo imaginatio intendi et fortificari poflit ? Quippe fi imaginatio fortis tantarum
fit virium, operae pretium fuerit nolle, quibus modis earn exaltari, et feipfa majorem
fieri detur ? Atque hie oblique, nee minus periculofe, fe infinuat palliatio quaedam ct
defenfio maximae partis magiae ceremonialis. Speciofus enim fuerit praetextus, cere-
monias, charafteres, incantationes, gelliculationes, amuleta, et fimilia, non ex aliquo
tacito aut facramentali cum malis fpiritibus contractu vires nancifci; fed eo pertinere
tantum, ut imaginatio illius, qui his utitur, roboretur et exaltetur : quemadmodum
etiam in religione, ufus imaginum, ad mentes hominum in rerum contemplatione de-
figendas, et devotionem precantium excitandam, invaluit. Attamen mea talis eft fen-
tentia ; etiam fi detur, vim imaginationis effe utique potentem, atque infuper ceremo-
nias vim illamintendere etroborare; pofito denique, quod adhibeantur ceremoniae ad
hanc intentionem fincere, atque tanquam remedium phyficum, abfque aliqua vel mi-
nima cogitatione de invitandis per ipfas auxiliis fpirituum : haberi nihilominus debent
pro illicitis, propterea quod fententiae illi divinae, adverfus hominem propter pecca-
tum latae, repugnent et recalcitrent .- In fudore vultus comedes panem tuum. Siqui-
dem magia ejus generis, egregios illos fruftus, quibus Deus pretium laborem con-
ftituit, adipifcendos proponit, per paucas, caique faciles et minime operofas obfer-
vantias.

Superfunt doftrinae duae, quae ad facultates animae inferioris, five fenfibilis, prae-
cipue fpe&ant, utpote quae cum organis corporeis maxime communicant. Altera de
motil voluntario : altera de fenfu et fenfibili. In priori harum etiam alias fatis jejune
inquifita, unica pars fere integra deeft. Etenim de officio et fabrica commoda ner-
vorum et muiculorum, et aliorum, quae ad hunc motum requirunmr; quaeque pars
corporis quiefcat, dum alia moveatur; turn quod hujufce moms rector, et quafi auri-
ga lit imaginatio ; adeo ut dimiffa imagine, ad quam moms fertur ftatim intercipiatur
et fiftatur motus ipfe (ut cum deambulamus, fi alia fubeat cogitatio acris et defixa,
continuoconiiftimus) et aliae nonnullae fubtilitatesnon male inobfervationem et inqui-
litionem jam pridem venerunt. Quomodo vero compreffiones, et dilatationes, et
agitationes fpiritus (qui proculdubio moms fons eft) corpoream et craffam partium
molem flectat, excitet, aut pellat, adhuc diligenter inquiiitum et tractatum non eft.
Neque mirum, cum anima ipfa fenfibilis haftenus potius pro entelechia et functione
quad am habita fit, quam pro fubftantia. At quando jam innotuerit, ipfam effe fub-
ftantiam corpoream et materiatam, neceffe eft etiam, ut quibus nixibus aura tam pu-
filla et i i a, corpora tam craffa et dura in motu ponere poflit, inquiratur. De hac
parte iehur, cum delideretur, fiat inquiihio.

Vol. IV. 11 At

121

,22 DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. IV.

At de fenfu etfenfibili longe uberior et diligentior adhibita eft inquifitio, tam intra-
cbuibus circa ea generalibus, quam in arribns fperialibus, utpote perfpecliva, mufica;
quam vere nihil ad inftitutum : quandoquidem ilia tanqnaro defiderata ponere non
liceat. Sunt tamen duae partes nobiles et infignes, quas in.hac doctrina defiderari fta-
ruimus; altera de differentia perceptionis et fenfus; altera de forma lucis.

Atque differentiam inter perceptionem et fenfum, bene enncleatam, debuerant phi-
lofophi tra&atibus fuis de fenfu et fenlibili praemittere, ut rem maxime fundamenta-
Icm. Videmus enim, quafi omnibus coi-poribus naturalibus ineffe vim mauifeftam
percipiendi : etiam electionem quandam arnica ample&endi, inimica et aliena fugiendi.
Neque nos de fubtilioribus perceptionibus tantum loquimur, veluti cum magnes fer-
rum allicit ; flamma ad naphtham affilit : bulla bullae approximate coit ; radiatio ab
objefto albo diffilit ; corpus animalis utilia aflimilat, inutilia excernit ; fpongiae pars
(etiam fu per aquam elevata) aquam attrahit, aerem expellit; ethujufmodi. Etenim
quid attinet talia enumerare? Nullum fiquidem corpus ad aliud admotum illud im-
rnutat, aut ab illo immutatur, nifi operationem praecedat perceptio reciproca. Perci-
pit corpus meatus, quibus fe infinuat : percipit impetum alterius corporis, cui cedit:
percipit amotionem alterius corporis, a quo detinebatur, cum fe recipit : percipit di-
vulfionem fui continui, cui ad tempus refiftit: ubique denique eft perceptio. Aer
vero calidum et frigidum tam acute percipit, ut ejus perceptio (it longe fubtilior,
quam taftus humani; qui tamen pro calidi et frigid! norma habetur. Duplex igitur
deprehenditur circa banc doclrinam hominum culpa: alia, quod earn intactam et in-
traclatani (cum tamen fit res nobilifiima) plerunque reliquerunt : alia, quod qui huic
contemplation! forte animum adjecerunt, longius, quam par eft, provecti funt, et
fenfum corporibus omnibus tribuerunt ; ut piaculum fere fit ramum arboris avellere,
ne forte inftar Polydori ingemifcat. At debuerant illidifferentiam perceptionis et fen-
fu?. non tantum in comparatione fenfibiliu.n ad inlenfibilia, fecundum corpus inte-
grum, explorare (veluti plantarum et animalium) verum eitam in corpore ipfo fenfi-
bili animadvertere, quid in caufa fit, cur tot a&iones expediantur, abfque omni tamen
, fenfu ? Cur aiimenta digerantur, egerantur; hu mores et fucci, furfum, deorfum, fe-
rantur; core: pulfus vibrent; vifcera, fua quaeque opificia, iicut officinae, producant ;
et tamen haec omnia, et complura alia, abfque fenfu riant ? Verum homines non fatis
acute, qualis fit a£Ho fenfus, viderunt, atque quod genus corporis, quae mora, quae
conduplicatio impreffionis ad hoc requiramur, lit dolor vel voluptas fequatur ? Deni-
que differentiam inter perceptionem fimplicem et fenfum, nullomodo nolle videntur ;
nee quatenus fieri poffit perceptio abfque fenfu. Neque enim haec verborum tantum
controverfia eft, fed de re magniprorfus momenti. De hac igitur doctrina (ut impri-
mis utili, et ad plurima fpectante) melius inquiratur : quandoquidem etiam circa hanc
rem infeitia tantum apud nonnullos ex antiquis philoiophis potuerit, ut omnibus fine
difcrimine corporibus animam infundi putaverint : neque enim videbant, quomodo
motus cum difcretione fieri potuerit abfque fenfu ; aut fenfus adeffe abfque anima.

De forma lucis quod debita non fa&afuerit inquilitio (praeiertim cum in perfpectiva
fireriue elaborarunt homines) ftupenda quaedam negligentia cenferi poffit. Etenim,
nee in perfpecYiva, nee alias, aliquid de luce, quod valeat, inquiiitum eft. Radia-
tiones ejus traclantur, origines minime. Sed collocatio demum peripectivae inter nu-
thematica, hunc ipfum defectum et aiios fimiles peperit; quia a phyfi cis praemature
difceffiim eft. Tra&atio autem de luce, et caulis ejus, in phyficis rurfus fuperltitiofa
fere eft, tanquamde re inter divina et naturalia media; adeo ut quidam ex Platonicis
earn materia ipfa antiquiorem introduxerint. Cum enim fpatium eftet difilatum, id

primum

Cap. IV. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. r:

primum lumiue, poftea vero corpore implctum fuifle, vanfflurio commento afferuerunt:
quando tamen Scripturac facrae, maffamcoeli et terrae, tenebrofam, ante lucem crea-
tam, diferte poluerint. Quae vero phyflce et fecundum fenfum dc ea traftantur, ea
ftatira ad radiationcs defcendunt, ut parum phyficae inquifitionis circa hanc rem exi •
Debuerant autem homines contemplationes fuas fubmittre paulifper, ct quid lit cor-
poribus omnibus lucidis commune inquirere, tanquam de forma lucis. Etcnim quam
immenfa eir corporis differentia (li ex dignitate conliderentur) inter folem ct lignum
putridum, aut fqnamas etiam pifcium putridas? Inquirere etiam debuerant, quid
tandem in caufa lit, cur aliqua ignefcant, et lucem ex fe jaciant calefa&a, alia
minime? Ferrum, metal la, lapides, vitrum, ligna, oleum, fevum, ab igne, vel flam-
mam vibrant, vel faltem rubefcunt : at aqua, aer, acerrimo et tanquam furenti calore
fervefa&a, nihil tamen lucis adipifciintur, nee fplendent. Quod li quis hoc eo fieri
putet, quod proprium fit ign;s lucere, aqua autem et aer igni omnino inimicafint; is
fane nunquam per obfeura noftis in aqua falfa, tempeftatc calida, remigavit ; cum grnt-
tulas aquae ex remorum concufiione fubfilientes micare et lucefcere videre pottn'ffet.
Quod etiam fit in fpuma maris ferventiore, quam pulmonem marinum vocant. Quid
denique habent commune cum Mamma et ignitis cicer.dulae et luciolae ; et mufca In-
dica, quae camcram totam illuftrat; et oculi quorundam animalium in tenebris ; et
faccharum inter radendum, aut frangendum ; et fudor equi nofte aeftuofa feltinantis ;
et alianonnulla? Qiiin er homines tarn parum in hac re viderunt, ut plerique fcin-
tillas elilice acrem attritum putent. Atamen quando aer calore non ignefcat, et lu-
cem nanifefto concipiat, quomodo tandem fit, ut nottuae, et feles, et alia nonnulla
animalia, noc"tu cernant ? Adeo ut ipfi acri (quando vifio abfque luce non tranfrgatur)
necefle eft inefle lucem aliquant nativam et genuinam, quamvis tenuem admodum et
infifmam, quae tamen lit radiis vifivis hujufinodi animalium proportionata, iifque ad
videndumfuftciat. Vermn hujufce mali (ut plurimorum) caufa eft, quod homines,
ex inftantiis particularibus, formas naturarum communes non elicuerunt ; id quod nos
tanquam fubjechim proprium metaphyficae pofuimus ; quae et ipfa phyficae, five do-
Arinae de narura, parsed. Itaquede forma et originibus lucis fiat inquififio, eaque
interim inter defiderata ponatur. Atque de doclrina circa fubftantiam animae, tain
rationalis quam feniibilis, cum facultatibus fuis, atque de ejufdem do&rinae appen-
dicibus, haec dic~la lint.

R 2 FRANCISCI

FRA N C I S C I

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER Q_V I N T V S.
AD REGEM SVVM.

C A P V T P 11 I M V M.

Partitio doclrinae circa ufimi et objeda facuhatum an'imae humanae, in logkam,
et ethicam. Partitio logicae, in artes inveniendi, judica?idi, retinendi, et
tradendi.

DOCTRINA circa intelle&um (rex optime) atque ilia altera circa voluntatem
hominis, in natalibus fuis tanquam gemellae funt. Etenim illuminationis puri-
tas, et arbitrii libertas, fimul inceperunt, fimul corruerunt. Neque datur in uni-
verfitate rerum, tam intima fympathia, quam ilia veri et boni. Quo magis rubori
fuerit viris doftis, fi fcientia fint tanquam angeli alati, cupiditatibus vero tanquam
ferpentes, qui humi reptant ; circumgerentes animas, inftar fpeculi fane, fed men-

ftruati.

Venimus jam ad doftrinam circa ufum et obje&a facuhatum amimae humanae.
Ilia duas habet partes, eafque notiffimas, et confcnfu receptas ; logicam et ethicam :
nifi quod do&rinam civilem, quae vulgo ut pars ethicae collocatur, jam ante emanci-
paverimus ; et in integram doftrinam de homine congregato, five in focietate, confti-
tuerimus ; hie tantum de homine fegregato traclantes. Logica de intellectu et ratione ;
ethica de voluntate, appetitu, et affectibus diflerit : altera decreta, altera a&iones pro-
gignit. Verum quidem eft, quod phantafia in utraque provincia, tam judiciali quam
minifteriali, legati cujufdam, aut internuncii, aut procuratoris reciproci vices gerit.
Nam fenfus idola omnigena phantafiae tradit, de quibus poftea ratio judicat : at ratio
viciflim idola elefta et probata phantafiae tranfmiuit, priufquam fiat executio decreti.
Siquidem motum voluntarium perpetuo praecedit, eumque incitat phantalia: adeo ut
phantafia fit utrique tam rationi quam voluntati inftrumentum commune : nifi quod
,i Janus

Cap. I. DE AVGMENTISSCIENTIAHVE j 23

Janus ifte bifrons fit, et duas obvertat facies: fades enim rationem afpiciens, veriiatis
habet eiRgiem ; facies autem actionem afpiciens, effigiem bonitatis : quae tamen fan
facies,

Sfyales decet ej'e fororum.
Neque vero merus et nudus internuncius eft phantafia ; fed au&oritat^m non exignarii
vel accipit, vel ufurpat, praeter delationem fimplicem mandati. Rcfte enim Arifto-
teles, Id imperii habet annua in corpus, quod dominus in mancipiam ; ratio vera inphan-
taftani, quod in libera civitate magijlratus in civem ; ad quern poftit hi a vice redire
dominatio. Videraus enim quod in iis, quae funt fidei et religionis, phantafia fupra
ipfam rationem fcandat et evehatur : non quod illuminatio divina locum habeat in
phantafia (quin potius in ipfa arce mentis et iniellec"tus) verum qucmadmodum gratia
divina in virtutibus utitur motibus voluntatis ; ita hmiliter gratia divina in illumina-
tionibus utitur motibus phantafiae; unde ht ut religio femper aditum fibi ac viam ad
animum quaefierit per iimilitudines, typos, parabolas, viiiones, infomnia. Rurius
haud humile eft regnum phantafiae in perfualionibus, a vi eloquentiac inlinuatis. Nam
ubi per orationis artificia hominum animi demulcentur, inflammantur, et in quamcun-
que partem pertrahuntur ; totum illud fit per exfufcitationem phantafiae, quae impo-
tens jam facia, non folum rationi infultat, verum eidem vim quodammodo facit, par-
tim occaecando, partim extimulando. Neque tamen caufa videtur, cur a partitione
priore difcedamus. Nam phantafia fcientias fere non parit; fiquidem poeiis (quae a
principio phantafiae attributa eft) pro lufu potius ingenii, quam pro lcientia, habenda.
Poteftatem autem phantafiae in naturalibus doftrinae de anima paulo ante affignavi-
mus : earn vero, quam habet cum rhetorica cognationem, illi ipfi art) (de qua infra
traclabimus) remitti par eft.

Pars ifta humanae philofophiae, quae ad Iogicam fpeclat, ingeniorum plurimorum
guftui ac palato minus grata eft ; et nihil aliud videtur, quam fpinofae fubtilitatis la-
queus ac tendicula. Nam ficut vere dicitur fcientiam ef[e animi pabulum : ita in hoc
pabulo appetendo et deligendo plerique palatum nafti funt Ifraelitarum fimile in
deferto: quos cupido inceftit redeundi ad ollas carnium; mannae autem faftidium ce-
pit: quae licet cibus fuerit coeleftis, minus tamen fentiebatur almus et fapidus.
Eodem modo (ut plurimum) illae fcientiae placent, quae habent infuiionem nonnul-
lam carnium magis efculentam : quales funt hiftoria civilis, mores, prudentia poli-
tica, circa quas hominum cupiditates, laudes, fortunae vertuntur et occupatae funt.
At iftud lumen ficcum plurimorum mollia et madida ingenia offendit et torret. Cae-
terum unarcquamque rem propria fi placet dignitate metiri, rationales fcientiae reli-
quarum omnino claves funt: atque quemadmoduni manus inftrumentum inftrumen-
torum, anima forma formarum, ita et illae, artes artium ponendae hint : neque folum
dirigunt, fed et roborant ; ficut fagittandi ufus et habitus, non tantum facit ut me-
lius quis collimet, fed ut arcum tendat fortiorem.

Artes logicae quatuor numero funt ; divifae ex finibus fuis, in quos tendunt. Id
enim agit homo in rationalibus ; aut ut inveniat, quod quaefiverit : aut judicet, quod
invenerit : aut retineat, quod judicaverit : aut tradat, quod retinuerit. Necefle ig;eur
eft, ut totidem fint artes rationales: ars inquifitionis feu inventionis : ars examinis ieu
judicii : ars cuftodiae feu memoriae: et ars elocutionis feu traditionis. De qaibus
jam Cgillatim dicemus.

C A P V T

i2<$ DE AVGMENTIS SCIENTIARVM, Lib. V.

CAPVT SECVNDVM.

Part'itio inventivae in inventivam artium et argumentorum : quodque prior ha rum (quae
eminet) defideretur. Partitio inventivae artium in experientiam literatam, et orga-
num novum. Delineatio experientiae liter at ae.

INVENTIONIS duae funt fpecies, valde profe&o inter fedifcrepantes; una artium
et fcientiarum ; altera argumentorum et fermonum. Priorem harumdeliderari
prorfus pronuncio ; qui quidem talis mi hi videtur effe defeftus, ac ii quis in inven-
tario conficiendo bonorum alicujus defun&i ita referat; numeratae pecuniae nihil. Vt
enim caetera omnia pecunia parantur : ita et per hanc artem reliquae acquiruntur.
Atque ficut India occidental is nunquam nobis inventa fuiffet, nil! praeceffiffet acus
nauticae inventio ; licet regiones illae immenfae, verforiae moms pulillus fit : ita non
• eft cur miretur quifpiam, in artibus perluftrandis et promovendis ampliores pro-
greflus faftos non effe; quandoquidem ars ipfa inveniendi et perluftrandi fcientias ha-
ctenus ignoretur.

Hanc fcientiae defiderari partem plane in confeffo eft. Primo enim diale&ica nihil
profitetur, imo ne cogitat quidem, de inveniendis artibus, five mechanicis, five (quas
vocant) liberalibus ; aut etiam de illarum operibus, harum vero axiomatibus eliciendis;
fed quafi praeteriens homines alloquitur, et dimittit, edicens, ut cuique in fua arte cre-
dant. Celfus, vir prudens, non folum medicus (licet moris fit omnibus in laudes artis
propriae effundi) graviter et ingenue, de empiricis et dogmaticis medicorum fectis lo-
quens, fatetur ; Medic amenta et remedia prius fuijfe inventa, de caufis vero et rationibus
poflerius difceptatum ; nonordine co?iverfo,ca,ifas ex natura rerum primo erut as fuijfe, eaf-
que mventioni remediorum praeluxifle. At Plato non femel innuit Particularia infinita
effe ; maxime rurfus generalia minus certa documenta exhibere: medullam i fit ur fcien-
tiarum, qua artifex ab imperito diflinguitur, in mediis propofitionibus confiftere, quas
per Jingutas fcientias tradidit et docuit experientia. Quin et illi, qui de primis rerum
inventoribus, aut fcientiarum originibus, verba fecerunt, cafum potius, quam artem,
celebrarunt; atque animalia bruta, quadrupedes,aves, pikes, ferpentes, magis quam
homines, tanquam fcientiarum doftores, introduxerunt :
Didamnum genitrix Cretaea carpit ab Ida,
Puberibus caulem foliis, et /lore comantem
Purpurea: non illaferis incognita capris

Gramina, cum tergo volucres haefere fagittae. Aeneid. xii. 412.
Adeo ut minime mirum fit (cum in more apud antiqups fuerit rerum milium inven-
tores confecrare) apud Aegyptios, gentem prifcam (cui plurimae artes initia fua
debent) tempia plena fuiffe limulacris brutorum ; hominum vero fimulacris prope
vacua ;

Omnigenumque deum monflrd, et latrato- Anubis,

Contra Neptunum, etVenerem, contraque Minervam, etc. Aeneid. viii. ($98.
Quod fi malis, ex traditione (iraecorum, artes potius hominibus ut inventoribus tri-
buere ; haudquaquam tamen dixeris Prometheum ad ignis inventionem^ontemphuiones
adhibuifle ; aur cum filicem primo percuteret, fcintillas expeftalfe : fed cafu in illud
lncidifle, atque (ut aiunt) furtum Jovi fecifle. Ita ut ad artium inventionem quod at-
tinet, caprae lylveftri pro emplaftris, philomelae pro modulationibus mulicis, ibidi

pro

Cap. II. DEAVGEMNTISSCIE N T I A 11 V M. 127

pro lavationibus inteftinorum, operculoollae, quod diffiliit, pro re tormentaria, de-
nique (ut verbo dicamus) cafui aut cuivis alteri rei plus debeamus, quam dialefticae.
Nee vero multo alicer fe habet modus ille inveniendi, quern refte defcribit Virgilius :
Gecrg. i. 1 1 ;.

V'. varias ufus meditando extunderet artes
Paulatitn.
Non enim alia hie proponitur inveniendi methodus, quam cujus bruta ipfa funtcapacia,
et quam crebro ufurpant : nimirum attcntilTima circa unam rem folicitudo, ejufque per-
petua exercicatiOj quas fui confervandi neceffitas hujufmodi animantibus imponit.
Cicero enim vere admodum ; Vfus uni reideditus, et naturam et artemfaepe "Smelt, Ouare
fi praedicetur de hominibus,

Labor omnia vincit
Tmprobus, et duris urgent in rebus egeftas :
etiam de brutis limiliter quaeritur,

S^fis expedivit pftttaco fuum Xa.7gt ?
Corvo quis au&or fuit, ut magna licccitate lapillos immitteret arbori cavae, ubi a quam
forre confpexerit, ut furgemem laticem roftro poffet attingere ? Quis viam moni'ravit
apibus, qui per aerem, tanquam vallum mare, agros floridos, licet multum ab alvea-
ribus diffitos, folent petere, et favos fuos denuo repetere ? Quis formicam decuit, ut
grana in colliculo luo reponenda circumroderet prius, nerepofita germinarent, et Cpem
fuam illuderent ? Quodfi in verfu illo Virgiliano quis notet verhum illud extundere,
quod dillieultatem rei; et verbum illud paulatim, quod tarditatem innuit ; redibimus
unde profefti fumus, ad Aegyptiorum illos decs; cum haftenus homines modice ra-
tionis facultate, neutiquam vero officio artis, ufi fint ad inventa detegenda.

Secundo, hocipfum, quod aflerimus (fi advertatur paulo diligentius) demonftrat indu-
ftionis forma, quam proponit diale&ica; qua fcilicet fcientiarum prineipia inveniantur
et probentur ; quae vitiofa plane eft et incompetens, et naturam tantum abell ut per-
ficiat, ut etiam earn pervertat et detorquer.t. Qui enim modum acute introfpexerit,
quo ros ifte adherens fcientiarum, fimilis illidequo loquitur poeta,

At rei nielli s coelejiia dona,
colljgatur (cum et, fcientiae ipfae ex exemplis fingulis, partim naturalibus, partim ar-
tificialibus, tanquam prati floribus et horti, extrahantur) reperiet profe&o animum
fuapte fponte, et nativa indole, induclionem folertius conficere, quam quae defcribitur
a dialectics; fiquidem ex nuda enumeratione particularium (ut diale&ici folent) ubi
non invenitur inlfantia contradiftoria, vitiofe concluditur; neque aliquid aliud hujuf-
modi induflio producit, quam conjefturam probabilem. Quis enim in fe recipiet,
cum particularia, quae quis novit, aut quorum meminit, ex una tantum parte compa-
reant; non delitefcere aliquod, quod omnino repugnet? Perinde ac fi Samuel acquie-
viffet in iilis Ifai filiis, quos coram adduclos videbat in domo ; et minime quaefi-
viflet Davidem, qui in agro aberat. Atque haec indu&ionis forma (fi verum omnino
dicendum fit) tain pinguis eft et craffa, ut incredibile videatur, tarn acuta et fubtilia
ingenia (qualia in his rebus meditationes fuas exercuerunt) potuiffe eamniundo obtru-
dere ; nifi illud in caufa fuiffet, quod opera feftinata ad theorias et dogmata contendif-
fent: particularia autem (praefertim moram in iis longiorem) ex fallu quodam et ela-
tione animi, defpexiffent. XI 1 i enim exempla, five inltantias partfculares, vice lictorum
aut viatorum adhibuerunt ad fummovendam turbam, ut dogmatibus fuis viam apeii-
rent ; neutiquam autem ea inde ab initio in confilium advocarunt, ut legitima fieret et
matura de rerun veritate de lib emtio, Certe perculferit animos pia et religiofa quae-

dam

t28 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. V.

dam admiratio, cum videamus eadem calcata reftigia, ad errorem ducentia, in di-
vinis et humanis. Quemadmodum enim in divina veritate percipienda aegre quis in
animum inducat, ut fiat tanquam parvulus ; ita in humana perdifcenda, prove&os
utique, pucrorum more, prima indu&ionum elementa adhuc legere et retra&are, res
humilis exiftimatur et quail contemnenda.

Tertio, fi concedatur, principia fcientiarum ex inducYione, qua utuntur, vel fenfu
et experientia, refte pofie conftitui; certiffimum eft tamen, axiomata inferiora ab iis
per fyllogifmum non poffe (in rebus naturalibus, quae participant ex materia) refte et
tuto deduci. In fyllogifmo enim fit reduftio propofitionum ad principia per propofi-
tiones medias. Haec autem five inveniendi five probandi forma in fcientiis populari-
bus (veluti ethicis, politicis, legibus, et hujufmodi) locum habet: imo et in theolo-
gicis ; quandoquidem Deo pro bonitate fua placuerit captui humano fe accommo-
dare : at in phyficis, ubi natura opere, non adverfarius argumento conftringendus eft,
elabitur plane Veritas ex manibus; propter longe majorem naturalium operationum,
quam verborum fubtilitatem : adeo ut fuccumbente fyllogifmo, indu<ftionis (verae fci-
4 licet et emendatae) officio ubique opus fit, tarn ad principia magis generalia, quam ad

propofitiones inferiores. Nam fyllogifmi ex propoiitionibus confiftunt ; propofitiones
ex verbis; verba notionum tefferae font. CHiare fi notiones ipfae (quae verborum
animae funt) male et varie a rebus abftrahantur, tota fabrica corruit. Neque laboriofa
vel confequentiarum argumentorum, vel veritatis propofitionum examinatio, rem in
integrum unquam reftituet ; cum error fit (ut loquuntur medici) in digeftione prima ;
quae a funftionibus fequentibus non reftificatur. Non igitur abfque magna, et evi-
denti caufa evenit, ut complures ex philofophis (aliqui autem eorum maxime infignes)
academici fuerint et fceptici, qui fcientiae humanae et fyllepfium certitudinem fuftule-
runt ; ultra verifimilitudinem aut probabilitatem negantes earn pertingere. Inficias
non iverim, vifum effe nonnullis, Socratem, cum fcientiae certitudinem a fe amoveret,
per ironiam tantum hoc feciffe; et fcientiam diflhnulando fimulaffe; renunciando fci-
licet iis, quae manifefto fciebat, ut eo modo, etiam quae nefciebat, fcire putaretur.
Ncque etiam in recentiore academia (quam amplexus eil Cicero) ilia opinio acatalepfiae
admodum fincere culta fuit. Etenim qui eloquentia floruerunt, hanc fere feftam fibi
defumpferunt, ut in utramque partem copiofe differendi gloriam affequerentur: unde
a via ilia reclra, per quam ad veritatem pergere debuiffent, tanquam ad deambulationes
quafdam araoenas, animi caufa inftitutas, deflexum eft. Conftat tamen, nonnullos
fparfim in utraque academia (veteri et nova) multo magis inter fcepticos, acatalepiiam
iitam fimpliciter et integre terroiffe. Verum in hoc maxime ab illis peccatum eft ;
quod fenfuum perceptiones calumniabamur ; unde fcientias radicims evellebant. Sen-"
fus vero, licet faepenumero homines aut fallant, aut deftituant, poffint tamen multa
adjuti induftria ad fcientiiu' iufficere ; idque non tarn ope inftrumentorum (licet et haec
quoque aliqua ex parte profmt) quam experimentorum ejus generis, quae objecta fubti-
liora, quam pro fenfus facukate, ad objecla fenfu comprehenfibilia producere queant.
Debuerant autem potius defectum hac in parte imputuffe mentis turn erroribus, turn
.contumaciae (quae rebus ipfis morigera effe recufat) et pravis demonftrationibus, et
mpdis ratiocinandi, et concludendi, ex perceptione fenfuum, perperam inftitutis.
lHa.ec autem loquimur, non quo intelleftui detrahatur, aut negotium totum deferatur,
.fed quo intelleftui auxilia commoda comparentur et fubminiftrentur, quibus rerum
ardua et naturae obfeuritatem vincere poftunt. Nemo enim tanta pollet manu^ con-
ftantia, aut etiam habitu, ut reftam lineam ducere, aut perfetfirum circulum circumicri-
bere, manu libera point; quod tamen ope regulae, aut circini, facere in promptu eft:

Haec

Cap. II. DEAVGMENTISSCIENTIARVM. t»f

Haec igitur res ipfa eft, quam paramus, et ingenti conatu molimur; ut fcilicet mens
per artem fiat rebus par; utque inveniatur ars quaedam indicii et dire&ionis, quae
caeteras artes, earumque axiomata, atque opera detegat, et in confpectum det. llanc
cnim merito defiderari pofuimus.

Ars ifta indicii (ita enim earn appellabimus) duas habet partes : aut cnim defcrtur
indicium -ab experimentis ad experimenta : aut ab experimentis ad axiomata, quae et
ipfa nova experimenta deiignent. Priorcm harum experientiam literatam nominabi-
mus, pofteriorem vero interpretationcm naturae, five novum organum. Prior qui-
dem (ut alibi attigimus) vix pro arte habenda eft, aut parte philofophiae, fed pro fa-
gacitate quadam ; unde ctiam cam venationem Fanis (hoc nomen ex fabula mutuati)
quandoque appellamus : attamen quemadmodum poilit quis, in via fua, triplici modo
progrcdi ; aut cum palpat ipfe in tcnebris ; aut cum alterius manu ducatur, ipfe parum
\idens; aut denique cum veftigia lumine adhibito regat : fimiliter cum quis experi-
menta omnigena abfque ulla ferie, aut methodo tentet; ea demum mera elt palpatio:
cum vero nonnulla utatur in experimentando directione et ordine, perinde elt, ac fi
manu ducatur. Atque hoc illud eft, quod per experientiam literatam intelligimus :
nam lumen ipfum, quod tertium fuit, ab interprctatione naturae, live novo organo,
petendum eft.

Literata experientia, five venatio Panis, modos experimentandi tractat: earn (cum
defiderari pofuerimus, ncqueresfit plane perfpicua) pro more et inftituto noftro ali-
quatenus adumbrabimus. Modus experimentandi praecipue procedit, aut per varia-
tionem experimenti ; aut per produchonem experimenti ; aut per tranflationem experi-
ment! ; aut per inverfionem experimenti ; aut per compulfionem experimenti ; aut per
applicationem experimenti; aut per copulationem experimenti ; aut denique per fortes
experimenti. Vniverfa vero ifta cohibita funt, citra terminos axiomatis alicujus inve-
niendi. Ilia enim altera pars de novo organo, omnem tranfitionem experimentorum
in axiomata, aut axiomatum in experimenta, fibi vindicat.

Variatio experimenti fit primo in materia; fcilicet, quando experimenrum in jam

eognitis, certae materiae fere adhaefit ; nunc vero in illis, quae fimilis funt fpeciei,

tentetur : veluti confectio papyri in pannis linteis tantum probata eft, in fericis mi-

nime (nil! forte apud Chinenles) neque rurfus in filaccis, compofitis ex fetis et pilis, ex

quibus conficitur (quod vocamus) camelotum ; neque denique inlands, gofiypio, et

pellibus; quanquam haec tria poftrema magis effe videntur heterogeaea. Itr.que ad-

niifceri poilint potius, quam per fe utilia effe. Item infitio in arboribus fruebferis in

ufu eft, in arboribus lylveftribus raro tentata ; licet perhibeatur ulmum in uhnum infi-

tam miras producere foliorum umbras. Infitio etiam in fioribus rani admodum eft,

licet hoc jam coeperit fieri in rolis mufcatellis, quae rolls communibus feliciter inocu-

lantur. Etiam variationem in parte rei, inter variationes in materia ponimus. Vide-

mus enim, furculum in truncoarboris infitum felicius pullulare, quam ii terrae indatur.

Cur non et femen cepae capiti alterius cepae viridis inditum, felicius germinet, quam

ii nudae terrae commiffum fuerit ? Atque hie radix pro trunco variatur, ut haec res

infitio quaedam in radice videri poflit. Variatio experimenti fit fecundo in efficiente :

radii folis per fpecula comburentia, calore ita intenduntur, ut materiam, quae ignem

facile concipiat, accendere poflint : num et radii lunae, per eadem, ad leniilimum ali-

quem gradum teporis actuari pofiunt, vt videamus, utrum corpora omnia coeleftia fint

poteftate calida ? Item calores radiofi, per fpecula fcilicet, intenduntur : num etiam calo-

res opaci (quales funt lapidum et metallorum antequam candeant) idem patiuntur ; an

potius funt luminis in hac re partes nonnullae? Item fuccinum et gagates fricata paleas

Vol- IV. S trahunt;

I :»

D E A V GMENTIS S C I E N T I A 11 V M. Lib. V.

trahunt ; num ctiam et ?.d ignem tepe'fafia ? Variatio experimenti fit tertio in quanto;
circa quod diligens admodum eft adhibenda cura, cum hoc multi circumftcnt errores.
Credunt enim homines, aucta aut multiplicata quantitate, pro rata augeri aut multi*
plicari virtutem. Et hoc fere poftulant et fupponunt, tanquam res fit mathematicas
cojufdam certitndinis ; quod omnino falfiffimum eft. Globus plumbeus unius librae a
turri derfliffus (puta) decern pulfuura lpatio, ad terram defcendit: num globus dua-
rum librarum (in quo impetus ifte, motus, quern vocant, naturalis, duplicari debet)
fpatio quinque pulfuum terram feriet ? At ille aequali fere tempore defcendet, neque
accelerabitur juxta rationem quanti. Item fulphuris (puta) drachma una iemilibrac
chalybis admifta, earn fluere faciet et colliquari: num igitur uncia fulphuris, quatuor
libris chalybis, ad colliquationem fufficiet.? At illud non fequitur. Certum enim eft,
obftinationemmateriuc in patiente,per quantitatem, augeri amplius, quam a&ivitatem
virtutis in agente. Porro nimium aequae faflit ac parum. Etenim in excoftionibus et
depurationibus metallorum, error eft familiaris, ut ad excoftionem promovendam;
aut calorem fornacis, aut additamenti, quod injiciunt, molem augeant. At ilia fupra
modum awfra operationem impediunt; propterea quod vi et acrimonia fua multum ex
metallo puro in fumos vertant et afportent; ut et jachira fiat ; et mafia, quae remanet,
ma^is fit obftinata et dura. Debent igitur homines ludibrium illud mulieris Aefopi
co^itare : quae fperarar, exduplicata menfura hordei gallinam fuam duo ova quotidie
parituram: at illaimpinguata nullum peperic Prorfus non tutum fuerit alicui expe-
rimento naturali confidere, nifi fafta fuerit probatio, et in minore, et in majore quantc,
Atque de variatione experimenti haftemas.

Produftio experimenti duplex; repetitio, et extenfio: nimirum, cum aut experi-
mentum iteratur, aut ad fubtilius quiddam urgetur. Repetitionis exemplum tale fit.
Spiritns vini fit ex vino per deftillationem unicam ; clique vino ipfo multc acrior et
fortior: num etiam fpiritus vini ipfe deftillatus five fublimatus, fe ipfum fortitudine
aeque fuperabit ? At repetitio quoque non abfque fallacia eft : etenim, turn fecunda
exaltatio, prioris exceflum non aequat ; turn etiam faepenumero per iterationem expe-
rimenti, poft ftatum five acmen quandam operationis, tantum abeft ut progrediatur
natura, ut potius relabatur. judicium igitur in hac re adhibendum. Item argentum
vivum, in linteo, aut alias in medio plumbi liquefafti, cum refrigefcere coeperit, in-
fertum, ftupefit ; nee amplius fluit : num et idem argentum vivum, fi faepius immif-
fum fuerit, ita figetur, ut fiat malleabile? Extenfionis exemplum tale fit: aqua in
fununo pofita, et penlilis facta, et per roftrum vitri oblongum in vinum dilutum im-
merfa, feparabit aquam a vino : vino in fummum fe paulatim recipiente, aqua in imo
fubfidente : num etiam, quemadmodum vinum et aqua (corpora fcilicet diverfa) hoc
ingenio feparantur, poffint quoque partes vini (corporis nimirum integri) fubtiliores a
craffioribus feparari; ut fiat tanquam dellillatio per pondus, et in fummo reperiatur
aliquid fpiritui vini proximum, fed forte delicatius ? Item magnes ferrum integrum
trah.it: num etiam fruftum magnetis in diffolutione ferri immerfum, ferrum adfealli-
ciet, et fe ferro obducet ? Item, verforium acus nauticae fe ad polos mundi applicat :
num etiam eadem via et confecutione, qua coeleftia? Videlicet, ut fi quis acum in
contrario fitu, hoc eft, in pun&o auftrali ponat, et paulilper tcneat, ac deinde vim
bmittat : num forte acus ad feptentriones fe conferet, eligendo potius rotare per occi-
dentem in fitum defideratum, quam per orientem ? Item, auram argentum vivurm
juxta pofitum, imbibit : num vero aurum recipit illud argentum vivum intra fe, fine
extenfione molis fuae, ut fiat mafl'a quaedam ipfo auro ponderofior ? Item. homine3
memoriae ferviunt, collocando imagines perfonarum in Loeis. Num etiam idem afte*

quentur,.

■Cap.II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 131

quentur, miffis loci?, et affingendo aftiones aut habitus perform ? Atquc de producri-
one experiment hactenus.

Tranllatio experimenti triplex: aut a naturavel cafu in artem :"aut abarte vol pra-
ctica alia in aliam: aut a parte alicujus artis in partem diveriam ejufdem. Tranflatio-
nisa natura aut cafu in artem innumcra funt exempla: adeo utomnes fere artes mecha-
nicae, a tenuibus initiis, natura aut cafu praebitis, ortum habuerint. Adagio receptum
crat, ■: contra bctrum citius mature/cere: id quod de mutuis amicitiae operis ec

officiis increbuit. At noitri cydrae (vini fcilicet ex pomis) confectores, hoc opii
imitantur. Cavent enim ne poma tundantur aut exprimantur, antequam, nonnullo
tempore in acervos conjecta, mutuo contaftu maturuerint; unde nimia potu; aciditas
emendetur. Item, Iridum artificiofarum imitatio ex afperfione fpifla guttularum, . 1
iridibus naturalibus ex nube rofcida, facili ductal txanflata eft. Item, modus deftillan,-
di, vel ex alto peti, ex imbribus fcilicet, autrore; velexhumili illoexperimentogut-
tarum, in patinisollis aquae bullientis fuperimpolitis, adhaerentium, defumi potuir.
Tonitrua autem et fulgura imitari Veritas quiseiTet, nifi operculum monachi illiusche-
mici, magno impetu et fragore, fubito in fublime j actum, fubmonuiller. Verumquo
haec res magisexemplis abundet, eo pauciora adducere opus fuerit. Debuerant autem
homines, ii illis utilia inquirere vacaret, naturalia opificia et operationes fingulas, at-
tente, et minutim, et ex compofito intueri ; et fecum perpetuo, et acriter cogitare,
quaenam ex ipfis ad artes transferri poffit. Speculum enim artis natura : nee pauciora
funt experimenta, quae ab arte in artem, feu a practica in prachcam, transferri polTunt ;
licet hoc rarius in ufu fit. Natura enim ubique omnibus occurrit ; at artes fingulae
artificibus tantum propriis cognitae funt. Specilla ocularia ad viiumdebilemjuvandum
inventa funt : num et comminifci quis queat aliquod inftrnmentum, qiK)d auribus ap-
penfum furdaftris ad audiendum juvet? Item, imbalfamationes et mel cadavera con-
iervant ; annon poffit aliquid ex his in medicinam transferri, quod etiam a ivis corporibus
profit ? Item, figillorum praclica in cera, caementis, et plumbo, antiquafuit: at haec
etiam impreffioni in chartis, five arti typographicae, viam monflravit. Item, fal incoqui-
nariacarnes condit, idque melius hieme, quam aeftate. Annon hoc ad balnea utiliter
transferri poffit, eorumque temperamentum, quando opus fuerit, vel imprimendum,
vel extrahendum. Item, fal in nupero experimento, de conglaciationibus artificialibus,
magnas vires ad condenlandum obiinere reperitur : annon poffit hoc transferri ad con-
denfationes metallorum : cum jampridem notum fit, aquas fortes, ex nonnuljis falibus
compofitas, dejicere et praecipitare arenulas auri ex metallis aliquibus auro ipio minus
denlis ? Item piftoria imagine memoriam rei renovat : annon hoc traduc*tum eil in
artem earn, quam vocant, memoriae? De his in genere monitum lit; quod nihil ad
imbrem quendam inventorum utiiium, eorundemque novorum, veluti coelitus dedu-
cendum, tantum valere poffit, quantum, ii experimenta compiurium artium mecha-
nicarum, uni homini, aut paucis, qui fe invicem colloquiis acuere poffiut, in notitiam
venerint : ut per hanc, quam dicimus, experimentorum tranllationem, artes fe mutuo
fovere, et veluti commixtione radiorum accendere polhnt. Quamvis enim via ratio-
Balis per organum longe majorafpondeat; attamen haec fagacitas, per experientiam
literatam, plurima interim exiis, quae in proximo funt, in genus humaiium, tanquam
miffilia a'pud antiquos donativa, pfojicient et fpargent. Supereft ilia tranllatio dc pane
artis in partem diverfam ; quae parum differt a tranilatione de arte in artem : verum
-quia artes nonnullae fpatia magna occupant, ut etiam tranllationem experimentorum
ferre intra fe ipfas poffint, hanc etiam fpeciem tranflationis fubjungere vifum eft : prae-
cipue, quia magni prorlus eft in nonnulla arte momenti. P'uriraum enim ad artem

S 2 medicinae

lak DE AVGMENTIS SC1ENTIARVM. Lib. V.

?

medicinae adamplificandam profuerit, fi experimenta partis illius medicinae de cura-
tionibus morborum ad partes illas de tuenda fanitate, et prolongatione vitae, transfer
rantur. Si enim opiatum aliquod infigne ad fpirituum, in morbo peftiknti, furibun-
dam incenfionem reprimendam fuffecerit, non dubitet quifpiam, quin fimile aliquod,
debita dofi familiare redditum, etiam incenfionem earn glifcentem, et obrepentem,
quae per aetatem fit, aliqua ex parte iraenare et retardare pofnt. Atque de tranfla-
tione experimenti ha&enus.

Inverfio experimenti fit, cum contrarium ejus, quod experimento conftat, probatur.
Exempli gratia: calidum per fpecula intenditur: mini etiam frigidum? Item, calidum
fe dirTundendo, fer tur tamen potius in furfum : num etiam frigidum fe diffundendo, fertur
magis in deorfum ? Exempli gratia, accipias bacillum ferreum, illudque in uno fine
calefacias; et deinde erigas ferrum, parte cakfacla fubtus locata; in fuperiore parte
manu appofita, a£tutum manum aduret ; parte autem cakfafta fupra locata, et ma-
nu fubtus, multo tardius aduret. Nuin etiam, fi totum bacillum cakfiat, et finis alter
nive, vel fpongia, in aqua frigida tinchi, madefiat: fi nix aut fpongia fuperius loce-
tur, num (inquam) frigus deorfum mittet citius, quam inferius locata, furfum ? Item,
radii folis fupra album diffiliunt, fupra nigrum congregantur : num etiam umbrae fuper
nigrum difperduntur, fuper album congregantur ? Id quod in loco tenebrofo, luce
per foramen exiguum tantum immiffa, fieri videmus, ubi imagines rerum, quae foras
funt, fuper papyrum, quae alba eft, excipiuntur, fuper nigrum minime. Item, vena
frontis ad dolorem hemicranicum inciditur : num etiam hemicranium fcarificatur ad fo-
dam ? Atque de inverfione experimenti hactenus.

Compuliio experimenti fit, ubi urgetur et producitur experimentum, ad annihila-
tionem vel privationem virtutis : in reliquis enim venationibus, fera capitur tantum;
at in ifta, occiditur. Exemplum compulfionis tale eft. Magnes ferrum trahit: urge
ergo ferrum, aut urge magnetem, ut amplius non fiat attra&io : veluti, num forte fi
magnes uftus fuerit, aut in aquis fortibus maceratus, virtutem fuam deponet, aut fal-
temremittet? Contra, fi chalybs aut ferrum in crocum martis redigantur, vel in cha-
lybem, quern vocant praeparatum, vel etiam in aqua forti folvantur, num adhuc ea
alliciat magnes? llurfus. Magnes ferrum trahit per univerfa, quae novimus, media;
nempe fi interponatur aurum, argentum, vitrum. Vrge igitur aliquod medium, fi fieri
poffit, quod virtutem intercipiat: probetur argentum vivum: probentur oleum, gum-
mi, cafbo ignitus, et alia, quae adhuc probata non funt. Item, introdu&a funtnuper
perfpicilla, quae vilibilia minuta miris modi's multiplicent. Vrge ufum eorum, vel
ad fpecies tarn pufillas, ut amplius non valeant : vel ita grandiufculas, ut confundan-
•.ur. Scilicet, num poterint ilia in urina clare detegere ea, quae alias non perfpice-
rentur ? Num poterint in gemmis, ex omni parte puris et nitidis, grana aut nubeculas
con ipicienda dare? Num et pulvifcula in fole (quae Democrito pro atomis fuis, et
jirincipiis rerum, faliiffime objiciebantur) tanquam corpora grandiufcula monftrare?
Num pulvcrem crafiiukulum, ex cinnabari, et cerufla, ita oftendere diftributum,
ut appareat hie granula rubra, III ic alba? Num rurfus, imagines majores (puta
(acicm, oculum, etc.) in tantum multiplicatas oftendere, in quantum pulicem, aut
vermiculum ? Numbyflum, aut hujufmodi, textile linteum delicatius, et paulo aper-
rius, ita foraminatum oftendere, ac fi eflet rete ? Verum in compulfionibus experi-
mentorum minus moramur, quia fere extra limites experientiae literatae caelum, et
ad caulas, et axiomata, et novum organum potius fpectant. Vbicunque enim fit nega-
te va, aut privativa, aut excluliva; coepit iam praeberi lux nonnulla ad inventionem
formaraai. Atque de compuliione experimenti haftenus.

Applicatio

Cap.it. de a vg mentis scientiarvm. tr

3.1

Applicatio experimenti nihil aliud eft, quamingeniofa traduttiocjus, ad experimen-
tum aliud aliquod utile. Exemplum talc lit. Corpora quaeque iuas habent dimenfio-
nes, fua pondera : aurum plus ponderis, minus dimenfionis, quam argcntum ; aqua,
quam vinum. Ab hoc traducitur experimentum utile, ut ex menfura impleta, et
poudere cxcepto, poffis dignofcere quantum argenti fuerit admixtum auro, vel aquae
vino. Qiiod fuit Eugnxs illud Archimedis. Item, carncs in nonnullis cellis citius
putrefiunt, quam inaliis: utile fuerit, experimentum hoc traducere ad dignofcendos
acres, magis aut minus falubres ad habitationcm ; ubi icilicet carnes diutius vindicentur
a putredine: pollit idem appljcari ad revelandas falubriores aut peftilentiores tempe-
ftates anni. Verum innumera hint ejufmodi. Evigilent modo homines : ct oculos
perpetuo, alias ad naturam rerum, alias ad ufus humanos vertant. Atque de appli-
catione esperimenti haftenus.

Copulatio experimenti elt applicationum nexus et catena ; cum, quae fingula pro-
futura non fuiffent ad uium aliquem, connexa valeant. Exempli gratia; rofas aut
fructus ferotinos habere cupis ; hoc fiet, fi gemmas praecociores avellas ; idem net,
ii radices, ulque ad ver adultum, denudes, et acri exponas; at multo magis ficopule-
tur utrumque. Item, ad refrigerandum maxime faciunt glacies, et nitrum ; utrum-
que commixtum multo magis. Verum ct haec res per fe perfpicua eft. Attamen
fallacia ei faepe fubeffe point (ut et omnibus, ubi defunt axiomata) fi copula fiet ex re-
bus, quae diverfis, et quail pugnantibus modisoperantur. Atque de cop ulatione expe-
rimenti ha&enus.

Reftant fortes experimenti. Hie vero experimentandi modus plane irrationalis eft,
et quail furiofus ; cum aliquid experiri velle animum fubeat, non quia aut ratio, aut
aliquod aliud experimentum te ad illud deducat, fed prorfus, quia fimilis res adhuc
nunquam tentata fuit. Haud tamen fcio an in hac ipfa re (de qua nunc agimus) non
aliquid magni lateat : fi, inquam, omnem lapidem in natura moveas. Magnalia emm
naturae fere extra vi as critas ct orbitas notas jacent, ut etiam abfurditas rei aliquando
juvet. At fi ratio fnnul comitetur, id eft, ut et manifeftum fit, fimile experimen-
tum nunquam tentatum fuiiTc, ct tamen caufa fubfit magna, cur tentetur; turn vero
haec res ex optimis eft, et plane iinus naturae excutit. Exempli gratia: in operatione
ignis fuper aliquod corpus naturale, alterum horum haftenus femper evenit, ut aut ali-
quid evolet (veluti flamma et fumus, in combuftione vulgari) aut faltem fiatfeparatio
partium Localis, et ad nonnullam diftamiam, ut in deftillatione, ubi faeces fubfident,
vaporea in receptacula, poltquam luferint, congregantur. At deftillationem claufam
(ita enim earn vocare poflumus) nemo mortalium adhuc tentavit : verilimile autem
videtur vim caloris, h intra clauftra corporis fua in alterando edat facinora ; cum nee
jachira fiat corporis, nee etiam liberatio ; turn demuni hunc materiae Proteum, veluti
manicis detentum, ad complures transformationes adafturam, fi modo calor ita tempe-
• ct alternetur, ut non fiat vaforum confracuo. Eft enim haec res matrici fimilis
namrali, ubi calor operatur, nihil corporis aut emittitur aut feparatur : niii quod in
matrice cenjungamr alimentatio ; verum quatenus ad verfionem eadem res videtuv.
Tales igitur funt fortes experimenti.

Illud interim, circa hujufmodi experimenta, monemus ; ut nemo animo com '
aut quafi confundatur, fi experimenta, quibus incunibit, expeftationi fuae non refpon-
deant. Etenim quod fuccedit, magis complacet ; at quod non I . faepenu

non minus informat. Atque illud femper in animo tenendum (quod perpetuo incul-
camtisj experimenta lucifera etiam adhuc magis quam frucht era ambienda efle. A
dc luerata experientia haec di&afint, quae (ut jam ante diximus) fagaci

et

,34 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. V.

et odoratio quaedara venatica, quam fcientia. De novo organo autem filemus, neque
de eo quicquam praelibamus ; quoniam de eo (cum fit res omnium maxima) opus inte-
grum (annuente favore divino) conficere nobis in animo eft.

C A P V T T E 11 T I V M.

Partitio inventivae argumentorum, in promptuariam et topicam. Partitio topicae, in
generalem et farticularem. Exemplum topicae particidaris, in inquifitione de gram
et levi.

INVENTIO argumentorum, inventio proprie non eft. Invenire enim eft ignota
detegere, non ante cognita recipere aut revocare. Hujufce autem inventionis ufus
atque officium non aliud videtur, quam ex mafia fcientiae, quae in animo congefta et
recondita eft, ea, quae ad rem aut quaeitionem inftitutum faciunt, dextere depromere.
Nam eui parum aut nihil de fubjefto, quod proponitur, innotuit, ei loci inventionis
non profunt ; contra, cui domi paratum eft, quod ad rem adduci poffit, is etiam abf-
que arte, et locis inventionis, argumenta tandem (licet non ita expedite et commode)
reperiet et producet. Adeo ut hoc genus inventionis (licut diximus) inventio proprie
non fit ; fed reduftio tantum in memoriam, five fuggeftio cum applicatione. Atta-
men, quoniam vocabulum invaluit et receptum eft, vocetur fane inventio ; fiquidem
etiam ferae alicujus venatio et inventio, non minus cum ilia intra vivariorum fepta in-
dagetur, quam cum in faltibus apertis, dici poffit. Miflis vero verborum fcrupulis,
illud conftet, fcopum et finem hujufce rei efl'e promptitudinem quandam et expe-
ditum ufum cognitionis noftrae, potius quam ejufdem amplificationem aut incre-
mentum.

Atque ut parata fit ad differendum copia, duplex ratio iniri poteft. Aut ut defig-
netur et quafi indice monftretur, ad cjuas partes rem indagare oporteat ; atque haec
eft ea, quam vocamus topicam. Aut ut jam antea compofita fint, et in ufum repofita
argumenta, circa eas res, quae frequentius incidunt et in difceptationem veniunt; at-
que hanc promptuariam nominabimus. Haec autem pofterior tanquam fcientiae pars
vix dici meretur, cum in diligentia potius confiftat, quam in eruditione aliqua artifi-
ciofii. Veruntamen hac in parte Ariftoteles, ingeniofe quidem, fed tamen damnofe,
fophiftas fui temporis deridet, inquiens : Perinde illos facere, acfi quis calcearium pro-
feffus, rationem calcei confeiendi non docerct, fed exhiberet tantum calceos complurimos,
diver fae tamformae quam magnitudinis. Attamen hie regerere liceat ; calcearium, ii
in officina nil calceorum haberet, neque eos confueret nifi rogatus ; egenum prorfus
manfurum, et perpaucos inventurum emptores. Sed longe aliter Salvator nofter, de
divina fcientiae verba faciens, inquit, Omnis fcriba doclus in regno coelorum, funilis eft
homini patrifamilias , qui prof ert de thefauro fuo nova et vet era. Videmus etiam, prif-
,cos rhetores oratoribus praecepiffe, ut praelto haberent locos communes varios, jam
pridem adornatos, et in utramque partem traftatos et illuftratos : exempli gratia, Pro
fententia legis adverfiis verba legisj et e contra: Pro fide argumentorum adverfus
teftimonia; et e contra. Cicero autem ipfe, locga doftus experientia, plane afferir,
poffe oratorem diligentem et fedulum jam praemeditata et elaborata habere, quaecun-
que in difceptationem venient : adeo ut in <:aufae ipfius aftione, nihil novum, aut
fubitum inferi necefle fuerit, praeter nomina nova, et circumftantias aliquas fpecialeg.
At Demoillienis diligentia et folicitudo cq ufque procellit, ut quoniam primus ad cau-

fam

C vr. IH. D E A V G M E N T I S SCIENTIARVM. 1^5

fam aditus et ingreffiis ad animos auditorum pracparandos plurimum virium haberer,
:rae pretium putarct complura concionum et orationum exordia componere et in
promptu habere. Atque haec exempla et au&oritates merito Arillotelis opinior.i
praeponderare poflint, qui nobis auctor foret ut veftiarium cum forfice commutaremus.
Itaque non fuit omittenda haec pars doctrinae' circa promptuariam, de qua hoc loco
fatis. Cum enim fitutraque, tarn log'cae, quam rhetoricae communis; vilum eft earn
inter logica curlim tantum perftringcre ; pleniorem ejus tra&ationem ad rhetoricam
rqicientes.

Partem alteram inventivae (nimirum topicam" partiemur in generalem, et particular
rem. Generalis ill a. eft, quae in dialecYica diligenter et abunde tra&ata eft; ut in ejus
explicatione morari non fit opus, lllud tamen obiter monendum videtur, topieam
iftam non tantum in argumentationibus, ubi cum aliis mauum conferimus; verum et in
iitationibus, cum quid nobilcum ipfi commentamur ant revolvimus, vaiere. Imo,
neque folummodo in hoc fitam ciTe, ut inde fiat fuggeftio aut admonitio, quid afiir-
mare, aut aflerere ; verum etiam quid inquirere aut interrogare debeamus. At prudens
interrogatio, quafi dimidium fcientiae. llccte iiquidem Plato, £>ui aliquid quaerit, id
ipfum, quod quaerit, generali quadam notions comprehendit : ahter qui fieri potejl ut Mud,
(um fuerit invent urn, agmfcat f Idcirco quo amplior et certior fuerit anticipatio noltra,
eo magis dire&a et compendiofa erit inveftigatio. Iidem igitur ilii loci, qui ad intel-
lects nollri finus intra nos excutiendos, et congeftam illic fcientiam depromendam,
conducent, etiam ad fcientiam extrinfecus hauriendam juvabunt : ita ut Ji praefto
fuerit quis rei gnarus et peritus, commode et prudenter de ea interrogari a nobis poflit;
et fimiliter auctores, et libri, et partes librorum, qui nos de iis, quae quaerimus edoce-
aut et informent, utiliter deligi et evolvi.

At topica particularis ad ea, quae dicimus, longe confert magis, et pro re fruchio-
ima habenda eft. Illius certe mentio levis a nonnullis fcriptoribus fa£ta eft; fed in-
tegre et pro rei dignitate minime traftata. Verum milium facientes vitium illud et
faftum, quae nimium diu regnarunt in fcholis ; videlicet, ut quae praefto fint, infi-
nite, fubtilitate perfequantur; quae pauloremotiora, ne attingant quidem: nos fane to-
picam particularem, tanquam rem apprime utilem, amplectimur; hoc eft, locos inqui-
litionis et inventionis particularibus fubjeftis et fcientiis appropriates. Illi autem
mixtur-ae quaedam funt ex logica et materia ipfa propria fingularum fcientiarum.
Futilem enim efTe conftat, et angufti cujufdam animi, qui exiftimet artem de fcientiis
inveniendis, perfe&am jama principio, excogitari et proponi pofle ; eandemque poftea
in opere poni et exerceri debere. At certo fciant homines, artes inveniendi folidas et
veras adolefcere et incrementa fumere cum ipfis inventis : adeo ut cum quis primum
ad perfcrutationem fcientiae alicujus accefierit, poflit habere praecepta inventivae
nonnulla utilia : poftquam autem ampliores in ipla fcientia progreflus fecerit, poflit
etiam et debeat nova inventionis praecepta excogitare, quae ad ulteriora eum feiicius
deducant. Similis eft fane haec res viae initae in planitie : poftquam enim viae partem
aliquam fuerimus emenfi, non tantum hoc lucrati fumus, ut ad exitum itineris propius
accefierimus; verum etiam ut, quod reftat viae, clarius profpiciamus : eodem modi), in
fcientiis, gradus itineris quifque, ea, quae a tergo reliquit, praetervectus, etiam ilia,
quae fuperfunt, propius dat in confpectum. Hujus autem topicae exemplum, quo?
iriam earn inter deliderata reponimus, fubjungere vifum eft.

TOPIC -

I3<5 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lu,V,

T O P I C A P A 11 T I C V L A R I S,

S I V E

ARTICVLI I N Q^V I S I T I O N I S de GRAVI et LEVI.

I. T NQVIRATVR, qualia fint corpora, quae moms gravin.tis funt fufceptibilia;
J. qualia, quae levitatis ; et li quae fint mediae, five adiaphorae naturae ?

2. Pofl inquifitionem de gravitate et levitate fimplicem, procedatur ad inquilitionem
comparatam ; quae nimirum ex gravibus plus, quae minus ponderent, in eodem
dimenfo? Etiam, quae ex levibus celerius ferantur in altum, quae tardius ?

3. Inquiratur de eo, quod poflit et operetur quantum corporis ad motum gravitatis ?
Atqui videatur hoc primo afpe&u quail fupervacuum ; quia rationes motus debeant fe-
qui rationes quanti. Sed res aliter fe habet : nam licet in lancibus quantitas gravitatem
corporis ipfius compenfet (viribus corporis undique coeuntibus per repercuifionem,
five refiftentiam lancium vel trabis) tamen ubi parva datur refiftentia (veluti indecafu
corporum per aerem) quantum corporis parum valet ad incitationem defcenfus ; cum
viginti pondo plumbi et libra una, eodem fere fpatio cadant.

4. Inquiratur utrum quantum corporis ita augeri poflit, ut motus gravitatis prorfus
deponatur ; ut fit in globo terrae, qui penfilis eft, non cadit ? Vtrum igitur pollint eflfe
aliae maflae tam grandes, ut fe ipfae fuftentent ? Nam latio ad centrum terrae res
fiftitia eft ; atque omnis mafia grandis motum lationis quemcunque exhorret, nifi ab
alio appetitu fortiori vincatur.

5. Inquiratur de eo, quod poffit et operetur refiftentia corporis medii, vel occur-
rentis, ad regimen motus gravitatis? Corpus vero defcendens aut penetrat et fecit
corpus occurrens, aut ab eo fiftitur. Si pcnctret, fit penetratio; aut cum levi refi-
ftentia, ut in acre ; aut cum fortiori, ut in aqua. Si fiftatur, fifritur aut refiftentia
-diipari, ubi fit praegravatio, ut fi lignum fuperponatur cerae ; aut aequa, veluti ii
aqua fuperponatur aquae, aut lignum ejufdem generis ligno ; id quod appellat fchola
(apprehenfione quadam inani) Non -ponderate corpus nifi extra locum fuum Atque
haec omnia motum gravitatis variant: aliter enim moventur gravia in lancibus, aliter
in decafn : etiam aliter (quod mirum videri pollit) in lancibus pendentibus in acre, ali-
ter in lancibus immerlis in aqua ; aliter in decafu per aquam; aliter in natantibus five
veftis fuper aquam.

6. Inquiratur de eo, quod poflit et operetur figura corporis defcendentis ad re-
gendum motum gravitatis; veluti figura lata cum tenuitate, cubica, oblonga, rotunda,
.pyramidalis ; et quando fe vertaut corpora, quando eadem, qua dimittuntur, polltura
permaneant ?

7. Inquiratur de eo, quod poflit et operetur continuatio et progreflio ipfius cafus
five defcenfus ad hoc, ut majori inckatione et impetu feratur ; et qua proportione et
quoufque invalefcat ilia incitatio ? Siquidem veteres levi contemplatione opinati funt
(cum motus naturalis fit ifte) eum perpetuo augeri et intendi.

8. Inquiratur deeo, quod poflit et operetur diitantia aut proximitas corporis defcen-
dentis a terra, ad hoc, ut celerius cadat, aut tardius, aut etiam non omnino (li modo
fuerit extra orbem aftivitatis globi terrae ; quae Gilberti opinio fuit) atque fimul de
eo.qucd operetur immeriio corporis defcendentis magis in profundum terrae, aut collo*

4 catio

Cap. III. DE A V G E INI N T I S SCIENTIARV M. 1 37

catio ejufdem propius ad fuperficiem terrae? Etcnim haec res etiam motum variat, ut
operantibus in mineris perfpe&um eft.

9. Inquiratur de eo, quod poflit et operetur differentia corporum, per quae motus
gravitatis dirlunditur et communicatur : atque utrum aeque coramunicetur per corpora
raollia et porofa, ac per dura et folida : veluti fi trabs lands fit ex altera parte lingu-
lae lignea, ex altera argentea (licet fucrint rcduclae ad idem pondus) utrum nou pro-
gignat variationem in lancibus? Similiter, utrum metallum, lanac, aut veficae inflatae,
luperimpofitum, idem ponderet, quod in fundo lancis ?

10. Inquiratur de eo, quod poflit et operetur in communicatione motus gravi-
tatis diftantia corporis a libramine : hoc eft, cita et fera perceptio incubitus five de-
preffionis: veluti in lancibus; ubi altera pars trabis eft longior (licet redu&a ad idem
pondus) an inclinet hoc ipfum lancem? Aut in tubis arcuatis, ubi longior pars cer-
te trahet aquam, licet brevior pars (fafta fcilicet capacior) majus contineat pondus
aquae.

1 1. Inquiratur de eo, quod poflit intermixtio five copulatio corporis levis cum cor-
porc gravi, ad elevandam corporis gravitatem, ut in pondere animalium vivorum et
mortuorum ?

12. Inquiratur de fecretis afcenfibus et defcenfibus partium leviorum et graviorum
in 111:0 corpore intcgro : unde fiant fiiepe accuratae ieparationcs ; ut in kparatione
vini et aquae ; in afcenfione floris laftis, et fimilibus.

1 j. Inquiratur, quae fit linea et directio motus gravitatis, et quatenus fequatur vel
centrum terrae, id eft, maffiun terrae ; vel centrum corporis ipfius, id eft, nixum
partium ejus. Centra enim ilia ad demonftrationes apta funt, in natura nihil
valent.

■ up Inquiratur de comparatione motus gravitatis cum motibus aliis ; quos fcilicet
vincat, quibus cedat ? Veluti in mom (quern appellant) violento, motus gravitatis
compefcitur ad tempus : etiam, cum pondus longe majus ferri ab exiguo magnete
attollitur, cedit motus gravitatis motui fympathiae.

1 s- Inquiratur de motu aeris, utrum feratur furfum, an fit tanquam adiaphorus ?
Quod difficile eft inventu, nifi per experimenta aliqua exquifita : nam emicatio aeris in
fundo aquae fit potius per plagam aquae, quam per motum aeris, cum idem etiam fiat
in ligno. Acr autera acri commiftus nihil prodit, cum non minus levitatem cxliibeat
aer in aere, quam gravitatem aqua in aqua: in bulla autem, exili obduchi pellicula,
ad tempus ftat.

16. Inquiratur, quis fit terminus levitatis? Neque enim quemadmodum centrum
terrae pofuerunt centrum gravitatis, volunt (credo) ut ultima convexitas coeli lit tcrmi-

levitatis. An potius, veluti gravia videntur eoufque ferri, ut decumbant, et tan-
quam ad immobile; ita levia eoufque ferantur, ut rotari incipiant, et tanquam ad m -
ram fine termino?

17. Inquiratur quid in caufa fit, cur vapores et halitus eoufque in altum, ac fita eft
regio (quam vocant) media aeris, ferantur ; cum et crafliufcuiae fint materiae, et ra-
dii folis per vices (noftu fcilicet) ceflent ?

10. Inquiratur de regimine motus flammae in furfum; quod eo abftrufius eft, q
fingulis rriomentis flamma perit, nifi forte in medio flammarum majorum; ctenitn
abruptae a continuitate fua parum durant.

19. Inquiratur de motu in furfum ipfius activitatis calidi ; veluti cum calor in ferro
tandente citius glifcit in furfum, quam in deorfum.

Vol. IV. T Exemplirm

T38

DEAVGMENTIS S C I E N T I A R V M. Lib. V,

Exemplum igitur topicae particularis tale fit : illud interim, quod monere occepi-
mus, iterum nionemus, nempe ut homines debeant topicas particulars fuas alternare,
ita ut, poll majores progreffus aiiquos in inquilitione fa&os, aliam et fubinde aliam
inltituant topicam, fi modo fcientiarum faftigia confcendere cupiant. Nos autem
topicis particularibus tantnm tribuimus, ut proprium opus de ipfis, in fubjeftis natu-
ralibus dignioribus et obfcurioribus, conficere in animo habeamus. Domini enim
quaeftionum fumus, rerum non item. Atque de inventiva hactenus.

CAPVT Q^V A R T V M.

Partitio art is jud'icandi in judicium per indudtionem, et per fyllogifmum. Quorum prius
aggregatur organo novo. Partitio prima judicii per fyllogifmum in reduclionem
reclani et inverjam. Partitio fecunda ejus in analyticum* et doclrinam de elenchis.
Partitio daclrinae de elenchis in elencbos fopbifmatiim, elenchos bermeniae, et elenchos
ima^inum, five idolorum. Partitio idolorum in idola tribus, idola fpecus, et idola
fori. Appendix artis judicandi, videlicet de analogia demonftrationum pro natura
fubjefti.

TRANSEAMVS nunc ad judicium, five artem judicandi, in qua agitur de natara
probationum five demonftrationum. In arte autem ilia judicandi (ut etiam
vulgo receptum eft) aut per induftionem, aut per fyllogifmum concluditur :
nam enthymemata et ex empla, illorum duorum compendia tantum funt. At qua-
tenus ad judicium, quod fit per induftionem, nihil eft, quod nos detinere debeat : uno
fiquidem eodemque mentis opere illud, quod quaeritur, et invenitur et judicatur.
Neque enim per medium aliquod res tranfigitur, fed immediate, eodem fere modo,
quo fit in fenfu. Quippe fenfus, in objectis fuis primariis, fimul et objefti fpeciem
arripit, et ejus veritati confentit. Aliter autem fit in fyllogifmo ; cujus probatio
immediata non eft, fed per medium perficitur. Itaque alia res eft inventio medii,
alia judicium de confequentia argumenti. Nam primo difcurrit mens, poftea acquief-
cit. At indu&ionis formam vitiofam prorfus valere jubemus ; legitimam ad novum
organum remittimus. Itaque de judicio per induftionem hoc loco fatis.

De illo altero per fyllogifmum quid attinet dicere, cum fubtilifnmis ingeniorum
limis haec res fere attrita fit, et in multas minutias redafta? Nee mirum, cum fit res,
quae cum intelle&u humano magnam habeat fympathiam. Nam animus humanus'
miris modis ad hoc contendit et anhelat, ut non penlilis fit, fed nancifcatur aliquid
fixuin et immobile, cui tanquam firmamento, in tranfcurfibus et difquifitionibu'j fuis^
innitatur. Sane quemadmodum Ariftoteles probare conatur inveniri in omni mota
corporum aliquid, quod quiefcit ; et fabulam antiquam de Atlante, qui ipfe ereftus
coelum humeris fuftinuit, pereleganter ad polos mundi traducit, circa quos conver-
fiones expediuntur : fimiliter magno ftudio appetunt homines aliquem habere intra fe.
cogitationum Atlantem, aut polos, qui intellectus fluctuationes et vertigines aliquatenus
regant; timentes fcilicet, ne coelum ipforum ruat. Itaque ad principia fcientiarum
conftituenda praepropere feftinarunt, circa quae omnis difputationum varietas verte-
retur, fine periculo ruinae et cafus ; nefcientes profeclo eum, qui certa nimis propere
captaverit, in dubiis finiturum : qui autem judicium tempeftive cohibuerit, ad certa
perventurum.

i Manifeflum

Cap. III. D E AVGMENTIS SCIENTIARVM.

Manifeftum eft igitur, artem hanc judicandi per fyllogifmum nihil aliud efie, quam
rcduftionem propofitionum ad principia per medios terminos. Principia autem con-
fenfu recepta intelliguntur, atque a quaeftione eximuntur. At terminorum mediorura

inventio libero ingeniorum acumini et invelligationi permittitur. Ell autem reduftio
ilia duplex, direfta fcilicet, et inverla. Directa eft, cum ipfa propolitio ad ipfum
principium reducitur : id quod probatio oftenfiva vocatur. Inverfa eft, cum contradi-
&oria propofitionis reducitur ad contradictorium principii ; quod vocant probationem
per incommodum. Numerus vero terminorum mediorum, five fcala eorum, minuitur
aut augetur, pro remotione propofitionis a principio.

His poiitis, partiemur artem judicii (ficut vulgo fere folet) in analyticam, et doclri-
nam de elenchis : altera indicat, altera cavet: analytica cnim veras formas inftituit de
confequentiis argumentorum ; a quibus fi varietur, five defle&atur, vitiofa deprendi-
tur effe conclulio: atque hoc ipfum in fe elenchum quendam five redargutibnem cqn-
tinet. Rectum enim (ut dicitur) et fui index eft, et obliqui. Tutiffimum nihilominus
eft elenchos velutimonitoresadhibere, quo facilius detegamur fallaciae, judicium alio-
quin illaqueaturae. In analytica vero nihil deliderari reperimus, quinpotius oncratur
fupcrfluis, quam indiget accelhonibus.

Doftrinam de elenchis in tres partes dividere placet ; elenchos fophifmatum, elen-
chos hermeniae, et elenchos imaginum five idolorum. Dodlrinade elenchis fophifma
turn apprime utilis eft : quamvis enim pinguius fallaciarum genus, a Seneca, non in-
fcite comparetur cum praeftigiatorum technis; in quibus quo pafto resgeratur nefci-
mus; aliier autem fe habere rem, quamvidetur, fatis novimus : fubtiliora tamen fo-
phifmata non folum id praeltant, ut non habeat quis quod refpondeat ; fed et judicium
ipfum ferio confundunt.

Haec pars de elenchis fophifmatum praeclare traftata eft ab Ariftotele quoad prae-
cepta : etiam a Platone adhuc melius, quoad exempla ; neque illud tantum in perfona
fophiftarum antiquorum (Gorgiae, Hippiae, Protagorae, Euthydemi, et reliquorum)
vcrum etiam in perfona ipfius Socratis, qui cum illud femper agat, ut nihil affirmet,
fed a cacteris in medium addu&a infirmet, ingenioliftime objectionum, fallaciarum, et
redargutionum modos expreftit. Itaque in hac parte nihil habemus, quod defideremus.
Illud interim notandum ; quamvis ulum hujus do&rinae probum et praecipuuminhoc
pofuerimus, ut rechirguantur fophifmata; liquido nihilominus patere, ufuni ejus dege-
nerem et corruptum ad captioneset contradi&iones per ilia ipfa fophifmata ftruendaset
concinnandas fpecliare. Quod genus facultatis etiam pro eximio habetur, et haud par-
vas affert utilitates. Licet eleganter introducla lit a quopiam ilia differentia inter ora-
torem et fophiftam ; quod alter tanquam leporarius curfu praeftet ; alter tanquam le-
pus ipfe flexu.

■uuntur elenchi hermeniae : ita enim (vocabulum potius, quam fenfum ab Arifto-
tele mutuantes) eos appellabimus. lledigamus igitur hominibus in memoriam ea,
quae a nobis de tranfeendentibus, et de adventitiis entium conditionibus, five adjunftis
(cum de philofophia prima ageremus) fuperius dicTta funt. Ea funt, majus, minus ;
am, paucum; prius, pofterius; idem, diverfum; potentia, aftus; habitus, priva-
tio ; totum, partes ; agens, patiens ; motus, quies ; ens, non ens; et fimilia, Imprimis
m meminerint et notent differentes eas, quas diximus, harum rerum contcmpla-
: videlicet quod poftlnt inquiri vel phylice, vel logice. Phylicam autem circa
eas traftationem philofophiae primae aftignavimus. Supereftlogica : ea vero ipfa eft
res, quam in praefenti doctrinam de elenchis hermeniae nominamus. Portio certe eft
haec dofliir.ae iana et bona. Hoc enim habent notiones illae generales et communes,.

T 2 ut

i ;■;

140

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. V.

ut in omnibus difputationibus ubique intercurrant ; adeo ut, nifi. accurate, et anxio cum
judicio, bene jam ab initio diftinguantur, univerfo difputationum lumini caliginem
miris modis oftufurae fint ; et eo rem fere dedu&urae, ut defmant difputatiories in pur
gnas verborum. Etenim aequivoCationes, et malae acceptiones verborum (praefertim
huj us' generis) funt fophifmata fophifmatum. Quare etiam melius viium eft iftarum
tractatioucm feorfum conftituere, quam earn, vel in philofophiam primam five meta-
phyficam recipere ; vel ex parte analyticae fubjicere, ut Ariftoteles fatis confufe fecit.
Dcdimus autem ei nomen ex ufu, quia verus ejus ufus eft plane redargutio, et cautio
circa ufum verborum. Quinimo partem illam de praedicamentis, fi recte inftituatur,
circa Cautiones de non confundendis aut tranfponendis definitionum et divifionum ter-
minis praecipuum ufum fortiri exiftimamus, et hue etiam referri malumiy. Atque
de elenchis hermeniae hactenus.

Ad elenchos vero imaginum five idolorum quod attinet, funt quidem idola profun-
diilimae mentis humanae fallaciae. Neque enim fallunt in particularibus, ut caeterae;
judicio caliginem offundendo, et tendiculas ftruendo; fed plane ex praedifpoiitione
mentis prava, et perperam conftituta, quae tanquam omnes intellects anticipationes
detorquet et inficit. Nam mens humana (corpore obducta et obfufcata) tantum abei't
ut fpeculo piano, aequali, et clarofimilis fit (quod rerum radios fincere excipiat et re-
flectat) ut potius fit inftar fpeculi alicujus incantati, pleni fuperftitionibus et fpectris,
Imponuntur autem intelleclui idola, aut per naturam ipfam generis humani generalem •
aut per naturam cujufque individualem; aut per verba, five naturam communicativam.
Primum genus idola tribus ; fecundum idola fpecus; tertium idola fori, vocare confue-
vimus. Eft et quartum genus, quod idola theatri appellamus, atque fuperinductum
eft a pravis theoriis, five philofophiis, et perveriis legibus demonftrationum : verum
hoc genus abnegari poteft et deponi ; itaque illud in praefentiaomittemus. At reliqua
plane obfident mentem, neque prorfus evelli poffunt. Igitur non eft, quod quis in
iftis analyticam aliquam expedlet ; fed doctrina de elenchis eft circa ipfa idola do-
ftrina primaria. Neque (fi verum omnino dicendum fit) doftrina de idolis in artem
redigi pofiit; fed tantum adhibenda eft, v\d ea cavenda, prudentia quaedam contem-
plativa. Horum autem trachuionem plenam et fubtilem ad novum orgauum amanda-
mus ; pauca generaliter tantum de iis hoc loco difturi.

Idolorum tribus exemplum tale fit. Natura intellectus humani magis afficitur affir-
mativis et activis, quam negativis et primitivis, cum rite et ordine aequum fe unique
praebere debeat. At ille, fi res quaepiam aliquando exiftat et teneat, fortiorem reci-
pit de ea impreffionem, quam fi eadem longe pluries fallat, aut in contrarium eveniat.
Id quod omnis fuperftitionis et vanae credulitatis quafi radix eft. Itaque recle refpondit
ille, qui cum fufpenfa tabula in templo monftraretur eorum, qui vota folverant, quod
naufragii periculum eftugiffent, atque interrogando premeretur, annon turn demum
Neptuni numen agnofceret ? quaefivit viciffim, At ubi funt illi depifti, qui poll vota
nuncupata perierunt? Atque eadem eft ratio fuperftitionum fimilium, ficut in aftrolo--
gicis, infomniis, ominibus, et reliquis. Alteram exemplum efthujufmodi; Animus
humanus (cum fit ipfe fubftantia aequalis etuniformis) majorem praefupponit et afiingit
in natura rerum aequalitatem et uniformitatem, quam revera eft. Hinc commentum
mathematicorum, in coeleftibus omnia moveri per circulos perf eclos, rejiciendo lineas
fpirales : hinc etiam fit, quod cum multa fint in natura monodica, et plena impari-
tatis, affingat tamen femper cogitatio humana, relativa, parallela, etconjugata; ab
hoc enim fonte elementum ignis cum orbe luo introductum eft ad conftituendam
quaternionem cum reliquis tribus, terra, aqua, acre. Chemici autem fanaticam in-

ftruxerunt

Cat. III. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. i4i

ftruxerunt reran) univcrfarum phalangeal, inaniffimo commento inveniri fingentes, in
quatuor illis fuis dementis (coelo, acre, aqua, et terra) fpecies fingulaa parallelas in\ i-
cem et con formes. Tertium excmplum eit fuperiori (initimum: quod homo fiat quail
norma et fpeculum naturae: nequeenim credibile ell (fi fingula percurrantur et noten-
tur) quantum agmen idolorum philofophiae immilerit naturaliuni operationam ad iimi-
litudinem a&ionum humanarum redu&io : hoc ipfum, inquam, quod puteturtalianatu-
i facere, qualia homo facit. Neque multo mcliora funt iila, quam haerefis anthro-
pomorphitarum, in cellis ?.c folitudine ftupidorum monachorum acta: am fententia
Epicuii huic ipfi in paganifmo refpondens, qui diis humanam figuram tribuebat. At
non opus fuit Velleio Epicureo interrogate, Cur Deus coclum ftellis et luminibus, tan-
quam aedilis, ornaffet? Nam fi i'ummus ille opifex ad modum aedilis fe geffiffet, in
pulchrum aliquem ct elegantem ordinem ftellas digerere debuuTet, operoiis palatiorum
laquearibus confimirem; cum e contra aegrequis oftendat, in tarn infinitoftellarum nu-
mero figuram aliquam vel quadratam, vel triangularem, vel reftilinearem. Tanta eft
harmoniae difcrepantia inter fpiritum hominis et fpiritum mundi.

CUied ad idola fpecus attiner, ilia ortum habent e\ propria cujufque natura etaninii
et corporis ; atque etiam ex educatione et confuetudine, et fortuitis rebus, quae fingulis
liominibus accidunt. Pulcherrimum cnim emblema eft illud de fpeeu Platonis : fi-
quidem ii quis (mifia ilia cxquilita parabolae lubtilitatc) a prima infantia, in antro aut
caverna obfeura et fubterranea, ad maturam ufque aetatem degeret, et tuncderepente
in aperta prodiret, et hunc coeli et rerum apparatum contueretur ; dubium non eft,
quin animum ejus fubirent et perftringerent quamplurimae mirae et abfurdiffim. e
phantafiae. Nos vero fcilicet fub afpeftu coeli degimus ; interea tamen animi in ca-
vernis corporum noftrorum conduntur ; ut infinitas errorum et faliitatum imagines
haurire neceffe lit, ii e fpecu iua raro tantum et ad breve aliquod tempus prodeant, et
non in contemplatione naturae perpetuo, tanquam fub dio, morentur. Embl'emati
fiquidem illi de fpecu Platonis optime convenit parabola ilia Heracliti; quod homines
fcientias in mundis propriis, et non in mundo majore, quaerant.

At idola fori moleftiilima funt, quae exfoedere tacito inter homines, de verbis et
nominibus impofitis, fe in intelleclum inlinuarunt. Verba autem plerunque ex captu
vulgi induntur; atque per dilFerentias, quarum vulgus capax e'f, res fecant ; cum
autem intcllectus acutior, aut obfervatiodiligentior res melius diitinguere veiit, verba
obftrepunt. Quod vero hujus remedium eft (definitiones fcilicet) in plurimis huic
malo mederi nequit, quoniamet ipfae definitiones ex verbis confident, et verba grgnant
verba. Etli autem putemus verbis noftris mos imperare ; et illud facile dictu lit, Lo-
quendum elle ut vulgus, fentiendum ut fapientes ; quinetiam vocabula artium (quae
1 peritos folum valent) huic rei fatisfacere videripoffint; et definitiones (de quibus
diximus) artibus praemiffae (fecundum prudentiam mathematicorum) vocabulorum
pravas acceptiones corrigere valeant; attamen haec omnia non lufficiunt, quo minus
verborum praeftigiae et incantationes plurimis modis feducant, et vim quandam intel-
kftui faciant, et impetum fuum (more Tartarorum fagittationis) retro in intcllecinm
(unde profecta lint) retorqueant. Quare altiore, et novo quodam remedio, ad hoc
i a! urn opus eft. Verum haec jam curfim perftringimus, interim defiderari pronun-
ciantcs hanc do&rinam, quam elenchos magnos, five de idolis animi humani nativis
ct adventiuis, appellabimus. Ejus autem tra&ationem legitimam ad Organum Novum
referimus.

Supereft artis judicandi appendix quaedam infignis, quam etiam defiderari ftatui-
mus. Siquidem Arifloteles rem notavit, modum rei nullibi perfecutus eft. Ea

traiftat

M*

D E AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. V.

tra&at, quales demonftrationes ad quales materias, five fubje&a, applicari debeant ; ut
haec doclxinatanquam judicationes judicationumcontineat. Optime enim Ariftoteles,
Neque demonftrationes ab oratoribus, neque fuafiones a mathematicis requiri deberc
moner. Vt fi in probationis geuere aberretur, judicatio ipfa non abfolvatur. Quando
vcro fint quatuor demonftrationum genera, vel per confenfum immediatum et notiones
communes, vel per induftionem, vel per fyllogifmum, vel per earn (quam refte vo-
cat Ariftoteles) demonftrationem in orbem (non a notioribus fcilicet, fed tanquam de
piano;) habent hae demonftrationes fingulae certe fubjefta, et materias fcientiarum,
in quibus pollent ; alia, a quibus excluduntur. Etenim rigor et curiofitas in pofcendo
■ probationes nimium feveras in aliquibus ; multo magis facilitas et remiflio in acqirief-
cendo probationibus levioribus in aliis ; inter ea funt numeranda, quae detrimenti
plurimum et impedimenti fcientiis attulerunt. Atque de arte judicaaJi haec di<£ta
fint.

C A P V T Q^V I N T V M.

Partitio arhs retinendi five retenfivae in doclrinam de adminiculis memoriae, et doc-
trlnam de memoria ipfa. Partitio doclrinae de memoria ipfa, in praenotionem et
emblema.

ARTEM retinendi five cuftodiendi in duas doftrinas partiemur : doftrinam fcilicet
de adminiculis memoriae, et doftrinam de memoria ipfa. Adminiculum memo-
riae plane fcriptio eft : atque omnino monendum quod memoria, fine hoc adminiculo,
rebus prolixioribus et accuratioribus impar fit ; neque ullo modo, nifi de fcripto, re-
cipi debeat. Quod etiam in philofophia indu&iva, et interpretatione naturae, prae-
cipue obtinet : tam enim poflit quis calculationes ephemeridis, memoria nuda, abfque
fcripto, abfolvere, quam interpretation! naturae, per meditationes et vires memoriae
nativas et nudas, fufticere ; nifi eidem memoriae per tabulas ordinatas miniftretur.
Verum mifla interpretatione naturae, quae doftrina nova eft, etiam ad veteres et
populares fcientias haud quicquam fere utilius efle poifit, quam memoriae adminicu-
lum folidum et bonum; hoc eft, digeftum probum et eruiitum locorum communium.
Neque tamen me fugit, quod relatio eorum, quae legimus aut difcimus, in locos com-
munes damno eruditionis ab aliquibus imputetur, ut quae lectionis curfum remoretur,
et memoriam ad feriandum invitet. Attamen quoniam adulterina res eft in fcientiis
praecocem efle et promptum, nifi etiam folidus iis et multipliciter inftruftus ; diligen-
tiam et laborem in locis communibus congerendis magni prorfus rem efle ufus et firmi-
tudinis in ftudiis judicamus; veluti quae inventioni copiam fubminiftret, et aciem judi-
cii inunum contrahat. Verum eft tamen inter methodos et fyntaxes locorum commu-
nium, quas nobis adhuc videre contigit, nullam reperiri, quae alicujus fit pretii :
quandoquidem in titulis fuis faciem prorfus exhibeant magis fcholae, quam mundi,
vulgares et paedagogicas adhibentes divifiones, non autem eas, quae ad rerura medullas
et interiora quovis modo penetrent.

Circa memoriam autem ipfam fatis fegniter et languide videtur adhuc inquifitum.
E:-.tat certe de ea ars quaepiam ; verum nobis conftat turn meliora praecepta de me-
moria confirmanda et amplianda haberi pofle, quam ilia ars compleftitur ; turn prac-
ticam illius ipfius artismeliorem inftitui pofle, quam quae recepta eft. Neque tamen
ambigimus (fi cui placet hue arte ad oftentationem abuti) quin poilint praeftari per'

earn

Cap.BE d e avgmentis scientiarv m,

earn nonnulla mirabilia et portentofa: fed nihilominus res quafi llerilis eft (eo quo
adhibetur m<xlo) ad ulus humanos. At illud interim ei non imputamus, quod natura-
lem memoriam ucftruat et fuperoneret (ut vulgo objicitur) fed quod non dextere in-
ftituta lit ad auxilia memoriae commodanda in negotiis ct rebus feriis. Nos vero hoc
habemus (fortaffe ex genere vitae noftro politicae) ut, quae artem jaftant, ufum non
praebent, parvi faciamus. Nam ingentem numcrum nominum aut verborum femel re-
citatorum eodem ordine ftatim repetere, aut verfus complures de quovis argumenro ex-
tempore conficere, aut quicquid occurrit fatirica aliqua fimilitudine perftringere, aut
feria quaeque in jocum vertere, aut contradictione et cavillatione quidvis eludere, et
ftmilia (quorum in facultatibus animi baud exigua eft copia ; quaeque ingenio et ex-
ercitatione ad miraculum ufque extolli poiTunt) haec certe omnia, et his fimilia, ncs
non majoris facimus, quam funambulorum et mimorum agilitates et ludicra : etenim
eadem forme res funt; cum haec corporis, ilia animi viribus abutantur; et admirationis
forfitan aliquid habeant, dignitatis parum.

Ars autem memoriae duplici nititur intentione, praenotione et emblemate. Praeuo-
tionem vocamus abfcillionem quandam inveftigationis infinitae. Cum enim quis ali-
rcvocare in mcmoriam conatur, fi nullam praenotionem habeat, aut perceptio-
ncm ejus, quod quaerit; quaerit certe et molitur, et hac iliac difcurrit, tanquam in in-
finite Quod G certain aliquant praenotionem habeat, ftatim abfeinditur infinitum, et
fit difcurfus memoriae magis in vicino; ut venatio damae intra fepta. Itaque et ordo
maaifefto juvat memoriam. Subeft enim praenotio, id quod quaeritur, tale efTe de-
bere, ut conveniat cum ordine. Similiter carmina facilius difcuntur memoriter, quam
profa. Si enim haeretur in aliquo verbo, fubeft praenotio, tale debere efTe verbum,
quod conveniat cum verfu. Atque ifta. praenotio eft artificialis memoriae pars prima:
nam in artinciali memoria locos habemus jam ante digeftos et paratos; imagines
extempore, prout res poftulat, conficimus : at fubeft praenotio talem efle debere
imaginem, qualis aliquatenus conveniat cum loco. Id, quod vellicat memoriam, et
aliquo modo munit ad rem, quam quaerimus. Emblema vero deducit intelleftuale ad
feniibile : fenfibile autem femper fortius percutit memoriam, atque in ea facilius
imprimitur, quam intellectuale. Adeo ut etiam brutcrum memoria per fenfibile exci-
tetur, per intellectuale minime. Itaque facilius retineas imaginem venatoris leporem
^quentis, aut pharmacopoei pyxides ordinantis, aut pedaritii orationein habentis,
aut pueri verfus memoriter recitantis, aut mimi in fcena agentis ; quam ipfas notiones
/.ionis, difpofitionis, elocutionis, memoriae aftionis. Sunt et alia, quae pertinent
ad memoriam juvandam (ut modo diximus) fed ars, quae jam habetur, ex his duobus.
jam praemiius confiftit. Particulares autem artium defeftus perfequi, fuerit ab-infti-
tuto noftro recedere. Igitur de arte retinendi five cuftodiae haec dicta fint. Jam
vero ad quartum membrum logicae, quod traditionem et elocutionem tractat, ordine
pervenimus.

M3

F R

FRA N C I S C I

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI ALB AN I,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER SEXTVS.
AD REGEM S V V M.

C A P V T P R I M V M.

Partitio traditiva in doclrinam de organo fermon'is ; doclrinam de methodo ferments ;
et doclrinam de Uluflratione fermonis. Partitio doclrinae de organo ferments in do-
clrinam de notis rerum ; de locutio7ie, et de fcriptione : quarum duae pofleriores gram-
maticam conjiituunt, ejufque partitiones font. Parti tio doclrinae de notis rerum in
hieroglyphica et characleres reales. Partitio fecunda grammaticae in literariam et
philofophantem. Aggregatio po'efeos quoad metrum ad doclrinam de locutione. Ag-
gregatio doclrinae de ctpbris ad doclrinam de fcriptione.

CONCEDITVR certe cuivis (rex optime) feipfurn et fua ridere ex ludere.
Chiis igitur novit, num forte opus iftud noftrurn non defcriptum fuerit et libro
quodam veteri, reperto inter libros famofiffimae illius bibliothecae Sanfti Viftoris;
quorum catalogum excepit magifter Francifcus Rabelefius ; lllic enim invenitur
liber, cui titulus eft, Formicarium artium. Nos fane pufillum acervum pulviiculi
congeflimus, et fub eo complura fcientiarum et artium grana condidimus, quo for-
micae reptare poffint, et paulatim conquieicere, et fubinde ad novos fe labores accin-
gere. At regum fapientiifimus pigros quofcunqne remittit ad fonnicas : nos autem
pigros eos homines pronunciamus, quibus acquiiitis uti tantum cordi lit ; neque fub-
inde novas fcientiarum fementes et meffes facere.

Accedamus nunc ad artem tradendi, live proferendi et enunciandi ea, quae inventa,
judicata, ac in memoria repoiita funt ; quam nomine generali traditivam appellabi-
mus. Ea omnes artes circa verba et fermones complee'titur. Quamvis enim ratio fer-
monis veluti animi lit, tamen in traftando disjungi debent ratio et fermo ; non minus
quam anima et corpus. Traditivam in tres partes dividemus, doctrinam circa orga-

num

Cap. H. DE AVGMENT1S SCIENTIARVM.

num fermonis, docrrinam circa methodum fermonis, et docrrinam circa fermonis illu-
itrationem live ornatum.

Docrrina do organo fermonis vulgo recepta, quae ct grammatica dicicur, duplex eft ;
altera de locutione, altera de fcriptione. Refte enim Ariftoteles, Cogitationum t (ferae
verba, verborum titerae. Vtrunque grammaticae afiignabimus, Verum utremaltius
repetamus, antequam ad grammaticam et partes ejus jam dic"ras veniamus, in genere
de organo traditivae dicendum eft. Videntur enim effe proles quaedam traditivae alike,
praeter verba et literas. Hoc igitur plane ftatuendum ell : quicquid fcindi poffit indif-
ferentias Litis numerofas, ad notionum varietatem explicandam (modo differentiae iliac
fenfui perceptibiles fint) fieri poffe vehiculum cogitationum de homine in hominem.
Nam videmus nationes Unguis difcrepantes commercia non male per geftus exercere :
at in pracrica nonnullorum, qui furdiet muti ufque a nativitate fucrant, et alias erant
ingeniofi, miros vidimus haberi inter eos et amicos ftios, qui corum geftus perdi-
difcerant, dialogos. Quinetiam notifiimum fieri jam coepit, quod in China, ct provin-
ciis ultimi orientis, in ufu hodie fint charafteres quidem reales, non nominales, qui
fcilicet nee literas, nee verba, fed res et notiones exprimunt. Adeo ut gentes com-
plures. Unguis prorfus difcrepantes, fed hujufmodi characteribus (quiapud illos latius
recepti funt) confentientes, fcriptis communicent : eoufque, ut librum aliquem hu-
jufmodi characteribus conferiptum, quaeque gens patria lingua legere et reddere
poffit.

Notae igitur rerum, quae abfque ope aut medio verborum res fignificant, duplicis
generis funt: quarum prius genus ex congruo ; alteram ad placitum fignificat. Pri-
ons generis funt hieroglyphica et geftus : pofterioris vero ii, quos diximus, chara-
fteres reales. Hieroglyphicorum ufus vetuftus admodum, et in veneratione quadam
habitus; praecipue apud Aegyptios gentem valde antiquam : adeo ut videantur hiero-
glyphica fuiffe fcriptio quaedam antenata, et fenior iplis elementis literarum, nili
forte apud Hebraeos. Geftus autem tanquam hieroglyphica tranfitoria funt. Quem-
admodum enim verba prolata volant, fcripta manent; ita et hieroglyphica geftibus ex-
prella tranfeunt, depicta durant. Cum enim Periander, confukus de confervanda ty-
rannide, legatum aftare juberet; atque ipfe in horto deambulans fummitates florura
eminentiorum carperet, adfedemproceruminnuens; non minus ufus eft hieroglyphico,
quam fi id in charta depinxiffet. Illud interim patet, hieroglyphica et geftus feinper
cum re fignificata aliquid fimilitudinis habere ; et emblemata quaedam effe ; unde eas
notas rerum ex congruo nominavimus. At chara&eres reales nihil habent ex emble-
mate, fed plane furdi funt ; non minus quam ipfa elementa literarum ; et ad placitum
tantum eificti, confuetudine autem tanquam paclo tacito recepti. Illud interim liquet.
vafta ipforum multitudine ad fcribendum opus effe: tot enim effe debent, quot funt
\ cabula radical ia. Haec igitur portio docrrinae de organo fermonis, quae eft de
notis rerum, nobis ponitur pro defiderato. Etfi autem tenuis poflit videri effe ejus
ufus, cum verba et fcriptio per literas fint organa traditivae longe commodiflima ; vi-
fum eft tamen nobis, veluti rei non ignobilis, aliquant hoc loco mentionem ejus facere.
Tra&amus enim hie, veluti numifmata rerum intellecrualium : nee abs re fueril
noffe, quod ficut nummi poffmt confici ex alia materia, praeter aurum et argentum,
ita et notae rerum aliae polfintcudi, praeter verba et literas.

Pergamus igitur ad grammaticam. F.a vero veluti viatoris locu
fcieniias obtinet; non nobilem ilium quidem, fed imprimis tamen lieceffarium ; prae-
fertim cum fcientiae, noftris feculis, ex Unguis eruditis, non vernaculis, | o ifii
hauriantur. Neque tamen dignitas ejus parva cenfenda a-ndd idem ant'n

Vol. IV. U cujufd

MS

I46. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. Yb

cu']ufdam vicibus fungatur contra maledictionem illam confufionis linguarum. Sane
hoc agit induftria humana, ut fe reflituat et redintegrct in benediftionibus ill is, quibus
culpa lua excidir. Atque contra malediftionem primam generalem de flerilitate ter-
rae, ct comedendo panem fuum in fudore vultus fui, reliquis artibus omnibus fe mu-
nit et inilruir. At contra fecundam illam de confufione linguarum advocat in auxi-
liam grammaticam. Ejus in Unguis quibufque vernaculis exiguus certe ufus eft; in
externis perdifcendis latior; ampliflimus vero in 111 is Unguis, quae vulgares effe deile-
runt, ct in libris tantum perpetuantur.

Grammaticam etiam bipartitam ponemus, ut alia fit literaria, alia philofophica :
altera adhibe'cur fimpliciter ad linguas, nempe ut eas quis aut celerius pcrdifcat, aut
einendatius et purius loquatur : altera vero aliquatenus philofophiae miniftrat; qua in
parte occurrit nobis, Caefarem libros De anahgia confcripfiffe ; atque dubitatio fubiit,
utrum illi banc, quam dicimus, grammaticam philofophicam tractarint ? Sufpicamur
tamen nil admodum in illis fuiffe fubulius aut fublimius, fed tantum pracceptiones
tradidiffe de oratione cafta et integra, neque a confuetudine loquendi prava, neque ab
ailcctatione a'.iquorum, vitiata et polluta ; in quo genere ipfe excelluit. Veruntamen
bac ipfa re moniti, cogitatione complexi fumus grammaticam quandam, quae non
analogiam verborum ad invicem, fed analogiam inter verba et res, five rationem, fe-
dulo inquirat: citra tamen earn, quae logicae fubfervit, hermeniam. Veftigia certe
racionis verba funt; itaque veftigia etiam aliquid de corpore indicant: hujus igitur
rei adumbrationem quandam tenuem dabimus. Primo autem minime probamus curio-
lam illam inquifitionem, quam tamen Plato vir eximius non contempfit ; nimirum deim-
poiitione et originali etymologia nominum ; fupponcndo ac ii ilia jam a principio ad
placitum indita minime fuiffent, fed ratione quadam et iignificanter derivata et dedu-
aa: materiam certe elegantem, et quali ceream, quae apte fingi et flecti pollit; quo-
i)iam vero antiquitatum penetralia perfcrutari videtur, etiam quodammodo venerabi-
lem; fed nihilominus parce veram, et fruftu caffam. Ilia demum, ut arbitramur, foret
nobiliffima grammaticae fpecies, fiquis in linguis plurimis tarn eruditis quam vulga-
vihus eximie dotri:us, de variis linguarum proprietatibus traftaret ; in quibus quaeque
txcellat, in quibus deficiat, oftendens. Ita enim et linguae mutuo commercio locu-
pletari pollint ; ct fiet ex iis, quae in fingulis linguis pulchra funt (tanquam Ve-
nus Apellis) orationis ipfius- quaedam formoiiftima imago, et exemplar quoddam in-
%ne, ad ienfus animi rite exprimendos. Atque una etiam hoc paclo capientur figna
baud levia, led obfervatu digna (quod fortaife quifpiam non putaret) de ingeniis et
moribus populorum et nationum ex linguis ipforum. Equidem libenter audio Cice--
ronem notantem, quod apud Graecos defit verbum, quod Latinum illud {ineptuni)
reddat; Froptcrea (inquit) quod Graecis hoc vitium tarn famil'iare fuit, ut illud infe
ne agnofccrent quidem : digna certe gravitate llomana cenfura. Quid illud, quod
Graeci in compoiltionibus verborum tanta liccntia uii funt, Romani contra magnam
in hac re feveritatem adhibuerunt i* Plane colligat quis, Graecos fuiffe artibus, Piomanos
rebus gerendis, magis idoneos. Artium enim diftin&iones verborum compofitionem
fere exigunt : at res, et negotia, fimpliciora verba poftulant. Omin Hebraei tantum
e-ompolitiones illas refugiunt, ut malint metaphora abuti, quam compofitionem introdu-
cere. Quinetiam verbis tam paucis et minime commixtis utuntur, ut plane ex lingua,
ipfa quis perfpiciat, gentem fuiffe illam Nazaraeam, et a reliquis gentibus feparatam.
Annon et illud obfervatione dignum (licet nobis modernis fpiritus nonnihil retundat)
antiquas linguas plenas declinationum, cafuum, conjugationum, temporum, et fimi--
lium fuiffe; modernas his fere deftitutas, plurima per praepolitiones et verba auxilia=-

ria.;

Cap. I. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. I47

ria fcgniter expedirc. Sane facile quis conjiciat (utcunque nobis ipfi placeamus) in£*o
nia priorum feculorum nollris fuuTe muko acmiora et fubtiliora. Innumera funt efuf-
modi, quae juftum volumen complcre poilint. Non abs re igitur fuerit grainmaticam
philofophantem a iimplici et literaria diftinguere, et defideratam ponere.

Ad grammaticam etiam pertinere judicamus omnia ilia, quae verbis quoquo modo
acciduut, qualia funt fonus, mcnfura, accentus. At prima ilia literarum fimplicium
cunabula (nempe qua percuffione linguae, qua apertura oris, qua adduiftione labiorum,
quo nifu gurturis, fingularum literarum fonus generetur) ad grammaticam non perti-
nent, fed portio funt docftrinae de fonis, fub fenfu et fenlibili traftanda. Sonus, de quo
loquimur, grammaticus, ad euphonias tantum pertinet et dyfphonias. Illarumquae-
dam communes funt: nulla enim eft lingua, quin vocalium concurrentium hiatus, aiit
confonantium concurrentium afperitates aliquatenus refugiat. Sunt et aliae refpecYi-
vae, quae fcilicet di\ erforum populorum auribus gratae aut ingratae accedunt. Graeca
lingua dipthongis fcatet; Latina longe parcius: lingua Hifpanica literas tenues odit,
eafque ftatim vertit in medias: linguae quae ex Gothis fluxere, afpiratis gaudcnt;
multa funt ejufmodi : verum haec ipfa fortaffe plus fatis.

At mer.fura verborum ingens nobis corpus artis peperit^ poefim fcilicet, non qua-
tenus ad materiam (de qua fupra) fed quatenus ad ftylum et figuram verborum, verfus
nimirum five carmina : circa quae ars habetur quafi pufilla ; exempla accedunt gran-
di i, et intinita. Neque tamen ars ilia (quam profodiam grammatici appellant) adcar-
minum genera et menfuras edocendas tantum reftringi debeat: adjicienda enim funt
praecepta, qucd carminum genus cuique materiae five fubjefto optime conveniat.
Antiqui heroica carmina hiitoriis et encomiis applicaverunt ; elegos querimoniis, iam-
bos invectivis, lyricos odis et hyinnis. Neque haec prudentiarecentioribus poetis in Un-
guis propriis defuit : illud reprehendendum, quod quidam antiquitatis nimium ftu-
diofi, linguas mcdernas ad menfuras antiquas (heroicas, elegiacas, fapphicas, etc.)
1 '.cere conati lunr, quas ipfarum linguarum fabrica refpuit, nee minus aures
In hujufmodi rebus ienfus judicium artis praeceptis praeponendum, ut
life:

C; enae fere til a 110ft rae
Mai vrtris quam placuiffe coc'is,

a-s eft, fed arris abufus, cum ilia natura.n non perfkiat, fedpervertat.
Verum quod ad poefim attinet (five de fabulis, five de metro loqnamur) eft ilia (ut Al-
tai mam herba luxuriins, fine femine nata, ex vigore ipfius terrae ger-
minans. Quare ubique ferpit et latifTime diffufa eft, ut fupervacuum foret de defect;-

De ilia igitur cura eft abjicienda. Quod vero ad accen

"i:s eft de re tarn pufilla dicere ; nifi forte iilud quis notatu dignum

tet; que.. .s verborum exquifire, ac lutem fententiafum neutiquam -

fervatkmem venit. Attainen iilud fere uhiverfo generi humano commune eft, ut

vocem' in fine periodi fiibmittant, in interrogatione elevent, et alia hujufmodi non

le graminatitae parte, quae ad ice v. t ion em fpectat, haftenus.

Qu< attinet, ea aut alphabeto vulgari perikitur (quod ubique reci-

ur) aut occuito et privato, de quo inter Gngulos convenit, quod ciphras voca . At

iris emm controverfidm et quaeftionem nobis peperit: utrumfci -

cet eadem . ribere oporteat, quo pronunciantur, modo, an potius ex more cpn-

iueto : A$ ilia fcriptio, quae reform... a videri poflit (ut fcilicet fcriptio pronunciations

conloaa fit) ed exgenere inutiliumfubtilitatuin. Nam et ipfa proiumciaii'o quotidie

u 2 ghfeit,

i^S

D E AVGMENTIS SCIENTIARVM.

Lib. IV.

gEfcit, nee conftans eft; et derivationes verborum, praefertim ex Unguis extraneis,
prorfus obfeurantur: denique cum ex morereceptofcripta, morempronunciandinullo
modo impediant, fed liberum relinquant, quorfum attinet ilia novatio?

Ad ciphras igitur veniendum. Earum genera haud pauca flint : ciphrae fimpli-

ces; ciphrae non fignificantibus chara&eribus intermixtae; ciphrae duplices literas

uno charactere complexae ; ciphrae rotae ; ciphrae clavis ; ciphrae verborum; aliae.

Virtutes autem in ciphris requirendae tres funt: ut fint expeditae, non nimis operofae

ad fcribendum: ut fint fidae, et nullo modo pateant ad deciphrandum: addo denique,

ut, fi fieri poffit, fufpicione vacent. Si enim epiftolae in manus eorum devenient, qui

in eos, qui fcribum, aut ad quos fcribuntur, poteftatem habeant, tametii ciphra ipfa

fida fit et deciphratu impoflibilis, tamen fubjicitur haec res examini et quaeftioni; nifi

ciphra fit ejufmodi, quae aut fufpicione vacet, aut examinationem eludat. Quod vero

ad elufionem examinis attinet, fuppetit inventum ad hoc novum atque utile, quod

cumin promptu habeamus, quorfum attinet illud inter defiderata rcterre, led potius id

•ipfum proponere ? Hoc hujufmodi eft ; ut habeat quis duo alphabeta, unum literarum

verarum, alterum non-fignificantium : et fimul duas epiftoias involyat, unam, quae

fecretum deferat ; alteram, qualem verillmile fuerit fcribentemmiffurum fuifle, abfque

periculo tamen. Quod fi quis dc ciphra fevere interrogetur, porrigat ille alphabetum

non-lignificantium pro veris Uteris; alphabetum autem verarum literarum pro non-

fignificantibus; hoc modo incidet examinator in epiftolam i Ham exterior em, quam cum

probabilem inveniet, de interiori epiftola nihil fufpicabitur. Vt verofuipicioomnis

abfit, aliud inventum fubjiciemus, qucd certe, cum adolefcentuli eflemusParifiis, ex-

cogitavimus ; nee etiam adhuc vifa vobis res digna eft, quae pereat. Habet enim

gradum ciphrae ahiffimum; nimirum ut omnia per omnia fignificari poffint : ha tamen

"ut fcriptio, quae involvitur, quintuple minor lit, quam ea, cui involvatur : alia nulla

omnino requiritur conditio aut reftriftio. Id hoc modo fiet. Primo, univerlae literae

alphabeti in duas tantummodo literas folvantur per tranfpofitionem earum. Nam tranf-

pofitio duarum literarum per locos quinque differentiis triginra duabus, multo magia

viginti quatuor (qui eft numerus alphabeti apud nos) lufficiet. Hujus alphabeti exem-

plum taie eft.

EXEMPLVM ALPHABETI B I L I T E 11 A 11 1 f.

A

B.

c.

D.

E.

F.

G.

H.

aaaaa.

aaaab.

aaaba.

aaabb,

aabaa.

aabab.

aabba.

aabbb.

I.

K.

L.

M.

N.

0.

P.

Q

abaaa.

abaab.

ababa.

ababb.

abbaa.

abbab.

abbba.

abbbb,

R.

S.

T.

V.

W.

X.

r.

Z.

baaaa. baaab. baaba. baabb. babaa. babab. ba'oba. babbb.

Neque leve quiddam obiter hoc modo perfeflum eft. Etenim ex hocipfo patet mo-«
dus, quo ad omnem loci diftantiam per objefta, quae vel vifui vel auditui fubjici pofiint,
fenfa animi proferre et fignificare liceat: fi modo objefta ilia duplicis tantum differen-
tiae capacia funt ; veluti per campanas, per buccinas, per flammeos, per fonitus tor-
mentorum, et alia quaecunque. Verum ut inceptum perfequamur, cum ad fcriben-
dum accingeris, epiftolam interiorem in alphabetum hoc biliterarium folves. Sit epi-
ftola interior,

Fuge,

Cap.IT. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 14?

Fuge.

EXEMPLVM SOLVTIONIS.

F V G E.

aabab. baabb. aabba. aabaa.

Praefto fimul fit aliud alphabetumbiforme, nimirum, quod fingulas alphabet! com-
munis literas, tarn capitales quam minores, duplici forma, prout cuique commodunr
fit, exhibeat.

EXEMPLVM ALPHABETI BIFORMIS.

a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a.

A. A. a. a. B. B. b. b. C. C. c. c. D. D. d. d. E. E. e. e. F. F. f. / G.

/•. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.

G. g. ?. H. H. h. b. I. I. i. ?." K. K. k. k. L. L. 1. /. M. M. m. w.N.JV.

a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a.

n. n. O. 0. o. o. P. P. p. /. Q^q. q. R. i*. r. r. S. 5. f. / T. <T. t.

/>. tf. /'. <?. #. />. £. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b. a. b.

t. V. V. v. v. u. kW.JT.w. w.X. X x. .v. Y. Zly;;. Z. Z. z z.

Turn demum epiflolae interiori, jam fa&ae biliteratae, epiftolam exteriorem bifor--
mem literatim accommodabis, et poftea defcribes. Sit epiitola exterior :

Manere te volo donee venero.

EXEMPL V M ACCOMMODATIONIS.

F V G E.

aabab.b aa bb.aa bba.aa baa
Ma«e>v te -co\o donee venero.

Appoiuimus etiam exemplum aliud Iargius ejufdem ciphrae, fcribendi omnia per '
omnia.

EPISTOLA INTERIOR.

Ad quam delegimus epiflolam Spartanam, miflam olim in fcytale..

Pcrditae res : Mindarus cccidit : milites efuriunt : neqiie bine nos extricare, nequs-
hie diutius manere pejfumus,

EPISTOLA EXTERIOR.

Sumpta ex epiftoh prima Ciceronis, in qua epiftola Spartana involvitur.

Ego omni officio, ac potius pietate erga te, caeteris fatisfacio omnibus : mihi ipfe nun*
•! fatisfacio. Tanta efl enim magnitude tuorum erga me meritorum, ut qucniam tu,
7iift perfect a re, de me non conquiefli : ego, quia non idem in tua caufa efficio, i-itam-
?nibi effe acerb am putem. In caufa baecfunt: Ammon'ius regis legatus aperte pecuniar
nos oppugnat. Res agitur per eofdem creditor es, per quos, cum tu aderas, agebdtur.
Regis caufa, ft qui funt, qui velint, qui pauci funt, omnes ad Pompeium rem deferri
:t. Senatus religionis c alumni am, non religione, fed male-colentia, et illius regiae-
largitionis invidia comprobat, etc,

J)o£trina.t

i5a DE AVGMENTIS S CIENTI ARVM Lib. VI.

Doftrina autem de ciphris aliam fecum traxit doitrinam erga ipfam relativam: ilia
eft de deciphratione live referatione ciphrarum; licrt quis alphabetum ciphrae aut
paftum de latebra penitus ignoret. Res fane eft ilia laboriofa fimul et ingeniofa, et
arcanis principum, veluti et ilia prior, dicata. Attamerl praecautione folerti fieri
poffic inutilis ; etfi, quomodo res nunc fe habent, magni prorfus fit ufus. Etenim fi
ciphrae introduftae eflentbonae etfideles, plurimuefueiint.quaeoperamdeciphratoris
prorfus eluderent, et excluderent; quae tamen fint fatis commodae et expeditaead le-
gendum aut fcribendum. Verum imperitia et infeitia fecretariorum et amanuenfium
in aulis principum tanta eft, ut maxima plerunque negotia ciphris infirmis et futilibus
committantur.

Interea fieri poteft, ut fufpicetur quifpiam nos in ennmeratione, et quafi cenfu ar-
tium, id agere, utfeientiarum copiae (quas veluti in aciemadducimus) auftae et mul-
tiplicatae, magis lint admirationi ; cum tamen numerus earurn forte oftentari, vires
tam brevi traftatu vix explicari poflint. Verum nos inflitutum noftrum fideliter ur-
gemus, atque in hoc globo fcientiarum conficiendo, etiam infulas minores aut remo-
tiores omitti nolumus. Ne'que vero (ut arbitramur) perfunftorie, licet curfim, eas
artes attingimus; fed potius nucleos et medullas ipfarum ex multa materiae mafia
ftylo acuto excerpimus. Cujus rei judicium ipfis illis, qui in hujufmodi artibus peri-
tillimi funt, permittimus : cum enim plerique, qui multifcii videri volunt, hoc fere
habeant, ut vocabula et exteriora artium paffim jaftantes, illarumignaris admirationi,
magiftris ludibrio fint, fperamus noftra contrarium pi-orfus eventum habitura, ut pe-
ritiflimi cujufque in artibus lingulis judicium maxime detineant, caeteris minoris fint.
Quod vero ad artes illas, quae minorum quafi gentium videri poffunt ; fi quis exifti-
met nos nimium quid ipfis tribuere ; circuinfpiciat ille, et videbit, homines in pro-
vinciis fuis magnos fane etcelebres, cum ad metfopofim aut fedem imperii forte mi-
graverint, turbae fere immifceri, et inferioris uotae efle : fimiliter mirum non eft artes
illas leviores, juxta artes principales et fupremas collocatas, dignitate minui; cum
tamen iis, qui operam illis praecipue impenderint, res videaniur utique magnaeet
praeclarae. Atque de orgauo fermenis haec dicta fint.

C A P V T S E C V N D V M.

DoFtrina de methodo fermonis conftituitur ut pars traditivae fubjlantiva et principalis :
uomen ei ih'cti ifiti t;\;Ji:ivj:. Entimeriftif-af tilethodi genera dive/Jit'; et

jubjunguntur eorum commoda et incommoda.

VENIAMVS ad deftrinam de methodo fermonis. Ea ut pars dialefticae tra-
ftari confucvit. Etiam locum in rhetorica per nomen difpofitionis reperit. Ve-
rum collocatio ejus in famulitio aliarum artium in cayfa fuit, ut plurima, quae ad
ipfum fpeftant, cognitu utilia, praetermiffa fint. Vifum igitureft nobis doftrinam fnh-
ftantivam et principalem de methodo conftkuere, quam nomine generali prudentiam
traditivae appellamus. Itaque methodi genera (cum v.rria firit) enuinerabimus pxim;,
quampartiemur. Atque de unica methodo, et dichotomiis perpetuis, nil attinet dicere:
.fuit enim nubecula quaedam doftrinae, quae cko traniiit: res certe fimul et levis, et
icientiis damnoiifiima. Etenim hujufmodi homines, cum methodi fuae legibus rei
torqueant ; et quaecunque in dichotomias illas non apte cadunt, automittant, autprae-
ter nat.uram inileftant; hoc efficium, ut quafi nuclei et grana fcientiarum exilian:, ipfi

aridas

Cap. II. D E A V G M E N T I S SCIENTI A R V M. 351

aridas tantum et defcrtas liliquas ftringant. Itaque inania compendia parit hoc genus
methodi, folida fcientiarum delimit.

Conllituatur igitur prima differentia methodi, ut fit aut magiftralis, auc initiative.
Nequevero verbum initiativa ita intelligimus, quaii haecinitia fcientiarum tantum tra-
deret, ilia doclxinam integrant; verum contra (vocabulum a lacris mutuantes) cam di-
cimus mcthodum initiativam, quae ipfa fcientiarum myfteria recludat, et denudct. Ma-
giftralis liquidem docet; initiativa intimat : magiftralis pofcit, ujt fides babeatur iis,
quae dicuntur; initiativa vero potius ut cxamen fubeant: altera fcicntiasdifccntium
vulgo; altera tanquam filiis fcientiarum tradit; denique altera pro fine habct fcieiui; -
rum (quales ja.ni funt) ufum; altera ear undent continuationem et ulteriorcm progref-
fum. llarum pofterior via videtur deferta et interclufa. Ita enim adhuc fcientiae
tradi confueverunt, quail ex pacto, tarn docens quam dilcens, crrores afcifcerc cupiam.
Etenim qui docet, co docet modo, quo maxime dic"tis fuis fides aftruatur, nop quo ilia
comnuxlillime examini ful)'jiciantiir: et qui difcit, fibi extemplo fatisfieri, non legiti-
mam difquifitionem praeftolari, expetit; ut magisfit ei cordi non dubitarc, quam nou
errare. Itaut et magifter. amoregloriae, infirmitatem fcientiae fuaeprodere caveat, et
difcipulus, laboris odio, vires propri is txperiri nolit. Scientia vero, quae aliis tanquam
tela pertexenda traditur, eadem methodo (fi fieri point) animo altcrius eft infinuan, .
qua primitus inventaeft. Atque hoc ipfum fieri fanepoteft in fcientia per inductions m
acquiiita : fed in auticipata ifta etpraematura fcientia (qua utimur) nou facile dicat quis,
quo itinere ad cam, quam nac~tus eft, fcientiam pervencrit. Attamen fane kctmdum
majuset minus pollit quis fcientiam propriam revifere, et velligia fuae cognitionis
Omulet confenfus rcmetiri; atque hoc pacto fcientiam fie tranfplantare in animum alie-
num, ficut crevit in fuo. Artibus enim idem ufuvenit quod planus : fi plant a aliqua
uti in animo habeas, de radice quid fiat, nil refert: fi vero transferre cupias in aliud
folum, tutius eft radicibus uti, quam furculis. Sic traditio (quae nunc in ufu eft) ex-
hibet plane tamquam truncos (pulchros illos quidem) fcientiarum; fed tamen abique
radicibus, fabro lignario certe commodos, at plantatori inutiles. Quod fi, difciplinae
ut crefcant, tibi cordi fit, de truncis minus iis folicitus ; ad id curam adhibe, ut radio
illaefae, etiam cum aliquantulo terrae adhaerentis, extrahantur. Cujus quidem generis
traditionis, methodus mathematicorum, in co fubje&o, fimilitudinem qnandam habet;
generatim autem non video, quod aut in ufu fit, aut quod quis inquiiitioni ejus dederit
operant ; proinde earn inter ddiderata numerabimus, eamque traditionem lampadis,
live mcthodum ad filios appellabimus.

Sequitur aliud methodi difcrimen, priori intentione aftine, reipfa fere contrarium.
Hoc enim habet utraque methodus commune, ut vulgus auditorum a ieleclis fepargt;
illud oppolitum, quod prior introducit modum tradendi folito apertiorem; altera, de
qua jam dicemus, occultiorem. Sit igitur difcrimen tale, ut altera methodus fit exo-
terica, altera acroamatica. Etenim quam antiqui adhibuerunt praecipue in edendis li-
bris diiferentiam; earn nos transferimus ad ipfum modum tradendi. Quinetiam acro-
amatica ipfa apud veteres in ufu fuit, atque prudeuter et cum judicioadhibita. At acro-
tticum five aenigmaticum iftud dicendi genus pofterioribus temporibus dehonefta-
tum eft a plurimis, qui eo, tanquam lumine ambiguo et fallaci, abufi funt ad merce?
fnas adulterinas extrudendas. Intentio autem ejus ea effe videmr, ut tradit vo-

lucris vulgus (profanum fcilicet) a fecretis fcientiarum fummoveatur; atque illi tanturn
admittantur, qui aut per manus magiftrorum parabolarum interpretationem na&i iunr,
aut proprio ingenii acumine et fubtilitate intra velum penetrare poflint,

Sequitur

5n-

D E AVGMENTIS S C I E N T I A 11 V M. Lib. IV.

Seqiiitur aliud method! difcrimen, magni prorfus ad fcientias momenti ; cum fci-
licet fcientiae traduntur, aut per aphorifmos, aut methodice. Notatu enim imprimis
dignum eft in confuetudinem plerunque veniffe, ut homines ex pauculis axiomatibus
et obfervationibus, in quovifmodo fubje&o, artem conftituant quad completam ec folen-
nem, earn ingenii quibufdam commentationibus fuffarcinando, exemplis illuftrando,
et methodo revinciendo. At ilia altera traditio per aphorifmos plurima fecum fert
commoda, ad quae traditio methodica non attingit. Primum enim de fcriptore fpeci-
men dat, utrum ille leviter et perfun&orie fcientiam hauferit, an penitus imbiberit.
Aphorilini enim, nil! prorfus forent ridiculi, neceffe eft, ut ex medullis et interioribus
fcientiarum conficiantur. Abfcinditur enim illuftratio et excurfio ; abfcinditur varietas
exemplorum; abfcinditur deductio et connexio ; abfcinditur defcriptio pra&icae : ut
ad materiem aphorifmorum nihil relinquatur, praeter copiam obfervationum bene am-
plain. Igitur ad aphorifmos non fufficiet quifpiam, imo de eis nee cogitabit fane, qui
fe neutiq'uam copiofe et folide inftruftum ad fcribendum perfpexerit. At in me-
thod is ;

Tantum feries junBuraque pallet ;
Tantum de medio fumptis accedit honoris ;
ut fpeciem artis, nefcio cujus, praeclarae faepenumero reportent ea, quae fi folvantur,
fegregentur, et denudentur, ad nihilum fere recalura forent. Secundo, traditio me-
thodica ad fidem et confenfum valet ; ad indicationes de praxi minus innuit fiquidem
demonftrationem quandam in orbe prae fe fert, partibus fe invicem illuminantibus,
ideoque intelleftui fatisfacit magis ; quia vero aftiones in vita communi fparguntur,-
non ordine componuntur, ideo magis iildem conducunt etiam fparfa documenta. Poftre-
mo, aphorifmi, cum fcientiarum portiones quafdam et quafi frufta tantum exhibeant,
invitant, ut alii etiam aliquid adjiciant et erogent ; traditio vero methodica, dum
fcientiam integrant oftentat, fecuros illico homines reddit, quafi jam fumma

adeptos.

Sequitur aliud methodi difcrimen, magni et illud quoque momenti : cum fcilicet
fcientiae traduntur, aut per affertiones adjeclis probationibus, aut per quaeftiones una
cum determinationibus. Hanc autem pofteriorem methodum fi immoderatius quis
perfequatur, fcientiarum profecmi non minus ilia officit, quam fortunis et progrefEbus
exercltus citjufpiam impedimento et damno foret, fi in minutis quibufque caftellis aut
oppidis expugnandis fubinde haereat. Etenim fi quis in acie fit fuperior, et fummae
belli fedulo incumbat, minora ilia loca ultro fe fubmittent : illud tamen inficias non
ierim, urbem aliquam magnam et munitam a tergo relinquere, haudquaquam femper
tutum efte : eodem modo, confutationibus in fcientiarum traditione temperandum, iif-
que parce utendum: et ad hoc tantum, ut majores praeoccupationes animorum et
pracjudicia frangantur, minime autem ut leviores dubitationes excitentur et provo-
centur.

Sequitur aliud methodi difcrimen, ut fcilicet methodus fit fubjectae materiae, quae
tract.uur, accommoda. Alio eim modo traduntur mathematica (quae funt inter fci-
entias maxime abftrafta et iimplicia) alio politica.quae maxime funt immerfa et com-
pofita. Neque (ut iamdiximus) methodus uniformis in materia multiformi commode
fe habere poteft. Equidem quemadmodum topicas partieulares ad inveniendum pro-
bavimus, ita et methodos partieulares ad tradendum fimiliter aliquatenus adhiberi

volumus.

Sequitur aliud methodi difcrimen in tradendis fcientiis cum judicio adhibendum.

Illud autem regitur per informationes et anticipationes de kientia (quae tradenda elt)

t iu

Cap. IT. DE AVG MENTIS SCI F. NTIARVM. 153

in animis difcemium prius infufas etNimpreflas. Alicer enim tradi debet fcicntia, quae
ad animos hominum nova et peregrina\>rorfus accedit; aliter ea, quae opiniouibus jam
pridcm iinbibitis et receptis ell allinis et familiaris. Ideoque Ariftoteles Democritum
fugtllare cupiens, revera eum laudat : Si (inquit) ferio difputare vclimus, non fcttari
fimilitudines, etc. id vitio vertens Democrito, quod in comparationibus effet nimius.
At illi, quorum documenta in opinionibus popularibus jam fedes fuas collocaront, non
aliud hahent, quod again, nil] ut difputent et probent. 11 1 Is contra, quorum dogmata
opiniones populares tranicendunt, gemino labore opus eft: priino ut intelligantur quae
atferunt; deinde ut probentur: ita ut neceffum habeant confugere ad auxilia funilitu-
dinum et tranilationum, quo fe captui hominum infmuent. Videmus igitur lub infan-
tia doclxinarum feculis rudioribus, cum fyllepfes illae, quae jam facbae funt vulgares
et tritae, novae fuerant et inauditae, omnia parabolis et fimilitudinibus plena fuiffe.
Alias eveniffet, ut quae proponebantur, aut abfque nota feu attentione debita tranf-
iniffa, aut pro paradoxis rejefla, fuiffent. Etenim regulaquaedam eft traditivae, quod
fcientia omnis, quae anticipationibus live praefuppofitionibus non eft confona, a fimili-
tudinibus et comparationibus luppetias petere debeat.

Atque de methodorum diverlis generibus haec difta Cut: iis videlicet, quae antehac
ab aliis notata non fuerunt: nam quantum ad caeteras illas methodos, analyticam, iy-
ftaticam, diaereticam, etiam crypticam, Homericam, et fimiles, recle funt eae inven-
tae et diftributae; neque caufa videtur, cur illis immoremur.

At methodi genera hujufmcdi funt: partes autem duae ; altera de difpofitione
totius operis, vel argumenti libri alicuius; altera de limitatione propolitionum. Etenim
ad architechiram fpeclat, non folum fabrica totius aedificii, fed etiam efformatio ct
figura columnarum, trabium, et fimilium. Methodus vero veluti fcientiarum archi-
tcctura eft. Atque hac in parte melius meruit Ramus, in optimis illis regulis (xesOo'Aa
wfwT«, v.*.* uafles, y.yS ocvri, etc.) renovandis, quam in unica fua methodo etdichoto-
miis obtrudendis. Veruntamen nefcid quo fato lit, ut in humanis (ficut faepius fin-
gunt poetae) rebus pretiofiflimis femper adhibeantur pernicioftffimi quique cuftodes.
Certe conatus Rami circa iUam propofitionum limam conjecit eum in epitomas ilias et
fcientiarum vada. Aufpicato enim et felicis cujufdam genii duftu procefferit oportet,
qui axiomata fcientiarum convertibilia facere attentaverit, et non fimul ea reddiderit
circularia, aut in femet recurrentia. Conatum nihilo fecius llami in hac parte utilem
fuiffe non inriciamur.

Superfunt duae-adhuc propofitionum limitatione?, praeter eamut fiant convertibles;
altera de exteniione ; altera de productione ipfarum. Sane habent fcientiae, li quis
recte advertat, praeter profunditatem, alias duas dimenfiones ; latitudinem fcilicet ac
longitudinem iuam. At protunditas quidem ad ipfarum veritatem et realitatem refer-
tur : hae enim funt, quae foliditatem conferunt. Quantum ad reliquas duas, latitudo
accipi et computari poteft de fcientia in fcientiam ; longitudo vero fumitur a iumma
propofitione ad imam in eadem fcientia. Altera fines et veros fcientiarum terminos
compleftitur, ut propofitiones proprie, non promifcue tractentur ; et evitetur repeti-
tio, excurfio, denique confufio omnis : altera normam praefcribit, quoufque et ad
quern particularitatis gradum propofitiones fcientiarum fint deducendae. Sane dubium
non eft, quin aliquid exercitationi et praencae fit relinquendum ; oportet fiquidem An-
tonini Fii vitium evitari, ne iimus cymini feftores in fcientiis, neve diviiiones ad ul-
tima quaeque multiplicemus. Itaque qualiter in hac parte nobis ipfi temperemus,
inquihtione plane dignum eft. \ idemus enim nimium generalia (nifi deducantur)
parum informare, quin potius hominum pratticorum ludibrio fcientias exponere, cum
Vol. IV. X nihilo

l54 DE A VGMENTIS SCIENTI A II V M. Lib. VI.

nihilo magis ad pracYicam faciant, quam chorographia Ortelii univerfalis ad viam morr-
ftrandam, quae Londino duck Eboracum. Certe regulae optimae fpeculis ex metallo
non infeite affimulantur, in quibus cernuntur utique imagines fed non antequam ex-
polita fuerint ; fie juvant demum regulae et praecepta, poftquam exercitationis limam
fubierint. Cmod fi tamen, ufque a principio, regulae illae fieri poffinc nitidae, et quad
cryilallinae, id optimum facial foret, quandoquidem exercitation.e affidua minus indi-
gebunt. Atque de fcientia methodi (quam prudentiam traditivae nominavimus) haec
dicta fint.

Neque tamen illudpraetermittendum, quod nonnulli, viri magis tumidi quam docti,
infudarunt circa methodum quandam, legitimae methodi nomine haud dignam, cum
potius fit methodus impofturae ; quae tamen quibufdam ardelionibus acceptiifima pro-
culdubio fuerit. Haec methodus ita fcientiae alicujus guttulas afpergit, ut quis feiolus
fpecie nonnulla eruditionis ad oftentationem pofiit abuti. Talis fuit ars Lullii; talis
typocofmia a nonnuilis exarata ; quae nihil aliud fuerunt, quam vocabulorum artis
cujufque maffa et acervus ; ad hoc, ut qui voces artis habeant in promptu, etiam
artes ipfas perdidiciffe exiftimenmr. Hujus generis collectanea ofHcinam referunt
veteramentariam, ubi praefegmina multa reperiuntur, fed nihil quod alicujus fit
pretii.

CAPVT TERTIVM.

De fundamenth et officio rhetorlcae. Appendices tres rhetorkae, quae ad prompt uariam
tantummodo pertinent: colores boni et ma/i, tamfimpiuis, quam comparati : anti-
theta reruni : formulae rninores orationis.

VENIMVS jam ad doftrinam de illuilratione fermonis. Ea eft, quae rhetorica
dicitur, five oratoria. Scientia certe et in fe egregia, et egregie a fcriptoribus
exculta. Eloquentia autem, fi quis vere rem aeftimet, fapientia proculdubio eft infe-
rior. Videmus enim, quanto intervallo haec illam poll fe relinquat, in verbis quibus
allocutus eft Mofem Deus, cum ille munus fibi delatum, propter defectum elocutionis
recufaffet; Habes Aaronem, ille erit tibi vice oratoris, in vero ei vice Dei. At fruftu, et
populari exiftimatione, fapientia eloquentiae cedit. Ita enim Salomon, Sapiens corde
appcllabitur prudens,fed dulcis eloquio major a reperiet. Haud obfeure innuens, fapien-
tiam famam quandam et admirationem cuipiam conciliare ; at in rebus gerendis, et vita
communi eloquentiam praecipue effe efficacem. Ad artis vero hujus culturam quod
attinet ; Ariftotelis erga rhetores fui temporis aemulatio, atque Ciceronis ftudium acre
et vehemens, illi nobilitandae totis viribus incumbens, cum longo ufu conjunctum, in
caufa fuerunt, ut in libris fuis de hac arte conferiptis feipfos vicerint. Dein exempla
ilia luculentiffima hujufce artis, quae in orationibus Demollhenis et Ciceronis haben-
tur, praceptorum acumini et diligentiae addita, profectus ipfius geminarunt. Qiiare,
quae in hac arte defiderari invenimus, verfabunmr potius in colleftionibus quibu'dam,
quae tanquam pediiTequae huic arti praefto fint, quam in difciplina et ufu artis ipfius.
Nam etiam turn, cum promptuariae cujufdam inter logica mentionem faceremus,
uberiora ejus rei exempla in rhetoricis polliciti fumus.

Veruntarnen ut, more noftro, circa radices hujus artis glebam paululum aperiamus
ct fubigamus ; rhetorica certe phantafiae, quemadmodum dialecuca intellectui, fubfer-
vit. Eitque, iiquis altius rem penetret, oflicium et munus rhetorkae non aliud, quam

A Ut

Cap. in. D E A V G MENTIS S C I E N T I A R V M. 155

lit ration-is di&anuna phantafiae applied et commender, ad excitandum appetimm et
voiuntatem. Regimen entra rationis impeti et perturbari videmus tribus modis : vel
per iUaqueationem fophifmatum, quod ad dialefticam pertinet ; vol perpraeftigias ver-
borum, quod ad rhetoricam ; vel per aiTecuium violentiarh, quod ad ethicam. Quem-
admodum enim in negotiis, quae cum aliis comrahimus, vinci quis et perduci folet,
vel aftu, vel importunitate, vel vebementia; ira etiam in ilia negotiatione interna,
quam nobilcum exercemus, aut argumentorum falhiciis fubruimur, aut impreffibnum
et obveriationum ailkluitate folicitamur, et inquietamur, aut affe&uum impetu concu-
timur et rapimur. Neque vero tarn infeliciter agitur cum natura human.', ut illae"
artes et facultatesad rationemdeturbandamvaleant, neutiquam vero ad eandem robo-
randam et ftabiliendam : verum ad banc rem longe magis. Finis enim dialecbcae eft,
docere formarn argumentorum, ad praefidia intellecbis, Bon ad infidias. Finis itidem
ethicae, afteftus ita componcre, ut rationi militent, non autem earn invadant. Finis
denique rhetoricae, phantafiam implere obverfationibus et iimulacris, quae rationi
luppetias ferant, non autem earn oprimanr. Abufus enim artis exobliquo tantum in-
terveniunt, ad cavendum, non ad utendum.

CHiapropter in Platone fumma fuit inquitas (licet ex non immerito erga rbctores
fui temporis odio orta) cum rhetoricam inter artes voluptarias collocavit : cam fimilem
elTe dicenscoquinariae, quae non minus cibos falubres corrumperet, quam infalubres gra-
tiores redderet, condimentorum varietate et deliciis abutens. Abfit autem, utoratio non
frequentius verfetur in rebus honellisornandis,quam inturpibus oblinendis: hoc enim
ubique praefto eft ; fiquidem nemo eft, quin honeftius loquatur, quam aut fentiat, aut
faciat. Sane a Thucydide optime notatum eft, tale quidpiarh iblitum fuifle objici
Cleoni ; quod, cum femper deteriorem partem tueretur, in hoc multus eflet, ut elo-
quentiam et fermonis gratiam carperet : probe quippe cum fciret, de rebus fordidis
et indignis non pofle quempiam pulchre loqui ; at de rebus honeftis, facillime. Ele-
ganter enim Plato (licet jam in trivio decantetur) virtus ft confp'ici daretur, ingentes
fui amores concitarct. At rhetorica virtutem et bonum depingit plane, et reddit quail
confpicuum. Cum enim in corporea effigie, ilia fenfui monftrari nequeant, fupereft
ut per ornatum vcrborum, phantafiae, repraefentatione quantum fieri poteft viva,
coram fiftantur. Siquidem mos Stoicorum merito derifus eft a Cicerone ; qui concilis
et argutis fententiis et concluiionibus virtutem animis hominum imponere fatagebant;
quae res parvum habet cum phantafia et voluntate confenfum.

Porro, fi affecbis ipfi in ordinem compulfi, et rationi prorius morigeri efferit ; ve- .
rum eft, nullum magnopere futurum perfuafionum et infinuationum, quae aditum ad
mentem praebere polfint, ufum ; fed fatis fore, fi res ipfae nude et fimpliciter propo-
nantur, et probentur. Verum affe&us contra, tantas feceffiones facium ; quinetiam
tantas turbas et feditiones movent (fecundum illud,

Video mcliora, proboque,
Deteriora fequorj
ut ratio prorfusin fervitutem et captivitatem abrepta foret, nil! eloquentiae Suadaefu-
ceret, quo minus phantafia a panibus affectuum ftaret, fed potius, opera ejus, foedus
ineatur inter rationem et phantafiam, contra affeftus. Notandum eft enim, affectus
ipfos ad bonum apparens femper ferri, atque hac ex parte aliquid habere cum ratione
commune: verum illud intereft; quod affe&us intuentur praecipue bonum in prae-
fentia; ratio profpiciens in longum, etiam futurum, et in fumma. Ideoque cum quae
in praefentia obverfentur, impleant phantafiam fortius, fuccumbit plerumque ratio, et
fubjugatur. Sed poftquam eloquentia et fuafionum vi effeemm fir, ut futura et remota

X 2 conllituantur

i$6 BE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VI.

conftituantur et confpicianturtanquampraefentia, turn demum, abeunte in partes ratic-
nis phantafia, ratio fit fuperior.

Concludamusigitur, non debcri magis vitio vcrti rhetoricae, quod deteriorem par-
tem cohonellare iciat; quani dialefticae, quod fophifmata concinnare doceat. Quis
cnim nefcit, contrariorum eandem ratioaem eiTe, licet uiu opponantur ? Porro non eo
tantum differt dialettica a rhetorica, quod (ut vulgodicitur) altera inltar pugni, altera
inftar palmae fit (altera fcilicet preffe, altera rule tractet) verum multo magis, quod
dialeftica rationem in fuis naturalibus; rhetorica, qualis in opinionibus vulgi fita eft,
confideret. Prudenter igitur Ariftoteles rhetoricam inter dialecfticam et ethicam cum
politica, collocat, cum ex utrifque participet. Siquidem probationes et demonftratio-
nes diale&icae univcriis hominibus lunt communes ; at probationes et fuafiones rheto-
ricae pro ratione auditorum variari debent; ut quis, tamquam mulicus, auribus diverlis
fe accommodans, fit demum

Orpheus in fylv'is, inter delphinas Arion.
Quae quidem applicatio et variatio orationis (ii quis ejus perfecYionem et culmen defi-
deret) eo ufque extendi debet ; ut fi eadem ipfa apud diverfos homines lint dicenda,
apud fingulos tamen aliis atque aliis verbis fit utendum. Quanquam hac parte elo-
quentiae (politica fcilicet etnegotiofa, inprivatisfermonibus)maximos oratores plerun-
que deftitui certum fit; dum ornatum et formulas elegantes orationis captantes, volu-
bili ilia applicatione, et chara&eribus fermonum, quibus verfus fingulos uti confultius
foret, excidunt. Certe non abs re fuerit, circa hoc ipfum, de quo nunc dicimus,
novam inftituere inquifitionem, eamque nomine prudentiae fermonis privati indi-
gitare, atque inter defiderata reponere : rem certe, quam quo attentius quis reco-
gitet, eo pluris faciet. Vtrumvero haec inter rhetorica an politica collocetur, haud
magni refert.

Defcendamus modo ad defiderata in hac arte, quae (ut ante diximus) ejus funt ge-
neris, ut pro appendicibus potius cenferi debeant, quam pro portionibus artis ipfius,
et pertinent omnia ad promptuariam. Primo igitur non invenimus, qui prudentiam
illam, fimul et diligentiam Ariltotelis, bene perfecutus fit, aut fuppleverit. Hie ni-
mirum coepit colligere figna popularia, five colores boni ac mali apparentis, tarn fim-
plicis quam comparati, qui funt vere fophifmata rhetorica. Sunt autem eximii ufus,
praefertim ad negotia, et prudentiam fermonis privati. Labores veroAriftotelis circa
colores iftos in tribus claudicant. Primo, quod, cum multi fint, paucos admodum re-
cenfeat. Secundo, quod elenchos fuos non habeant adjun&os. Tertio quod videtur
ille u-fum eorum ex parte ignorafle. Vfus enim eorum, non magis ad probandum,
quam ad afficiendum et commovendum, fubfervit. Complures fiquidem loquendi for-
nrulae, quae idem fignificant, varie tamen afliciunt. Nam longe fortius penetrat, quod
acuminatum eft, quam quod obtufum; licet in ipfa percuffione vires aequaliter inten-
dantur. Nemo eft certe, qui non magis afficiatur audiens, Inimici tui de hoc miros
triumphos agent:

Hoc Ithacas ve/if, et magno mercentur Atridae;
quam fi fimpliciter dicatur, Hoc rebus mis incommodabit. Itaque mucrones ifti, et
aculei fermonum, minime funt negligendi. Cum vero hanc rem, ut delideratam pro-
ponamus, ex confuetudine noftra, illam exemplis fulciemus : praecepta enim minus
rem illuftraverint.

EXEMPLA

Cap. III. DE A VG MENTIS SCIENTIARVM. 157

EXEMTL A C OLORVM BONI E T M A L t
T AM SI M PLICIS Q_V A M C O M P A R A T I.

Soi'HISMA I.

S^toJ laudant be/nines el cekbrant, bonum ; quod vituperant et reprehendunt, malum.

E L E N C H V S.

Fallit fophifma quatuor modis ; fcilicct, aut propter igncrantiam ; aut propter ma-
lam fidem ; aut propter ftudia et faftiones ; aut propter ingenia laudatorum et viui-
peratorum. Propter ignorantiam; quid vulgi judicium ad examen boni et mali?
Melius Phocion, qui, cum populus ei praeter folitum applauderit, quaefivit, num forte
deliquiffet : Propter malatn fidem ; laudames enim et vituperantes fuam rem faepius
agunt, ncque loquuntur ut fentiunt.

Laudat venules q ii vult exlrudere metres.
Item, Malum eft, malum eft, inquit emptor ; fed cum recefferit,tumgloriabitur. Propter
facYiones ; cuivis enim patet, confuefcere homines, eos, qui fuarum partium funt, im-
modicis eftcrre laudibus, qui autem contrariarum funt, infra meritum deprimere.
Propter ingenia; alii enim natura faeli funt et compofiti ad adulationem fervilein ; alii
contra momi et tetrici ; ut laudando et vituperando fuis ingeniis tantum obfecundent,
parum de veritate foliciti.

SOPHISMA II.

S$uod etiam ab inimicis laudat 10; magnum bonum; quodvero et'iam ab amicis reprc
henditur, magnum malum.

Sophifma fundamento hoc niti videtur, quod quae ingratiis, et contra animi noftri
affectum et propenfionem loquimur, ea ipfa vim veritatis a nobis extorquere, facile
creditur.

Elekchvs,

Fallit fophifma propter aftutiam, tarn inimicorum, quam amicorum. Inimicienim
laudes quandoque tribuunt, non invite, nee a vi veritatis coatti, fed eas tamen deli-
gentes, quae inimicis fuis invidiam et pericula conflare poflint. Itaquc apud Grac-
cos fuperllitio quaedam invaluit, ut crederent, fi quis ab altero laudaretur, animo malc-
volo et propofito nocendi, naribus ejus puftulam annafci folere. Fallit iterum, quia
laudes interdum impertiunt inimici, tanquam pracfatiunculas quafdam, ut poflca libe-
rius et malitiofms calumniarentur. Ex altera parte, fallit etiam hoc fophifma propter
aftutiam amicorum. Solent enim et illi vitia amicorum interdum agnofcere, et prae-
dicare, non quodaliqua vis veritatis eos cogat, fed ea eligentes, quae minimum ami*
cos fuos laedere poflint, ac fi caetera quidem viri optimi efl'ent. Fallit iterum, quia
amiciquoque reprehenfionibus fuis (ficut de inimici laudibus diximus) tanquam prae-
fatiunculis quibufdam utuntur, quo paulopolt in laudes eflulius excurrant.

Sophism a 111.
Cujus privatio bona, id iffum malum ; cujus prhatio mala, idipfum bonum.

El e x c h v s.

F \llit fophifma duobus modis: aut propter comparationem boni etmali; aut propter
fuccefiionem boni ad bonum, aut mali ad malum. Propter comparationem; fi bonum
fuerit generi humano, privari efu glandium, non fequitur quod malus ille erat ; fed
Dodonabona, Ceres melior. Neque, fi malum fuit populo Syracufano, Dionylio feni-
ore privari, fequitur quod Dionyiius ille bonus fuerit, fed minus malus, quam junior,
Propter fuccefiionem : etenim privatio booi alicujus non femper dat locum malo, fed

quandoque

rjg DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. VI.

quanJoque majori bono; ut cum flos decidit, frucTats fuccedit. Nee privatio alicujus
mali dat Temper locum bono, fed interdum majori malo : nam fublato inimico Clodio,
Milo fimul et fegetem gloriae perdidir.

SOPHISMA IV.

£<uodbono aut malo vicinum eft, id ipfum it idem bonum aut malum: quod vera remctum
eft a bono, malum; quod a malo, bonum.

Habet hoc fere rerum natura, ut quae natura fua conveniunr, etiam locis conve-
niant ; quae vero contrariae naturae funt, etiam intervallis diftent : cum fingula, arnica
iibi aflbciare, inimica fummovere gaudeant,

Elenghvs.

Sed fallit fophifma tribus modis : primo propter deftitutionem, fecundo propter
obfeurationem, tertio propter proteftionem. Propter deftitutionem ; fit, ut quae in
iuo genere ampliflima funt, et maxime excellunt, omnia, quantum fieri poteft, ad fe
trahant, et in vicino quaeque pofita deflituant, ac quafi inedia confidant. Itaque in
propinquo arborum grandium virgulta nunquam laeta reperies. Re£te enim ille, Di-
vitis fervi maxime fervi. Nee male cavillatus eft, qui inferius famulitium in aulis
principum, feftorum vigiliis comparavit; quae fefta fua in proximo attingunt, ipfae
autem jejuniis addicuntur. Propter obfeurationem; etenim et hoc habent quaeque in
fuo genere praeftantiffima, ut licet proxima non extenuent aut deflituant, tamen ob-
fcurent et obumbrent. Quod etiam de fole notant aftronomi, quod fit fcilicet afpettu
bonus, conjunftione et approximatu malus. Propter prote&ionem; nam non folum
res cocunt et congregantur propter confortium, et naturae fimilitudinem, fed etiam
malum (praefertim in civilibus) confugit ad bonum, ut lateat et protegatur.
Itaque fcelerati homines petunt afyla divorum, et vitium ipfum fe invirtutis umbram
recipit :

Saepe latet vitium proximitate boni.

Contra et bonum fe aggregat ad malum, non propter confortium, fed ut illud
convertat et reformet in bonum. Itaque et medici magis accedunt ad aegrotos,
quam ad fanos; etServatori noftro objectum eft, quod converfaretur cum publicanis et
peccatoribus.

'Sophism a V.

Cui caeterae partes, vel feclae,fecundas unanimiter deferunt {cum fingula e principa-
tumfibi vcndicent)melior reliquis videtur: nam prima s quaeque ex zelo videtur fumere,
Jecundas autem ex vero et merito tribuere.

Ita Cicero argumentatur, feftam Academicorum, quae acatalepfiam tenuit, philofo-
phiarum fuiffe praeftantiffimam. Interroga enim (inquit) Stoicum, quae feci a fit potior ;
illefuam caeteris anteponet : deinde quae jecundas teneat, Academicam fatebitur. Age
fimiliter cum Epicureo (quiStoici vixafpeclum toleraverit)poftquamfuamfeclam collocarit
infummo, collocabit Academicam in proximo. Similiter, vacante dignitate aliqua, prin-
ceps fi competitores fingulos interrogaret, quern poll fe potiffimum commendare vel-
'lent, veriiimile eft, fecunda illorum vota in eum, qui praecipue dignus et optime me-
atus fuerit, concurfura.

El ench vs.

Fallit fophifma propter invidiam. Solent enim homines proxime pofl fe, et faclio-
nem fuam, ineos inclinare et propendere, qui reliquorum maxime fint enerves etim-
belles, quique eis minimum moleftiae exhibuerunt ; in odium illorum, qui illis pluri-
rnum infultaruiit aut incommodarunt.

Sophisma

Cap. III. D E AVGMF.NTIS SC1ENTI A It V M.

S o p ii i s M A VI.
Cujus excellentia vel exuperantia nielior, id tola genere melius.
Hue pertinent formulae iliac ulitatac; nc pcrvagemur in generalibus : conferamus
particulars aliquem cum particulari, etc.

El E N C II v s.
Vipetvr hoc fophifma fatis ncrvofum; ct magis dialefticum quiddam, quam rheto
ricum. Attamen interdum fallit. Primo, quia funt res baud paucae, periculo pluri-
mum obnoxiae, quae tamen, ii evadunt, caeteris antecellant. Ita ut genere fint dere-
riores, quia faepius periclitantur et excidunt; individuo autcm nobiliores. Inhocnu-
mero eft gemma Martia, de qua Gallicum adagium : Filius Parifwrum, ct gemma
men/is Martii, Ji ex Wis evadat units, erit inftar decern aliorum. Adeo ut in genere
gemma Mail gemmae Martii praeftet, fed tamen in individuo optima gemma Mar-
tii optimae gemmae Maii praeferatur. Fallit feeundo ; propter naturam rerum, in
aliquibus geaeribus aut fpeciebus magis aequalem, in aliquibus magis -inacqualem.
Quemadmodum in oblervationem venit, climata calidiora generaliter ingenia produ-
cere acuiiora; at in frigidioribus ingenia ilia, quae eminent, etiam acutiffimis calida-
rum regionum praeftare. Similiter, in exercitibus compluribus, ii res duello inter
liiigulos traniigeretur, fortafle ad unam partem accederet vi&oria ; ii copiis univeriis,
in alteram. Etenim excel lentiae et exuperantiae cafum recipiunt; at genera natura aut
difciplina reguntur. Quinetiam in genere metallum lapide pretioiius; attamen adamas
praeceliit auro.

SOPHISMA VII.

Quod rem integrant fervaf, bonum ; quod fine receptu eft, malum : nam fe r eclpere no?
poffe, impotentiae genus eft; potentia autem bonum.

Hinc coniinxit Aeiopus fabulam de duabus ranis ; quae, in magna ficcitate cum
aquae ubique deficerent, deliberarunt, quid fibi demum agendum eflet. Prior autem;
Defcendamus (inquit) in puteum profundum, neque enim veriiimile eft ibi aquam defu-
turam. Cui altera ita regerit; Quin ii forte ibi quoque aqua deficiet, quomodo exinde
rurfus afcendere poterimus? Firmamentum autem hujus fophifinatis eft; quod a&i-
ones humanae adeo lint incertae, et periculis expofitae, ut illud optimum videatur,
quod plurima habeat effugia. Hue fpeftant formulae illae, quae in ufu funt: Obli-
gatum plane et obltrictum te reddes : non tantum, quantum voles, fumes ex for-
tuna, etc.

Elenchvs.

Fallit fophifma primo, quia in aftionibus humanis fortuna urget, ut aliquid demum
decernatur. Etenim ut eleganter a quopiam diftum eft ; Etiam non ftatuere, eft ali-
quid itatuere : adeo ut faepenumero confiiii fufpenfio pluribus nos implicet neceffita-
tibus, quam fi aliquid ftatuiilemus. Videtur autem ifte morbus quidam animi, fimilis
ei, qui reperitur in avaris: fed tranflatus a cupidkate retinendi opes, ad cupiditatem
retinendi arbitrium et poteftatem. Siquidem avarus frui non vult, ne quid detrahat de
fumma; ita et hujufmodi fcepticus nil exequi vult, ut omnia ei lint integra. Fallit
feeundo, quia neceilitas, et iilud (quod Tnwni) jacla eft alea, ftimuios addit animis ;
ficut inquit ille, Caeteris pares, neceffitate certe fuperiores eftis.

Soph i sm a VIII.

Quod quis culpa fua contraxit, majus malum ; quod ab estcrnis imponitur, minus
malum.

Hujus rei caufa eft, quod morfus confeientiae adverfa conduplicet : contra, con-
fcium iibi elTe, quod culpa quis vacet, magnum praebet in calamitate folatium. Itaque

poe'tae

159

*6o DE AVGMENT1S SCIENTIARVM. Lib. VI.

po«ae ca pathemata maxime exaggerant, tanquam defperationi propiora, ubi quis fe-
iplum accufet, et difcruciet :

Seque unum clamat caufamque eaputque malorum.
Contra, calamitates virorum infignium elevat et diluit innocentiae et meriti eonfci-
entia. Porro cum malum ab aliis intentetur, habet quivis, quod libere conqueri pof-
fit ; unde dolores fui exhalent, neque cor fuffocent : etenim iis, quae ab injuria homi-
mim profe&a funt, indignari folemus, aut ultionem meditari, aut deniqtie nemefim
divinam vel implorare, vel expeftare : quinetiam, fi a fortuna ipfa infli&um quid fit,
tamen datur quaedamcum fatis ipfis expoftulatio :

Atque Deos, atque ajlra vocat crudelia mater.
Contra, ubi quis malum aliquod fua culpa contraxerit, ftimuli do'oris intro vertuntur,
animulnque mag'is vulnerant et confodiunt.

Elenchvs.

Fallit iftud fophifma, primo propter fpem; quae malorum magnum eft antidotum.
Etenim culpae emendatio faepe in noftra poteftate fita eft ; fortunae vero minime.
Itaque Demofthenes, non femel cives fuos hujufmodi verbis affatus eft; £>uod ad prae-
terita peffimum, idadfutura optimum eft. JQuid hoc tandem fit? Hoc ipfumfcilicet, quod
vcftra incuria et culpa res vejlraemalefe habeant : namfivos officio vejlro per omnia per-
funcli ejfetis, et nihilominus flatus vefter, ut nunc, labor ajfet ; nefpes quidem reliqua eff'ct,
eum futurum aliquando meliorem. Cum vero errores veftri in caufa potifijimum fuerint,
con fidendum plane, vos, illis emendatis, priftinumftatumveftrum recuperaturos. Similiter
Epicletus, de gradibus tranquillitatis animi verba faciens, infimum locum illis attri-
buit, qui alios accufant; fuperiorem iis, qui feipfos ; fupremum vero illis, qui nee
alios nee feipfos. Fallit fecundq, propter infitam animis humanis fuperbiam; qua
aegre adducuntur homines, lit errores pro]irios agnofcant. Hoc vero ut evitent, pati-
entiam adhibent longe majorem in iis malis, quae culpa fua contraxerunt. Etenim,
quemadmodum fieri videmus, ut cum culpa admilfa fit, neque de auftore conftiterit,
fupramodum excandefcant homines, et tumultuentur: quodli pofteain notitiam perve-
nerit, culpam illam ad filiuin, aut uxorem, aut gratiofum aliquem pertinere, ftatim
fedantur turbae et confilefcunt: eodem modo fit, cum res aliqua accidit, propter
quam neceffitas incumbit culpam in nos ipfos recipiendi. Id quod, in mulieribus fae-
piffime confpicitur, quae, fi quid irrfeliciter egerunt, contra confenfum parentum aut
amicorum, qualecunque infortunium fequatur, illud fedulo difiimulabunt.

Sophism a IX.

Gradus privationis major videtur, quam gradus diminutionis : et rurjus gradus incep-
tionis major videtur, quam gradus increment!.

Canon eft in mathematicis ; nullas efie rationes nihili ad aliquid. Itaque gradus nul-
litatis et quidd'itatis, majores videntur gradibus incrementi et decrementi. Sicut mo-
noculo durius eft, unuin perdere oculum, quam utrumque oculum habenti. Similiter
complures liberos habenti gravius eft, ultimum, qui fuperftes fuerit, filium amittere,
quam reliquos priores. Itaque et Sibylla, cum duos priores libros combuffirTet,pretium
tertii dupiicavit: fiquidem illius amillio gradus fuillet privationis, non diminutionis.

El e n c h v s.

Fallit fophifma primo, propter eas res, quarum ufus in fufheicntia quadam, five
ccrnpetentia ; hoc eft, quantitate .deter minata, conliltit. Si quis enim obligetur poe*
naliter ad folutionem certe pecuniae fummae, addiemcertum ; gravius ei fuerit num-"
mo unico aureo carere, quam fi, pofito quod ille unicus parari non potuerit, dec 1-
fent etiam decern alii. Similiter in decoclionibus fortunarum, damnofior videtur gra-
dus

Cap. III. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 161

dus obaerationis, qui primus fortem minuit ; quam cxtrcmus, qui ad egcftatem redi-
git. Hue fpe&ant formulae illae ufitatae: Sera in fundo parfimonia: Parana intereft,
titrum nihil habeas, an quod nihil juvet, etc. Fallit fecundo, propter illud princi-
pium in natura, quod corruptio unius fit generatio alterius. Adeo ut gradus ipfe
privationis ultimae, minus interdum incommodet, quoniam anfam et ftimulum prae-
bet novae alicui rationi ineundae. Unde etiam Demoflhenes faepius conqueritur apud
cives fuos: Conditiones minus utiles, et honorific a s , quas a P 'hilippo impofitas fubibant,
nihil aliud ejfe, quam aliment a quaedam ipforum igna-oiae et focordiae : utmulto Us fuijfet
fatius illis omnino carere,propterea quod hocpaclo indujlria illorum melius acui pojjit ad alia
paranda remedia. Novimus certe medicum quendam, qui, mulieribus delicatis, que-
rentibus fe male habere, fed tamen a medicamentis omnibus abhorrere, folebatdicere,
non minus facete, quam morofe : " Vobis omnino opus eft, ut deterius valeatis, quo
" medicamenta, etiam quaelibet, libenter toleretis." Quinetiam ipfe gradus privationis,
five indigentiae ultimae, falutaris efle poflit, non tantum ad excitandam induftriam,
verum etiam ad imperandam patientiam.

Qvod ad fecundum membrum hujus fophifmatis, illud eodem, quo prius, funda-
mento (de gradtbus quidditatis et nullitatis) nititur. Hinc tanta ufurpantur, de initiis
negotiorum, praeconia :

Dimidium facli qui bene coepit, habei, etc.
I line aftrologorum fuperftitio, qui judicium faciunt de difpofitione aut fortuna homi-
nis, ex momento five articulo nativitatis aut couceptus.

El e n c h vs.
Fallit fophifma primo, quoniam in nonnullis primae rerum inceptiones nihil aliud
funt, quam quae Epicurus, in philofophia fua, appellat tentamenta; id eft, rudimenta
quaedam, quae nihili funt, nifi iterentur aut provehantur. Itaque in hoccafu, gradus
fecundus diguioT videtur ct potentior, quam primus : quemadmodum in plauftris,
equus qui penultimus eft, plus confert ad motum plaoftri, quam primus. Etiam non
inepte dicifolet: Convitium regeftum, illud efle, quod pugnae fit reum. Prius enim
fortafle praetervolaturum fuiflTet. Itaque prius malo principium dedit, fed pofterius
modum abftulit. Fallit fophifma fecundo, propter dignitatem perfeverantiae ; quae
inprogreflu, non in aggreflu, fita eft. Etenim cafus, aut natura, primum impetum
progignere poflunt ; at affeftus tantummodo maturus et judicium, conftantiam. Fallit
tertic in iis rebus, quarum natura et curfus ordinarius in contrarium rei inceptaefertur.
Ita ut prima inceptio perpetuo evacuetur, nifi \ ires continuentur. Quemadmodum in
formulis illis ulitatis dicitur; Non progredi, eft regredi : et, Qui non proficit, deficit:
ut in curfu in adverfum montis; remigatione in adverfum gurgitis: at contra, fi in de-
clivi mentis motus incipiat ; aut fecundo flumine remigatio fiat; turn gradus inceptus
longe potiores partes tenet. Porro ifte color, non tantum extenditur ad gradum ince-
ptionis, qui fit a potentia ad aftura, comparatum cum gradu, qui fit ab acbi ad incre-
mentum: verum etiam ad gradum, qui fit ab impctentia ad potentiam, comparatum
cum gradu, qui fit a potentia ad aftum. Etenim gradus ab knpotentia ad potentiam,
major videtur, quam a potentia ad aftum.

Soph ism.a X.
£>uod ad veritatem refertur, majus eft, quam quod ad opinionem. Modus aatem, et
mrobatio ejus, quod ad opiiiimempertinet, baec eft ; quodquis,ft clam put aret for e , faclii-
rus non effet.

Vol. IV. y • Ita

■i62 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM Lib. VI-

Ita pronunciant Epicurei de felicitate Stoicorum, in virtute collocata, quod fimiiii
fit felicitati hiftrionis in fcena ; qui, ii a fpectatoribus et plaufu eorum deititueretur,
animis ftatim concideret. Itaque virtutem, per ignominiam, bonum theatrale vacant.
Aliter fit indivitiis; de quibus ille:

Populus meftbilat ; at in'ihi plaudo.
Itidem in voluptate:

Gratafub imo
Gaudia corde premens, lultu Jimidante pudorem.
Elf.n c h v s.

Fallacia hujus fophifmatis fubtilior pauloeft; licet refponfio ad exemplum, quod
adducitur, facilis. Neque enim virtus eligitur propter auram popularem. Cum
etiam illud praeceptum fit, Vt quis maxime omnium ieipfum revereatur. La ut vir
bonus idem fuerit in folitudine, idem in theatro. Licet forte intendatur virtus non-
nihilper laudes, quemadmodum calor augetur per reflexionem. Sed hoc fuppofitio-
nem negat, non fallaciam redarguit. Elenchus vero talis eft. Dato, quod virtus
(praefertim ea, quae labores et confiiftus fubit) non eligeretur, nifi quod laudes et
farna earn comitari foleant ; baud inde fequitur, quod appetitus et motus ad virtutem
non fit praecipue propter fe. Siquidem fama pofiit effe caufa tantum impulliva, aut
fine qua non; neutiquam efliciens, aut conftituens. Exempli gratia : Si duo fuerint
cqui, quorum unus, calcaribus non admotis, quaevis haudfegniter praeftaret ; at alter,
calcaribus admotis, priorem longe fuperaret: pofterior ifte (arbitror) palmam referet,
et pro equo meliore judicabitur. Neque quenquam judicii fani commoverit formula
ilia: Apage iftum equum, cujus fpiritus fiti funt in calcaribus. Quandoquidem euim
inftrumentum ordiuarium equitanti fit calcar, neque ullo modo oneri aut impedimento
ei fit ; non minoris propterea aeftimandus eft equus, qui calcare incitatur : neque etiam
ille alter, qui abfque calcaribus mira praeftet, eoipfo melior, feddelicatior tantum ha-
bendum eft. Simili ratione, gloria et honor, virtuti, pro ftimulis et calcaribus, fub-
fen hint : ac licet virtus, fine illis, paulo futura efiet languidior ; tamen cum femper
ilia praefto fint ei, etiam non invitata; nil oflicit, quo minus virtus propter fe quoque
expetatur. Itaque recle redarguitur ilia politio : Nota ejus rei, quod propter opinionem,
et non propter veritatem eligitur, haec eft ; quod quis, ii clam putaret fore, faclurus
non fuiflet.

Sophism a XI.

'Jguod opera et virtute noftra partuin eft, majus bonum ; quod ab alieno benefta'o, vel
ab indidgerlti&fortunae delatum eft, minus bonum.

Caufae hujus rei hae funt. Primo propter fpem de futuro. Siquidem in alioruirr
graria, aut fortunae ipfius ventis fecundis, non multum ineft certitudinis; propria vero
induftria aut virtus femper domi adfunt. Adeo ut, poftquam boni quid nobis hoc
modo paratum fuerit, maneant etiam eademinftrumenta in novos ufus parata, quin et
confuetudine et fuccefTu reddita validiora. Secundo, quia quod alieno beneficio ad ipi-
fcimur, ejus etiam aliis debitores fumus : cum quae per nos ipfi comparaverimus, nihil
oneris fecum trahant. Etiam fi quid indulgentia divina in nos cumulaverit, retribu-
tionem quandam erga Dei bonitatem efilagitat, quod homines pravos et improbos mor-
det ubi in priore genere illud prophetae ufuveniat, laetantur, et exultant, immolant
pY'agh fids, et facrificant rcti fuo. Tertio, quia ea, quae avirtute noftra minime profefta
iunt, nulla fequitur laus et exiftimatio. Quae enim felicitatis funt, admirationen*
quandam pariunt, laudem minime. Sicut ait Cicero ad Caefarem : Quae miremur ha-
bStaus; quae laudemus expeframus. Quarto, quia quae induftria propria acquiruntur,

cum

Cap. II. DE A VG MENTIS S C I E N T I A ft V M. 163

cum labonbus et contcntione fere conjuncta funt; quod nonnullam habet in fe fuavi-
uti Salomon. cibus a venatu.

El e n c h v s.

quatuor inveniuntur eolores oppoiiti, qui rem in contrariam partem inc'.inant,

poflintque effe prioribus inrtar clenchorum. Primo, quia felicitas videtur effe lignum

!. l.iiii, ec character favoris divini : et p a turn in nobifmetipfis coniidentiam et

critatem generat, torn apod alios au&oritatem et reverentiam. Felicitas autem ilia

n fbrtuita comple&itur, ad quae virtus aegre afpirat ; veluti cum Caefar ad navis

itorem, ;;. tado, dixit: Caefarem portas et fortunam ejus. Quod li

dixilTet, Caefarem portas et vinutem ejus, frigidum prorfus fuifiet fo'.atiiun per iclitanti

in procella. Sccur.do, quia ea, quae a virtute aut induftria procedunt, font imita-

bilia, et aliis patent; cum felicitas litres inimitabilis, et praerogativa quaedam homi-

nis individui. Itaque in genere videmus, res naturales artificialibus praeponi, quia

imitationem non recipiunt. Quod enim imitabile eft, potentia vulgatum eft. Tertio,

quae ex felicitate proveniunt, bona videntur gratuita, nee laboribus empta: at quae

ate propria pretio veluti acquilita. Itaque deganter l'lutarchus, de rebus Timo-

ris, hominis longe fortunatillimi, cum rebus Ageiilai et Epaminondae, qui uno

aevo vixerunt, comparatis, dixit: illas Ilomeri carminibus fuiffe fimiles, quae cum

alias exccllant, fponte etiam fluere videantur et quali genium fapere. Quarto, quia,

quod praeter fpem, aut praeter expechuum contingit, gratius et majore cum volup-

tate in hominum animos influit. Illud vero neutiquam competit iis, quae propria cura

t: ..mbitu comparantur.

SOPHISMA XII.

dex pluribus conjlat et divijibilibus, eft majus quam quod ex paucioribus, et magis
un:. . omnia per partes conjiderata major a videntur : quare et phiralitas par tlum,

magnitudinem praeji ftrt: fortius autem operatur pluralitas parti:un,fi or do abjit : nam
' . edit compreht

Sophifma illud videtur etiam primo intuitu fallax, et quafi palpabile : fiquidem,
non pluralitas partium tantum, fed majoEitas earundem, poterit conftituere totum au-
ctius. Attamen abripit hoc ipfum fophifma faepius phantaiiam ; quinetiam infidiatur
fenfui. Etenim aipectui ipfi brevior videtur via in planitie, ubi nihil intercurrat, quod
at, quam in tali tra£tu terrae, ubi fnnul confpiciuntur arbores, aut aediiicia,
aut aliud aliquod fignum, quod fpatium metiri et dividere poilit. Sic homini bei
ito, pollquam areas fuas et marfupia diviferit et digefferit, major etiam, qu
antea, fubit divitiarum phantafia. Habet etiam \ im in ampliiicationibus, fi res in phi-
res portiones dividatur, atque lingulae feorfum tractentur. Hoc vero adhuc magis
phantaiiam implet, li fiat promifcue et line ordine. Confufio enim multitudinis opini-
aerat. Siquidem quae ordine oftenduntur aut proponuntur, turn . . • igis<
linita apparent, turn certum praebent argumentum, nihil effe praetermiffum. At con-
tra, quae confute repraefentantur, non folum in fe numerofa putantur, fed et fufpici-
oni locum relinquunt, reftare adhuc plura, quae omiuuatur.

E l e x c h . .
lit fophifma primo, ubi quis ampliorem praeceperit de re aliqua opinionera,
quam pro vera rei ipfius maguitudine. Etenim cum hoc fit, diftributio tallam illain
opinionem deltruet, et rem in veritate fua, non autem cum amplifkatione monftrabit.
Itaque fi quis morbo aut dolore corripiatur, horae longiores ei videbuntur, abfque ho-
rologio aut cl j, quam li iifdem menfurentur. Nam li taedium et vexatio morbi,.

tempus videri longius faciunt, quam revera eft, at computatk) temporis errcrem illu

Y ; cor;

164

D E AVGMENTIS SC1ENTIARVM. Lib. VI.

eorrig'rt, et brevins facit, quam opinio ilia falfa conceperat. Etiam in planitie contra>
quam fuperius di&um eft, aliquando evenit. Licet enim vifus in principio viam often-
tet breviorem fenfui, quia indivifa eft, tamen fi ex eo obrepat opinio dc longe minori
intervallo,quamreperkur; opinionis ejus vanae fruftratio efficier, ut videatur demum
etiam, quam revera eft, produ&ior. Itaque fi quis opinioni alicujus faliae de magni-
tudine rei cujufpiam velificari cnpiat, caveat a diftributionibus, fed rem integrant uti-
que extollat. Fallit fophifma fecundo, li diftributio ea diftrahatur, non autem fimul
obverfetur, aut uno afpeftu, vifum feriat. Itaque fi flores in horto aliquo in plures
torulos diftinguantur, majoris quanritatis fpeciem praebebunt, quam fi omnes in uno
toro fimul crefcerent; modo toruli il li oculis fimul fubjiciantur ; aliter enim unio diftri-
butioni diftra&ae praevalebit. Sic reditus eorum majores videntur, quibus praedia et
latifundia fua vicina aut conjun<fta funt. Nam fi fparfim fita fint, non veniunt tain
facile fub afpeftum. Fallit fophifma tertio, propter dignitatem unitatis fupra multi-
tudinem. Omnis enim compofitio, indigentiae in fingulis fignum eft certiflimum : ubi
illud ufu venit:

Et quae non profunt fingula , multa juvant.
Itaque Mariae partes potiores ; Martha Martha, attendis ad plurima, unumfufficit,
Hinc ilia fabula Aefopi de vulpe et feli. Ja£tabat enim vulpes, quantas artes habereu
et effugia, quibus fe a canibus eriperet; felis autem fe unico tantum confidere auxilio
dixit, utpote quae tenuem fcandendi facultatem haberet. Quod tamen reliquis illis
vulpinis longe praeftantius praelidium fuit : unde adagium ; Multa novlt vulpes, fed
felis unum magnum. Quin etiam in hujus fabulae fignificatione morali idem cerni-
tur : nam potenti et fido amico niti, plus praelidii habet, quam artes et aftutiae com-
plurimae.

Atqve haec exempli loco fuffkient. Supereft autem nobis ejufmodicolorum nu-
merus etiam magnus, quos olim adolefcentes congeffimus : attamen fine'illuftrationi-
bus fuis, atque elenchis ; quos hoc tempore concinnare non vacat : ideoque colores
illos nudos, abfque illuftrationibus fuis (cum fuperiores ifti veftiti prodeant) propon-
ere, minime nobis confentaneum videtur. Illud interim monemus, rem iitam, qua-
iifcunque ea videri point, haud parvi, judicio noftro, effe pretii : utpote quae ex
philofophia prima, et ex politica, et ex rhetorica participet. Atque de fignis popu-
laribus, five coloribus boni ac mali apparentis, tam iimplicis quam comparati,.
ha&enus.

Secunda colle&io, quae pertinet ad promptuariam, et defideratur, ea eft, quam Ci-
cero (ut fuperius in logica diximus) innuit; cum praecipit, ut in promptu habeantur
loci communes in utramque partem difputati et tra&ati. Quales funt, Pro verbis legist
et pro fententia legis, etc. Nos vero hoc praeceptum etiam ad alia extendimus; ut
non folum ad genus judiciale, fed etiam ad deliberativum et demonftrativum adhibea-
tur. Omnino hoc volumus, locos omnes, quorum frequens eft ufus (five adprobatio-
nes et refutationes, five ad fuafiones et difluafiones, five ad laudes et vituperia fpeftent)
meditatos jam haberi, eofque ultimis ingenii viribus, et tanquam improbe, et prorfus
praeter veritatem, attolli, et deprimi. Modum aatem hujus colleftionis, tam ad ufum,
quam ad brevitatem, optimum fore cenfemus, ii hujufmodi loci contrahantur in fen-
tentias quafdam acutas et concifas ; tanquam glomos quofdam, quorum fila in fufio-
rem difcurfum, cum res poftulat, explicari poflint. Atque fimilem quandam diligen-
liam in Seneca reperimus, fed in hypothefibus five cafibus. Ejus generis, cum plu-
rima

Cap. III.

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM.

rima parata habeamus, aliqua ad exemplum proponere vifum eft. Ea autem antitheta
rerum nominamus.

EXEMPLA A N T I T H E T O R V M.

t*5

r r o.

QVIB VS virtus a genere penitus in-
fita

R

I.

N OBI LIT A 3.

CONTRA.

AROex vfftute nobilitas ; rarius ex
fita eft ; ii jam non mali efle nolunr, £\ nobititate virtus,
fed nequeunt. Nobiles majorum deprecatione ad ve-

Nobilitas laurea, qua tempus homines niam faepius utuntur, quam fuffragatione
coronat. ad honores.

Antiquitatem etiam in monumentis Tanta folet efle induftria hominum no-
mortuis veneramur ; quanto magis in vorum, ut nobiles prae illis tanquam fta-
vivis? tuae videantur.

Si nobilitatem familiarum contemnas, Nobiles in ft adio refpeftant nimis faepe;
quae tandem erit differentia inter fobolem quod mali curforis eft.
hominum et brutorum ?

Nobilitas virtutem invidiae fubducit,
gratiae tradic.

II.
Forma,
pro. contra.

Deformes naturam ulcifci folent. Virtus, ut gemma nobilis, melius infe-

Et virtus nil aliud, quam interna for- ritur fine multo auro et ornatu.
ma ; et forma nil aliud, quam externa Quod veftis lauta deformi, hoc forma

improbo.

Similiter plerunque leves funt,quos for-
ma ornat, et quos movet.

virtus.

Deformes fe a contemptu, per malitiam
ntique fuam, vindicare cupiunt.

Forma virtutes fplendere facit, vitia
rubere.

III.

J WENT V S.
PRO. CONTRA.

Primae cogitationes et juvenum confi- Juventus poenitentiae campus.

lia, plus habent e Numine. Ingenitus eft juvenibus fenilis aufto-

Senes fibi fapiunt magis; aliis et rei- ritatis contemptusj ut quifque fuo peri-

publicae minus. culo fapiat.

Si confpici daretur, magis deformat Tempus, ad quae confilia non advoca-

animos, quam corpora, feneftus. tur, nee rata haber.

Senes omnia metuunt, praeter Deos. Senibus Veneres mutantur in Gratias.

Valitvdo.

x66

DE AVGMENT1S SCIENTIARVM.

Lib. VI.

IV.

V.UETVD O.
PRO. CONTRA.

Curavaletudinis animum humilem facit, Saepe convalefcere, eft faeperjuvenef-

et corpori fupplicem. cere.

Corpus fanum,hofpesaniraae eft; aegrum Excufatio valetudinis polych efta; ad

organ ularius. quam etiam fani confugimus.

Nil tarn fummas actionum promovet, Nimisar«5tofoedere corpus animaejungit

quam profpera valetudo; at contra, infir- fanitas.

ma feriatur nimis. Et leftus magna imperia adrainiftravit,

et leftica magnos exercitus.

V x o r et

PRO.

Charitas reipublicae incipit a familia.

Vxor et liberi difciplina quaedam huma-
nitatis; at coelibes tetrici et feveri.

Coelibatus et orbitas ad nil aliud confe-
runt, quam ad fugam.

Morti facrificat, qui liberos non pro-
creat.

Caetera felices, in liberis fere infortu-
nati funt ; ne divinae forti nimium appro-
pinquent homines.

Li be ri.

contra.

Qui uxorem duxit, et liberos fufcepit,
obfides fortunae dedit.

Generare, et liberi.humana funt ; creare,
et opera, divina.

Brutorum aeternitas foboles; virorum
fama, merita, et inftituta.

Oeconomicae rationes publicas ple-
runque evertunt.

Aliquibus fortuna Priami placuit, qui
fuis omnibus fuperftes fuit.

VI.

ITIAE.

CONTRA.

Divitiarum magnarum vel cuflodia eft,
vel difpenfatio quaedam, vel fama; at nul-
lus ufus.

Annon vides lapillis, et id genus deli-
ciis, fingi pretia, ut poflit effe aliquis ma-
gnarum divitiarum ufus ?

Multi, dum divitiis fuis omnia venalia
fore crediderunt, ipfi in primis venie-
runt,

Non aliud divitias dixerim, quam im-
pedimenta virtutis: nam virtuti et necd-
lariae funt et graves.

Divitiae bona ancilla, pefllma domina. .

VII.

Hon ore s.

PRO CONTRA.

Honores non tyrannorum (ut loquuntur) Dum honores appetimus, libertatem cx-
fed providentiae divinae calculi funt. uimus.

Honores

Di

PRO.

Divitias contemnunt, qui defperant.

Invidia divitiarum, virtutem eftecit deam.

Dum philofoplii dubitant, utrum ad vir-
tutem an voluptatem omnia fint referenda,
collige inftrumenta utriufque.

Virtus per divitias vertitur in commune
bonum.

Caeterabona provincialem habent admi-
niftrationem, divitiae folae generalem.

CAP.nr.

D E AVG MENTIS S C I E N T I A R V M.

.1(5;

PRO.

Honores faclunt et virtutes et vkia.
confpicua ; itaque ill as provocanr, haec re-
fraenant.

Non novit quifpiam, quantum in virtu-
tis curfu profecerir; nili honores pi cam-
pum praebean: apertum.

Virtutis, ut reruMi aliaruni, rapidusmo-
tus eft ad locum, placidus in loco : eft au-
tem virtutis locus honos.

VIH.
Imperia

PRO.

Felicitate frui, magnum bonum eft ;
fed earn et aliis impertiri pofte, adhuc
majus.

lieges nonhorainum inftar, fed aftrorum
funt: nam et inlingulos, et in temporaipfa,
magnum habent inriuxum.

Qui Dei vices gerunt, iis rc-fntere, non
tantumlaefaemajeftatis crimen ell, iedthe-
onaachia quaedam.

IX.
Lavs, Existimatio
pro.

Virtutis radii reflexi laudes.

Laus honor is eft, ad quern liberis fuffra-
giis pervenitur.

Honores a diverfis politiis conferuntur,
fed laudes ubique funt libertatis.

Voxpopulihabet aliquid divinum: nam
quomodo aliter tot capita in unum confpi-
rar.e poffinr?

Ne mireris, fi vulgus verius loquatur,
qoam honoratiores ; quia etiam tutius lo-
quitur.

X.
Natvra

PRO.

Confuetudinis progrefTus eft arkhraeti-
cus, naturae gecmetricus.

Vt in rebufpublicis fe habent leges com-
munes erga confuetudines, eodem modo in
fingulis fe habet natura ad confuetudinem.

Confuetudo contra naturam, quafi ty-
Tannis quaedam eft: et cito, ac levi occafi-
one corruit.

CONTRA.

Honores dam fere poteftatem earum re-
rum, quas optima. conditio eft nolle, proxi-
ma nan poile.

Honorum afcenfus arduus, ftatiolubrica,
regreflus praeceps.

Qui in honore funt, vulgi opinionem
mutuentur oportet, ut feipfos beatos pa-
tent.

CONTRA.

Quam miferum, habere nil fere, quod ap-
petas; infinita, quae metuas?

Qui in imperils funt, fimiles funtcorpo-
ribus coeleilibus, quae magnam venerati-
onem habent, requiem nullam.

Nemo humanae fortis. ad deorum convi-
via admitritur, nili ad ludibrium.

CONTRA,

Famadeterior judex, quam nuncia.

Quid virobono cum faliva vulgi?

Fama veluti fluvius, levia attollit, folida
mergit.

Infimarum virtutum apud vulgus laus
eft, mediarum admiratio, fupremarum ftn-
fus nullus.

Laus magis ex oftentatione, quam ex
merito; et ventoiis magis accedit, quam.
realibus.

C O N T R A.

Cogitamus fecundum naturam; loqui-
mur fecundum praecepta ; fed agimus fe-
cundum confuetudinem.

Narara pedantius quidam eft, confuetu-
do magiftratus.

Forty n a.

r68

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM.

Lib. VI.

PRO.

Virtutes apertae laudes pariunt, occultae
fortunas.

Virtutes officiorura laudes pariunt, fa-
cultatum fortunas.

Fortuna veluti galaxia ; hoc eft, nodus
quarundam obfcurarum virtutum, fine no-
mine.

Fortuna faltem ob filias fuas honoranda
eft, confidentiam fcilicet, et au&oritatem.

XI.

F O RT VN A.

CONTRA.

Stultitia unius, fortuna alterius.

In fortuna illud praecipue laudaverim.
quod cum non eligat, non tueatur.

Viri magni, dum invidiam virtutum fu-
arum declinarunt, inter fortunae cultores
reperti funt.

PRO.

Abfurdum eft accidentia vitae magis
amare, quam vitam ipfam.

Praeftat ad omnia, etiam ad virtutem,
curriculum longum, quam breve.

Abfque fpatiis vitae majoribus, nee
perficere datur, nee perdifcere, nee poe-
nitere.

XII.

Vita.

CONTRA.

Thilofophi dum tantum apparatum ad-
verfus mortem colligunt, ipfam magis ti-
mendam eftecerunt.

Mortem homines timent, quia nefciunt,
utpueri tenebras.

Non invenias inter humanos afFe&um
tarn pufillum, qui,fi intendatur paulo vehe-
mentius, non mortis metum fuperet.

Mori velle, non tantum fortis, aut
mifer, aut prudens, fed etiam faftidiofus
poteft.

XIII.

SvPERSTITIO
PRO.

C>ui zelo peccant, non probandi, fed
tamen amandi funt.

Mediocritates moralibus debentur, ex-
tremitates divinis.

Superftitiofus, religiofus defignatus.

Fabulofiflima quaequeportenta cujufvis
religionis citius crediderim, quam haec
omnia fine Numine fieri.

CONTRA.

Vt fimiae, fimilitudo cum homine, de-
formitatem addit : ita fuperftitioni, fimili-
tudo cum religione.

Quale odium eft affe&ationis in civili-
bus, tale fuperftitionis in divinis.

l'raeftat nullam habere de diis opinio-
nem, quam contumeliofam.

Non Epicuri fchola, fed Stoa, veteres
refpublicas perturbavit.

Non cadit in mentem humanam, ut fit
merus atheifta dogmate ; fed magni hy-
pocritae, funtveriatheiftae; qui facraper-
petuo contre&ant, fed nunquam verentur. -

Svperbia,

Cap. Ill,

DE A VG MENTIS SCIENTI All VM,
XIV.

SvPERBIA.

i6)

PRO.

Superbia etiam vitiis infociabilis; atque
ut venenum vencno, ita baud pauca vitia
fuperbia expclluntur.

Facilis, etiam alienis vitiis obnoxius eft:
fuperbus, tantum fuis.

Superbia, li ab aliorum contemptu, ad
fui contemptum afcendet, fiet demum phi-
lofophia.

CONTRA.

Hedera virtutum ac bonorum omnium
fuperbia.

Caetera vitia virtutibus tantum contra-
ria ; fuperbia fola contagiofa.

Superbia optima vitiorum conditionc
caret, id eft, latebris.

Superbus, cum caeteros contemnit, fe
interim negligit.

Inc ra
pro.

Crimen ingrati animi nil aliud eft,
quam perfpicacia quaedam in caufam be-
neficii collati.

Dum grati erga quofdam efle volumus ;
nee caeterisjuftitiam praeftamus, nee no-
bis ipiis libertatem.

Beneficii gratia eo minus reddenda eft,
quod de pretio non conftat.

XV.

T I T VD O.

CONTRA.

Crimen ingrati animi, non fuppliciis co-
ercetur, fed furiis permittitur.

Arftiora funt vincula beneficiorum, quam
officiorum: quare qui ingratus, injuftus,
et omnia.

Ea eft conditio humana: nemo tarn
publica fortuna natus eft, quin privatae et
gratiae, et vindi£tae, fe omnino debeat.

XVI.

I N V I D I A.

PRO.

Naturale eft exprobrationem fortunae
fuae odifle.

Invidia in rebufpublicis, tanquam falu-
bris oftracifmus.

XVI

Impvdi

PRO.

Zelotypiae debetur, quod caftitas fit
facia virtus.

Multa triftitia opus eft, ut quis venerem
rem feriam putet.

Quid vel diaetae partem, vel munditiae
fpeciem, vel fuperbiae filiam, inter vir-
tutes collocas ?

Amorum, ut avium fylveftrium, nul-
la proprietas eft, fed jus pofleflione tranf-
fertur.

Vol. IV. Z

CONTRA.

Invidia feftos dies non agit.

Nemo virtuti invidiam reconciliaverit
praeter mortem.-

Invidia virtutes laboribus exercet, ut
Juno Herculem.

I.

C I T I A.

CONTRA.

Peflima Circes transrbrmatio impu-
dicitia.

Impudicus prorfus reverentiam fui per-
didit; quodfraenum eft omnium vitiorum.

Omnes, ut Paris, qui formae optionem
faciunt, prudentiae et potentiae jafturam
faciunt.

In veritatem non vulgarem incidit Alex-
ander; cum fomnnm et venerem, mortis
arrhabones efle dixit.

Cr v D E L i t a s.

170

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM.

Lib. VI.

PRO.

Nulla virtutum tarn faepe rea eft, quam
dementia.

Crudelitas, fi a vindi&a eft, juftitia eft;
fi a periculo, prudenria.

Qui mifericordiara inimico impertit,
fibi denegat.

Non faepius phlebotomiae neceffariae
funt in curationibus, quain cacdes in civi-

libus.

XIX.
Gloria Van a.
pro.
Qui fuas laudes appetit, aliorum fimul
appetit militates.

Qui tam fobrius eft, ut nihil alienum
curet, vereor ne et publica aliena putet.

Ingenia, in quibus aliquid inane eft, fa-
cilius curam reipublicae recipiunt.

XX.

J V S T I T I A.
PRO.

Imperia etpolitiae, juftitiae tantumad-
ditamenta funt : fi enim jultitia aliter poffit
exerceri, illis minime fuerit opus.

Juftitiae debetur, quod homo homini
fit Deus, non lupus.

Juftitia etli vitia tollere non poffit, ta-
mcu lice efficit, ut non laedant.

XVIII.

Crvdelitas.

CONTRA.

Caedibus graflari, aut ferae, aut fiariae
eft.

Crudelitas viro bono fempcr fabulofa
efle videtur, et fiftio tragica.

CONTRA.

Gloriofi Temper facliofi, mendaces, mo-
biles, nimii.

Thrafo Gnathonis praeda.

Turpe eft proco folicitarc antillamj eft
autem virtutis ancilla laus.

PRO.

Nil terribile nifi ipfe timor.

Nil aut in voluptate folidum, aut in
virtute munitum, ubi timor infeftat.

Qui pericula apertis oculis intuetur, ut
excipiat, advertit et ut evitet.

Caeterae virtutes nos a dominatu libe-
rant vitiorum; fortitudo fola a dominatu
fortunae.

CONTRA.

Si hoc eft juftum efle; Quae tibi fieri
nolis, ea alteri non facere, dementia de-
mum juftitia eft.

Si fuum cuique tribuendum eft, certc
et venia humanitati.

Quid mihi aequitatem narras, cum fa-
pienti omnia inaequalia fint ?

Confideraqualis reorum conditio fuerit
apud llomanos, et pronuncia juftitiam e
republica non efle.

Vulgaris ifta juftitia politiarum, philo-
fophus in aula ; hoc eft, facit tantum ad
reverentiam imperantium.

XXI.

F O R T I T V D O.

CONTRA.

Praeclara virtus velle perire ut perdas.
Praeclara virtus quam etiam ebrietas
inducit.

Vitae fuaeprodigus, alienaepericulofus,
Virtus ferreae aetatis fortitudo.

Cap. III.

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM,

171

PRO.

Eadem fere vis abftinendi et fuftinendi.

Vniformitates, concordiae, et menfurae
motuum, coeleilia funt, et chara&eres ae-
ternitatis.

Tcmperantia, velut frigora falubria, a-
nimi a ires collioit et flrmat.

Exquifiti et vagi fenfus narcoticis indi-
gent ; fimiliter et afte&us.

XXII.

T E M P E R A N T I A.

CONTRA.

Negativae iftae virtutes non placent;
nam innocentiam praefhmc, non merita.

Languet mens, quae exceflibus caret.

Amo virtures, quae excellentiam ac~Ho-
nis inducunt, non hebetudinem paiEorris.

Cum confonantes animi motus ponisj
paucos ponisj nam pauperis eft numerare
pecus.

Ifta (Non uti, ut non appetas; Non ap-
petere, ut non timeas) pulillaniini funt et
diffidentis.

XXIII.
Constantly

CONTRA.

Confhntia, ut janitrix morofa, multa
utilia indicia abigit.

Aequum eft, ut conftantia res adverfas
bene toleret ; nam fere inducit.

Stultitia breviftlma optima.

r r o.

Balls virtutum conftantia.

Mifer eft, qui qualis ipfe futurus fit,
non novit.

Imbellicitas humani judicii, rebus ipfis
confhire non poteft ; quare faltem fibi con-
ftet.

Etiam vitiis decr.s afpirat conftantia.

Si ad fortunae inconftantiam accedat
etiam inconftantia mentis, in quantis tene-
bris vivitur ?

Fortnna, tanquam Proteus, fi perfevc-
res, ad formam redit.

XXIV.

M A G N A N'IMITA .;.
PRO.

Si animus femel generofos fines opta-
verit; ftatim non modo virtutes circum-
ftant, fed et Numina.

Virtutes ex habitu, aut praeceptis, gre-
gales funt ; ex fine, heroicae.

XXV.

S C I E N T I A, COMtMI'LATIO.

CONTRA.

Magnanimhas eft virtus poj'tica,

PRO.

Ea demum voluptas eft fecundum na-
turam, cujus non eft fatietas.

Dulciffimus profpeftus in errores alio-
rum fubjacentes.

Guam bonum eft orbes mentis habere
concentricos univerfo ?

Omnes affectus pravi, falfae aeftima-

l ?

CONTRA.

Comemplatio, fpeciofa inertia.
Bene cogitare, non multo melius eft,
quam bene fomniare.

Orbem Numen curat, tu patriam.
Vir politicus etiam contemplationes ferit.

tior.es

172

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM.

CONTRA.

Lib. VI.

PRO.

tiones funt ; atque eadem funt bonitas et
Veritas.

XXVI.
Lit erae.

PR0. CONTRA.

Side rebus minutis, libri fcripti forent, In acaderaiis difcunt credere.
vix ullus eflet experientiae ufus. Quae unquarn ars docuit tempeftivum

Lectio eft converfatio cum prudenti- artis ufum?

bus; aftio fere cum ftultis. Sapere ex regula, et ex experientia,

Non inutiles fcientiae exiilimandae plane contrariae rationes funt ; ut qui al-

funt, quarum in fe nullus eft ufus, fi inge- teri afluefa&us fit, ad alterum fit ineptus.

nia acnant. et ordinent. Artis faepiffime ineptus ufus eft, ne fit

nullus.

Hoc fere omnes academici habent, ut
ex qualibet re foleant agnofcere quod fci-
ant, et non addifcere quod nefciant.

XXVII.
Promptitvdo.

CONTRA.

Prudentia non alte petitur, quae praefto
eft.

Prudentia, ut veftis, levis.quae expedita.

Cujus confilia non maturat deliberatio,
nee prudentiam aetas.

Quae ad breve tempus excogitantur, ad
breve tempus placent.

PRO.

Opportuna prudentia non eft, quae ce
leris non eft.

Qui cito errat, cito errorem emendat.

Qui ex compofito, et non obiter pru
dens eft, nil magni facit.

XXVIII.
Tacitvrnitas in Secret is.

pro.

Taciturno nil reticetur, quia omnia tu-
to communicantur.

Qui facile loquitur quae fcit, loquitur
et quae nefcit.

Secretis etiam myfteria debentur.

CONTRA.

Varietas morum optime animum collo-
cat in fecreto.

Taciturnitas confeflbris virtus.

Taciturno omnia reticentur, quia filen-
tium rependitur.

Te&us, ignoto proximus.

XXIX.
Facilitas.
pro. contra.

Amo virum alieno affeftui obnoxium, Facilitas, judicii quaedam inepta priva-
fed tamen judicium ab obfequio revocan- tio.
tern. Facilium beneficia, debita, videnturj

Flexibilem efle, ad naturam auri proxi- negationes, injuriae.
me accedit, Sibi gratiam habet, qui a facili aliquid

impetrat.

Facilem

Cap. III.

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM.

FRO.

CONTRA.

Facilem omnes difficultates prcmunt;
nam omnibus fe implicat.

Facilis fere fe recipit cum pudorc.

XXX.

POPVLARITAS.

PRO.

Prudentibus eadem fere placent.atftul-
torum varietati occurrerc prudentiae eft.

Colere populum, eft coli.

Qui ipfi magni viri funt, neminem
unum fere habent, quern vereantur, fed
populum.

CONTRA.

Qui valde cum fluids congruit, ipfe
fufpeftus efle poteft.

Qui turbae placet, fere et turbas mifcec
Nil moderatum vulgo gratum eft.
Infima affentatio eft aflentatio vulgi.

XXXI.

LOQ.VACITAS.

PRO.

Qui filet, aut alios habet pro fufpe&is,
aut iufpe&us eft ipfe fibi.

Cuftodiae omnes infelices j miferrima
filentii.

Silentium ftultorum virtus : itaque re-
£ic ille filenti : Si prudens es, ftultus es ;
C ftultus, prudens.

Silentium, veluti nox, infidiis opportu-
num.

Cogitationes in profluente faniffimae.

Silentium, fclitudinis genus.

Opinioni fe venditat, qui filet.

Silentium, nee pravas cogitationes ege-
rit, nee bonas diftribuit.

CONTRA.

Silentium verbis, et gratiam addit, ct
aucloritatem.

Silentium, veluti fomnus quidam, alit
prudentiam.

Silentium fermentatio cogitationum.

Stylus prudentiae filentium.

Silentium ambit yeritatem,

'73

XXXII.

DlSSIMVLATIO.

PRO.

Diffimulatio, compendiaria fapientia.

Non idem dicere, fed idem fpe&are de-
bemus.

Etiam in animo deformis nuditas.

Diffimulatio et decori eft, et praefidio.

Sepes confiliorum, diffimulatio.

Aliqui bono fuo falluntur.

Qui indiffimulanter omnia agit, aeque
decipit ; nam plurimi, aut non capunt,
aut non credunt.

Indiffimulatio nihil aliud, quam animi
impotentia.

CONTRA,

Cum cogitare fecundum rerum verita-
tem non poffimus, at loquamur fecundum
cogitationem.

Qv.ibus ar tes civiles fupra captum inge-
nii funt, iis diffimulatio pro prudentia erit.

Qui diffimulat, praecipuo ad agendum
inftrumento fe privat, i. e. fide.

Diffimulatio diffimulationem invitat.

Qui diffimulat, liber non eft.

xxxm,

'74

DE AVGMENTIS scientiarvm.

Lib. VI.

rkd.

Docet improbare, qui verecundatur.

Quod actio oratori, id audacia viro ci-
vili ; primum, fecundum, tertium.

Confitentemverecundiam amo, accufan-
tem odi.

Conndentia morum animos promptius
fociat.

Placet obfcurus vultus, et perfpieua
©ratio.

XXXIIL

A V D A C I A.

CONTRA.

Audacia ftultitiae viator.

Inverecundia inutilis, nifi ad impoftu-
ram.

Conndentia, ftultorum imperatrix, pru-
dentium fcurra.

Audacia eft ftupor quidam fenfus, cum
malitia voluntatis.

Ceremoniae
pro.

Vultus et geftus decora raoderatio,. ve-
rum condimentum virtutis.

Si et in verbis vulgo paremus, quidni
in habitu, et geilu ?

Qui in levibus, et quotidiana confue-
tudine, decus non retinent, fit licet vir mag-
nus, noris tamen hunc tantum certis horis
fapere.

Virtus et prudentia fine pun&is, velut
peregrinae linguae funt; nam vulgo non
intelliguntur.

Qui vulgi fenfum per congruitatem non
novit, is, fi nee per obfervationem noverit,
omnium ftultiflimus eft.

Pun&i tranflatio funt virtutis inlinguam
vernaculam.

XXXIV.

PVNCTOS, AFFECTATIO.

CONTRA.

Quid deformius, quam fcenam in vitam
transferre ?

Ex ingenuitate decorum, ex arte odium.

Magi's placent cerufiatae buccae, et ca-
lamiftrata coma, quam ceruflati et cala-
mi ftf ati mores.

Qui animum ad tarn exiles obfervatio-
nes applicat, magnae cogitationis capax
non eft.

Affe&atio, ingenuitatis putredo lucens.

XXXV.
Jo ci.

PRO.

Oratorum ara jocus.

Qui in omnibus modeftum Ieporem rnif-
cet, libertatem animi retinet.

Pies eft fupra opinionem politica, facile
tranfire a joco ad ferium, a ferio ad jo-
cum.

Veritatis, alias non pervemurae, faepe
vehiculum Jocus.

CONTRA.

Iftos deformitatum ac concinnitatumau-
cupes quis non contemnat ?

llerum magnitudinem eluere joco, im-
probum artificium eft.

Jocos turn confidera, cum rifu deftituti
funt.

Faceti ifti fere non penetrant ultra fu-
pcrficiem rerum, ubi joci fedes eft.

Vbi jocus ad feria moment i aliquid ha-
bet, ibi levitas puerilis eft.

XXXVb

Cap. HI.

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM.

175

r k o.

Annon vides, onines fe quaerere:1 at

amans folus fe iuvcnit

Nil eil melior ordinatio animi, quam
ex imperio afteclus alien] us iniignis.

Qui fapit, defiderium quacrat;namqui
non illiquid iniigniter appetit, ei omuia in-
grata funt, et tacdio plena.

Quidni in unitate acquiefcat unus?

XXXVI.

C O K T R A.

Amori multum debet fcena, nihil v'<u.

Nil tarn varii nominis eft, quam amor:
nam res, aut tam ftulta eft, in fe nefciat,
aut tam turpis, ut fe fuco condat.

Odi iftos monophrontiftas.

Angufta admodum contemplatio amor,

XXXVII.

A M I C I T I A.

PRO.

CONTRA.

Eadem facit amicitia, quae fortitudo, <^ui amicitias arftas copulat, novas ne-
fed fuavius. ceffitates libi iniDonit.

Suave condimentum omnium bonorum Animi imbecilli eft, partiri fortunam.
amicitia.

Peffima folhudo, non veras habere ami-
citias.

Dignamalaefidei ultio, amicitiisprivari.

XXXVIII.
Ad VL AT IO.
V V. o.
Adulatio magis e:: more, quam ex ma-
litia.

Laudando inftituere, femper formula
fuit debita potentioribus.

CONTRA.

Adulatio ftylus fervorum.

Adulatio calx vitiorum.

Adulatio aucupii illud genus, quod fi-
militudine vocis aves fallit.

Adulationis deformitas comica, nocu-
mentum tragicum.

Auribus mederi difficillimum.

XXXIX.

V I N D I C T A.
PRO,

Vindi&a privata, juftitia agrcftis.

Qui vim rependit, legem tantum violat,
non hominem.

Vtilis metus ultionis privatae; nam le-
ges nimium faepe dorraiunt.

CONTRA.

Qui injuriam fecit, principium ma!o
dedit ; qui reddidit, mod.um ablluiir.

Vindifta, quo magis naturalis, ep ma-
gis coercenda.

Qui facile injuriam reddit, is fortaffe
tempore, non voluntate pofterior erat.

I 76

BE AVG MENTIS SCIENTIARVM.

Lib. VI.

XL

I N N O V

PRO.

Omnis medicina innovatio.

Qui nova remedia fugit, nova mala
opentur.

Novator maximus tcmpus: quidni igi-
tur tempus imicemur ?

Exempla remota inepta funt ; recenvia
corrupta et ambitiofa.

Imperiti ct contention^ pcrmitte, ut ad
exempla res agant.

Sicut qui nobilitatem in familiam intro-
ducunt, digniores fere funt pofteris ; ita
novationes rerum plerunque praeftant iis,
quae ad exempla fiunt.

Morofa morum retentio, res turbulenta
eft, aeque ac novitas.

Cum per fe res mutentur in deterius, fi
confilio in melius non mutentur, quis finis
erit mali ?

Moris fervi, temporis ludibria.

ATIO.

CONTRA.

Novi partus deformes funt.

Nullus au&or placet, praeter tempus.

Nulla novitas abfque injuria; nam
praefentia convellit.

Quae ufu obtinuere, fi non bona, at
faltem apta inter fe funt.

Quis novator tempus imitatur, quod
novationes ita infinuat, ut fenfus fallant?

Quod praeter fpem evenit, cui prodeft,
minus acceptum ; cui obeft, magis mo-
leftum.

PRO.

Fortuna multa feftinanti vendit, quibus
morantem donat.

Dum initia rerum amplecti propera-
tnus, umbras prenfamus.

Fluctuantibus rebus advertendum, in-
clinantibus agendum.

Prima actionum Argo committenda
funt, extrema Briareo.

XLI.
Mora.

contra.
Occafio primum anfam vafis porrigit,,

deinde ventrem.

Occafio inftar Sibyllae minuit oblatum,
pretium auget.

Celeritas, Orci galea.

Quae mature fiunt, judicio fiunt; quae
fero, per ambitum.

T R 0.

Qui parvis copiis rem magnam aggre-
ditur, fingit opportunitatem, ut fperet.

Parvis apparatibus non fortuna, fed
prudentia emitur.

XLII.
Praeparatio.

CONTRA.

Optimus terminus parandi, prima occa-
fio agendi.

Nemo fperet, fe fortunam apparatu li-
gare poffe.

Alteratio apparatus et actionis, politica
funt : diftin&io tumida et infelix.

Magnus apparatus, prodigus et temporis
et rerum,

XLIIL

Cap. III.

DE A V G MENTIS SCIENTIARVM.

177

XLIII.
Principiis obstare.

r r o.

Plura pericula fallunt, quam vincunt.

Minus operiseil periculo remedium ad-
hibere, quam progrelium ejus obfervare
et cuftodire.

Non jam leve eft periculum, fi leve vi-
deatur.

CONTRA.

Docet periculum progredi, qui accin-
gitur, et periculum figit remedio.

Etiam in remediis periculorum, levia
pericula fubfifhmt.

Praeftat cum paucis remediis, quae in-
valuerunt, rem habere ; quam cum minis
fingulorura.

PRO.

Qui lenem iftam prudentiam amplec-
tuntur, iis augmenta mali falubria funt.

Neceilitas, quae violema confulit, eadem
exequitur.

XLIV.

Consilia Violent a.

C ONTXA.

Omne remedium violentum, praegnans
novi mali.

Violenta confilia nemo dat, praeter iram.
et metum.

XLV.

S v s p i c i o.

PRO. CONTRA.

Diffidentia, nervi prudentiae; at fufpi- Sufpicio fidemabfolviL
cio medicamentum arthriticum. Sufpicionum intemperies

Merito ejus tides fufpe&a eft, quam fu- quaedam civilis.
fpicio labefacit.

Sufpicio fragilem fidem folvit, fortem
intendit.

eft mania

fed divinatio

PRO.

Non ell interpretatio
quae recedit a litera.

Cum receditur a litera, judex tranfit in
legillatorem.

XLVI.
Verba Legis.

contra.
Ex omnibus verbis eliciendus eft fenfus,
qui interpretetur fingula.

Peffima tyrannis lex in equuleo.

XLVII.

Pro Testibvs contra Argvment a.

pro.

Secundum oratorem, non fecundum
caufam pronunciat, qui argumentis nititur.

Qui argumentis potius credit, quam
teftibus ; etiam ingenio magis debet fidere,
quam fenfui.

Tutum foret argumentis credere, fi ho-
mines nihil abfurdi facerent.

Vol. IV. A a

CONTRA.

Si teftibus credendum fit contra argu-
ments fufficit, tantum judicem effe non
furdum.

Argumenta antidotum contra venena
teftimoniorum.

lis probationibus tutiflimo creditur,
quae rariftime memiuntur,

Argumenta,

i78 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. . Lib. VI.

PRO. CONTRA.

Argumenta, cum Tint contra teftimonia,
hoc praeftant, ut res mira videatur, non
autem ut vera.

Atque haec antitheta (quae nunc propofuimus) fortaffe tanti nonfuerint; fed cum
jamolim parata etcollefta a nobis eflent, noluimus diligentiae noftrae juvenilis fru&um
perire : praefertim cum (fi quis acutius introfpiciat) femina fint, non flores. In illo
autem adolefcentiam plane fpirant, quod fint ia morali, live demonftrativo genere,
uberiora ; in deliberative, etjudiciali, perpauca.

Tertia colle&io, quae pertinet ad promptuariam, atque etiam defideratur, eft ea,
quam vocare placet, formularum minorum. Illae autem funt, veluti veftibula, pofti-
cae, ante-camerae, re-camerae, tranfitus, etc. orationis ; quae indifcriminatim omnibus fub-
jecliscompetere poffint. CHiales iunt praefationes,conclufiones,digreffiones,tranfitiones,
promiffiones, declinationes, et plurima ejufmodi. Quemadmodum enim in aedificiis,
plurimum facit et ad voluptatem et ad ufum, ut frontifpicia, gradus, oflia, fenefbae,
aditus, tranfitus, et hujufmodi, commode diftribuantur; eodem modo etiam in ora-
tione fit, ut additamenta et interpofitiones iftae (fi decore et perite formentur et collo-
centur) plurimum turn gratiae, turn commoditatis, univerfae orationis ftruclurae adji-
ciant. Harum formularum exemplum unum aut alterum proponemus, neque diutius
iifdem iinmorabimur. Etfi enim fint res haud exigui ufus, tamen cum nihil in his ad-
damusde noftro, fed tantum formulas nudas, ex Uemolthene, aut Cicerone, aut alio
quopiam fele&o auclore, defcribamus, inferius quiddam videntur, quam ut in eotempus
teramus.

EXEMPLA FORMVLARVM MINORVM.

CoNCLVSIO DELIBERATIVA.

Sic et culpam praeteritam fas erit redimere, et futuris incommodis eadem opera pro-
fpicere.

Parti tionis accvratae corollarivm.
Vt omnes intelligant, nihil me etfubterfugere voluijfe reticendo, aut objeurare dicendo,

TRAKSITIO CVM M'ONITO.

Veritm haec it a praetereamus, ut tamen intuentes et refpeclantes, relinquamus.

PRAEOCCV PATIO CONTRA OPINIONEM INVETERATAM.

Faciam, ut intelligatis in tot a caufa, quid res ipfa tulerit, quid error affinxerit, quid

invidia conflaverit.

Haec pauca enumeraffe, ad exempla, fatis fuerit j cum quibus, appendices rheto
ricae, quae ad proptuariam fpeclant, concludimus.

CAPVT

Ca?. IT. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 17Q

C A P V T C^V ARTV M,

Appendices generates duae traditivae ; critics, et paedagogica.

SVPERSVNT duae appendices traditivae ingenere; altera critica, altera paeda-
gogica. Sicut enim pars traditivae praecipua in fcriptione librorum confiftit, it 1
pars ejus relativa in librorum verfatur lectione: lecftio autem, vel magiftrorum ope re-
gitur, vel induftria cujufque propria pexficitur; atque huic rei inlerviunt doftrinae
iliac, quas diximus, duae.

Ad criticam fpe<ftant, primo, auitorum probatorum limata corre&io et emendata
editio ; quibus et ipforum au&orum honor vindicatur, et itudiolis lumen praefertur.
Qua tamen in re ftudiis haud parum detrimenti intulit quorunJam hominum diligentia
temeraria. Criticis enim haud paucis mos eft, ubi incidunt in quidpiam, quod non
intelligunt, vitium ftatim in exemplari fupponere. Veluti in illo loco Taciti : cum
quaedam colonia jus alyli apud fenatum affereret, narrat Tacitus, non aequis admodum
auribus quae ab iis proterebantur, fuiile ab imperatore etfenatu audita : itaque legati,
caufa diftiu, bonam pecuniae fummam Tito Vinio dederunt, ut eis patrocinaretur.
Hoc itaque pa£to res obtinuit: turn (inquit Tacitus) dlgnitas et antiquitas coloniae
vatiat : quafi argumenta, quae antea levia videbantur, accedente pretio, novum turn
pondus accepiflent. At criticus quidam, non ex infimis, verbum turn expunxit, et
tantum repofuit. Atque hac prava criticorum confuetudine faftum eft, ut (quod non
nemo prudenter notavit) exemplaria maxime caftigata lint faepenumero minime om-
nium cafta. Quinimo, ut verum dicamus, nifi critici fuerint eruditi in fcientiis illis,
de quibus libri ab ipfis editi tractant, periculo diligentia eorum non vacat.

Secundo ad criticam fpectant, auftorum interpretatio et explicatio, commentani,
fcholia, notae, fpicilegia, et fimilia. In iftiufmodi autem laboribus, peflimus ille cri-
ticorum nonnullos quafi morbus invafit, ut multa ex obfeurioribus tranfiliant, in fatis
vero perfpicuis ad faftidium ulque immorentur, et expatientur. Scilicet, non tarn illud
agitur, ut auctor ipfe illuftretur, quam ut criticus ille multiplicem fuam eruditionem,
et variam lectionem, ubique arrepta occailone, oftentet. Optandum imprimis foret
(licet haec res ad traditivam principalem, non ad appendices pertineat) ut qui argumenta
obfeuriora et nobiliora pertractet fcriptor, fuas ipfe explicationes fubjungat; utettex-
tus ipfe digreffionibus aut explicationibus nonabrumpatur; et notae a fcriptoris menie
uon vecedant. Cujufmodi quidpiam fufpicamur de Theone Euclidis.

Tertio, ad criticam fpectat (quod etiam nomen eidem indidit) de auftoribus, quos
edunt, breve aliquot judicium interponere ; et illos cum caeteris fcriptoribus.'qui
eadem tractant, comparare; utper hujufmodi cenfuram ftudioli et de librorum dele&u
moneantur, et ad ipfam lectionem eorum inftruttiores accedant. Atque hoc ultimum,
eft criticorum tanquam cathedra, quam ccrte noftra aetate nobilicarunt viri nonnulli
magni, majores certe, noftro jndicio, quam pro modulo criticorum.

Ad paedagogicam quod attinet, brevifiimum foret dictu ; Confule fcholas Jefuka-
rum : nihil enim, quod in ulum venit, his melius. Nos tamen pauca, more noftro
monebimus, tanquam fpicas legentes. Omnino inftitutionem pueritiae et juventutis
collegiatamprobamus; non inaedibus privatis ; non fub ludimagiftris tantum. Adcft
adolelcentulis in collegiis aemulatio major erga aequales ; adeft quoque ipfe vultus et
afpe£tus virorum gravium, quod facit ad verecundiam, et teneros animos etiam a
principio conformat ad exemplar: denique funt quidem plurima educationis collegiatae

A a 2 commoda

l8o DEAVO MENTIS SCIENTIARVM. Lir. VE

comraoda. Id ordine autem et modo difeiplinae, illud imprimis confuluerim; ut ca-
veatur a compendiis; et a praecocitate quadam docrrinae, quae ingenia reddat auda-
cula, et magnos profeftus potius oftentet, quam faciat. Quin et favendum nonnihil
ingeniorum libertati, ut fi quis, quae ex more difeiplinae funt, faciat, et fimul tempus
ad alia, in quae propenfus eft, fuffuretur, ne utique cohibeatur. Porro operae pretium
fuerit, diligenter animadvertere (quod fortaffe adhuc non fuerit notatum) efTe duos
afluefaciendi, et exercendi, et praeparandi ingenia modos, eofque tanquam antiftro-
phos. Alter inciprt a facilioribus, et ad magis ardua paulatim deducit ; alter ab initio
duriora imperat et urget, ut, iis obtentis, facilioribus quis etiam fuaviter perfungi
pollit. Alia enim eft methodus, incipere natare cum utribus, qui fublevent; alia, inci-
pere faltare cum calceis ponderofis, qui aggravent. Neque facile eft di£tu, quantum
harum methodorum prudens intermixtio conferat ad promovendas, tarn animi, quam
corporis facultates. Item applicatio et deleftus ftudiorum, pro natura ingeniorum, quae
erudiuntur, res eft fmgularis et ufus et judicii : quam etiam bene et vere notatam et
perfpeclam magiftri parentibus adolefcentium debent ; fit de genere vitae, cui filios-
luos deftinent, confulere poffent. Verum et illud attentius paulo obfervandum, non
tantum in iis, ad quae natura quifque fua fertur, longe maximos fieri profedlus ; fed
etiam ad ea, ad quae vitio naturae quis maxime fuerit inhabilis, reperiri in ftudiisad hoc
proprie deleftis remedia et curationes. Exempli gratia; fi cuipiam ingenium tale fit,
quale eft avium, ut facile abripiatur, nee per moram (qualem oportet) intentum effe
fuftineat; remedium huic rei praebebunt mathematica, in quibus, fi evagetur paulo
mens, de integro renovanda eft demonftratio. Etiam exercitiorum, in erudiendo, par-
tes liquet effe vel maximas. At illud a paucis notatum eft, quod exercitiorum debeat
effe non folum prudens inftitutio, fed etiam prudens intermifilo. Optime fiquidem
Cicero notavit, quod in exercitiis plerunque exerceri contingat, non minus vitia, quam
facultates ; adeo ut malus habitus, quandoque fimul acquiratur, et fe infmuet cum
bono. Itaque tutius eft intermittere exercitia, et fubinde repetere, quam aflidue con-
tinuare et urgere. Verum de his fatis. Sunt certe hae res primo afpectu minus gran-
des et folennes, fed fruftuofae tamen et efficaces. Quemadmodum enim in plantis, ad
ielicitatem vel infelicitatem ipfarum, plurimum faciunt injuriae, aut auxilia, quae iif-
dem, cum tenerae fuiffent, imervenerint: quemadmodum etiam incrementa ilia im-
menfa imperii Romani merito a quibufdam attribuuntur virtuti et prudentiae fex illo-
rum regum, qui eidem in pueritia fua veluti tutores fuerunt, aut nutritii : fie certe
cukura et inftitutio annorum puerilium, aut teneriorum, eas habet vires, licet latentes,
et minime in cujufvis obfervationem incurrentes, quas neque temporis diuturnitas, ne-
que laborum affiduitas et contentio, poftea, aetate maturiore, pofhnt ullo modo aequi-
parare. Non abs re fuerit etiam notare, facultates vel mediocres, fi in magnos viros
aut res magnas inciderint, graves et infignes interdum producere effeftus. Ejus rei
ponemus exemplum memorabile ; quod eo magis adducimus, quia Jefuitae eandem
difciplinam non videntur afpernari, fano (ut nobis videtur) judicio. Atque eft res,
quae fi fit profefforia, infamis eft ; verum difciplinaria facia, ex optimis eft. Intelligi-
mus autem actionem theatralem. Cmippe quae raemoriam roborat ; vocis et pronun-
ciations tonum atque efficaciam temperat ; vultum et geftum ad decorum componit,
iciam non parvamconciliat, denique oculis hominum juvenes affuefacit. Erit au-
tem exemplum e Tacito defumptum, Vibuleni cujufdam, olim hiftrionis, tunc tempo-
ris autem militantis in legionibas Pannonicis. Hie, fub exceffu Augufti, feditionem
moverat ; ita ut Blaefus praefeftus aliquos ex feditiofis in carcerem conjiceret. Milrtes
vero, imprelTione fafta, illos effractis carceribus liberarunt. At Vibulenus, apud mi-

lites

Caf.IV. de aygmf.ntis SCIENTIARVM. t-

litesconcionabundus, fie orfus ell : Vos (mquit) bis innocentibus et miferrimis luceni'et
Jbiritum reddidi/tis : fed quis fratri tAeovitam,quis fratrem mihi redditf quern mijfumad

-cos aGermanico exer<iiu,de communibus t omnia dis, node proxima jugulavit per gladiatores
fuos, quos in exithmi militum habet atquearmat. Refponde, Blaefe, ubi tadaver abjeceris?
Ne 'holies quidemfepulluram invident. Cum ofculis,cum lacrymts dolor em meum implei-ero>
me quoque trucidari jube; dum interfetlos, nullum ob fcelus, fed quia utilitatilegionuni
eonfulebamus, hi fepeliant. Cuiibus verbis invidiae ac conftcrnationis nimium quantum
concivit; adeo ut, nifi brevi poitea innotuiflet nihil horum f'uille, quin etiam fra-
trem eum nunquam habuiffe, vix a praefe&o milites manus abftinuiffent : ille vero
rem totam, tanquam fabulam, in fcena pcregit.

Nunc vero ad colophonem pervenimus tra&atus noftri de doclrinis rationalibus. In
quibus, licet a partitionibus receptis interdum recefferimus, nemo tamen exiftimet, nos
ilias omnes improbare partitiones, quibus uii non fumus. Duplex enim nobis imponi-
tur neceflitas partitiones mutandi : una, quia haecduo, nimirum, res natura proximas in
inum claffem redigere, et res ad ufum promendas conjicere in unum cumulum; fine
ipfo et intentione, funt omnino diverfa. Exempli gratia; fecretarius aliquis regis aut
reipublicae in mufeo chartas fuas ita prccul dubio diitribuit, ut quae iimilis fmt natu-
rae limul componat, veluti foedera feorfum, feorfum mandata, literas ab exteris, lite-
ras domeiticas, et funilia, feorfum omnia. Contra, in fcrinio aliquo particular! illas
fimul componit, quas, licet diverii generis font, limul tamen ului fore exiftimet : fie
nimirum in hoc univerfali fcientiae repofitorio, nobis pro natura rerum ipfarum par-
titiones erant inftituendae : cum tamen, li particularis aliqua fcientia fuiffet pertra-
ftanda, partitiones fuiflemus fecuti, ufui et praxi potius accommodatas. Altera necef-
litas partitiones mutandi ell, quia defideratorum ad fcientias adjeftio, et eorum cum
reliquis in integrum corpus reda&io, etiam per confequentiam, fcientiarum ipfarum
partitiones tranftulit. Nam (demonftrationis gratia) efto quod artes quae habentur, rati-
onem habeant numeri 15, adjeiftis autem defideratis numeri 20. Dico quod partes
numeri 15, non funteaedem partes, quae numeri 20. Nam partes numeri 15, lunt ;,
et 5. Partes vero numeri 20, funt 2, 4, 5, et 10. Itaque patet quod haec aliter fieri
non potuerint. Atque de fcientiis logicis haec dicta fint.

F R A N-

FRANCISCI

BARONIS DE VERVLAMIO,
VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER SEPTIMVS.

AD REGEM SVVM.

■

CAPVT PRIMVM.

Partitio ethicae in doclrinam de exemplari, et georgica an'im'u Partitio exemplaris
Cfcilket boni) in bonumftmplex, et bonutn comparatum. Partitio boni /implicit, in
bonum individuate, et bonum communionis.

PERVENTVM eft (rex optime) ad ethicam, quae voluntatem humanam intue-
tur et tra&at. Voluntatem gubernat refta ratio, feducit bonum apparens; vo-
luntatis ftimuli affectus, miniftri organa et moms voluntarii. De hac Salomon,
Ante omnia (inquit) cujlodi, Jili, cor tuum, nam inde procedunt acliones vitae. In hujus
fcientiae pertractatione, qui de ea fcripferunt, perinde mihi fecifle videntur, ac fi quis
fcribendi artem tradere pollicitus, pulchra tantum exhibeat exemplaria literarum tarn
fimplicium quam copulatarum : de calamo vero ducendo, aut modis characteres eftbr-
mandi, nihil praecipiat : ita et ilti propofuerunt nobis exemplaria bella et luculenta,
atque defcriptiones five imagines accuratas, boni, virtutis, orHciorum, felicitatis, tan-
quam vera objefta, et fcopos voluntatis et appetitus humani : verum quomodo quis
poffit optime ad hos fcopos (excellentes fane, et bene ab illis pofitos) collimare ; hoc eft,
quibus rationibus et inftitutis animus ad ilia affequenda fubigi et componi poffit, aut
nihil praecipiunt, aut perfumftorie et minus utiliter. Differamus, quantum libuerit,
virtutes morales in animo humano effe habitualiter, non naturaliter: diftinguamus fo-
lenniter, inter fpiritus generofos et vulgus ignobile; quod II 1 1 ration um momentis, hi
praemio aut poena, ducantur : praecipiamus ingeniofe, animum humanum, ut refhfi-
cetur, inflar bacilli, in contrariam partem inclinationis fuae flefti oportere: aliaque in-
fuper hujufmodi hinc inde fpargamus: longe tamen abelt, ut haec et alia id genus, ab-
fentiam rei excufent, quam modo requirimus.

Hujufce

Cap. I. DE AVGMENTIS SCIENTIA R V M. 18$

Ilujufce negleftus caufam haud aliam effe reor, quam larentcm ilium fcopuhim, ad
quem to: fcientiae naviculae impingentes, naufragia paffac funt : nimirum, quod falti-
diant fcriptores verfari in rebus vulgaris et plebeiis, quae nee fatis iubtiles fint ad dif-
putandum, nee fatis illuftres ad ornandum. Sane haud facile quis verbis affequatur,
quantam calamitatem attulerit hoc ipfum, quod dicimus: quod homines ingenita fuper-
bia, et gloria vana, eas materias trattationum, eofque modos trattandi iibi delegerint,
quae ingenia ipforum potius commendent, quam leftorum utilitatibus inferviant. Opti-
me Seneca, Nocet Mis eloquent ia, quibus non rerumfacitcupiditatem,fedfui: fiquidera
fcripta talia effe debent, ut amores documentorum ipforum, non doclorum excitenr.
Ii igitur refta incedunt via, qui de confiliis fuis id praedicare poflint, quod fecit De-
mollhenes, atque hac claufula ea concludere, Quae fi feceritis, non oratorem duntaxat
in praefentia Liudabitis,fed vofmel ipfos etiam non ita multo poft, jiatu rerum veftrarum
meliore. Ego certe (rex optime) ut de meipfo, quod res eft, loquar, et in iis, quae nunc
edo, et iniis, quae in poftcrum meditor, dignitatem ingenii et nominis mei (Ii quafit) fae-
pius fciens et volens projicio,dum commodis humanis inferviam : quique architefhisfor-
taffe in philofophiaet fcicntiis effe debeam, etiam operarius et bajulus,et quidvisdemum
fio; cum haud pauca, quae omnino fieri neceffe lit, aliiautem ob innatam fuperbiam fub-
terfugiant, ipfe fuftineam et exequar. Verum (ut ad rem redeamus) quod coepimusdi-
cere delegerunt iibi philofophi in ethica maffam quandam matcriac fplendidam ct niten-
tem, in qua potillimum vel ingenii acumen, vel eloquentiae vigorem venditare poffint:
quae vero prafticam maxime inftruunt, quandoquidem tarn belle ornari non poffint,
maxima ex parte omilerunt.

Neque tamen debuerant vrri tarn eximii defperaffe de fortuna, fimili ei, quam poeta
Virgilius, et libi fpondere aufus, et revera coniequutus eft ; qui non minorem eloquen-
tiae, ingenii, et eruditionis, gloriam adeptus eft, in explicando obfervationes agricul-
turae, quamAeneae res geftas heroicas enarrando.

Nee fum animi dubius, verbis ea vincere magnum
Quam fit, et angujlis hunc addere rebus honorem.
Certe, fi ferio hominibus cordi fit, non in otio fcribere, quae per otium legantur, fed
revera vitam activam inftruere et fubornare ; georgica ifta animi humani non minore
in pretio apud homines haberi debeant, quam heroicae illae effigies virtutis, boni, et
felicitatis, in quibus tarn operofe eft infudatum.

Partiemur igitur ethicam in doftrinas principales duas; alteram de exemplari five
imagine boni; alteram de regimine et cultura animi, quam etiam partem georgica
animi appellare confuevimus : ilia naturam boni defcribit, haec regulas de animo ad
illam conformando praefcribit.

Doftrina de exemplari (quae boni naturam intuetur et defcribit) bonum confiderat,
aut fimplex, aut comparatum ; aut genera (inquam) boni, aut gradus. In pofteriore
horum, difputationes illas infinitas, et fpeculationes circa boni fupremum gradum,
quem felicitatem, beatitudinem, fummum bonum vocitarunt (quae ethnicis inftar theo-
logiae erant) Chriftiana tandem fides fuftulit, et miffas fecit. Quemadnuxlum enim
Ariftoteles ait, Adolefcentes pojfe etiam beatos ejfe,fed non aliter quamfpe; eodem inodo,
a Chriftiana fide edofri, debemus nos omnes minorum et adolefcentum loco ftatuere,
ut non aliam felicitatem cogitemus, quam quae in fpe fita eft.

Liber<ai igitur (bonis avibus) ab hac doftrina, tanquam de coelo ethnicorum (qua in
parte proculdubio elevationem naturae humanae attribuerunt majorem, quam cujus ilia
effet capax : videmus enim quali cothurno Seneca Vere magnum, habere fragilitatem
l:cmims,fecuritatemDei) reliqua certe ab illis circa doctrinam exemplaris tradita, mi-
nore

I'M

DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VII.

nore aut veritatis aut fobrietatis ja&ura, magna ex parte recipere pofTumus. Etenim,
quod ad naturam boni pofitivi etfimplicis fpeftat, illam certe pulcherrime etad vivura,
veluti in tabulis eximiis depinxerunt ; virtutum et officiorum figuras, pofituras, genera,
affinitates, partes, fubjefra, provincias, aftiones, difpenfationes, diligentiffime fub ocu-
los repraefentantes. Neque hie finis: nam haec omnia animo humano, magnoquoque
argumentorum acumine et vivacitate, et fuafionum dulcedine, commendarunt atque
infinuarunt : quinetiam (quantum verbis praeftari poffit) eadem contra pravos et popu-
lares errores et infultus, fidelifiime muniverunt. Quatenus vero ad naturam boni com-
parati, huic rei etiam nullo modo defuerunt : in conitituendis trinis illis ordinibus bono-
rum ; in collatione vitae contemplativae cum aftiva ; in difcriminatione virtutis cum
relu&atione, et virtutis jam fecuritatem naftae, et confirmatae ; in conflic"tu et pugna
honefti etutilis; in virtutum inter fe libramine, nimirum cui quaeque praeponderet, et
fimilibus. Adeo ut hanc partem de exemplari infigniter excultam jam effe, et antiquos
in ea re mirabilesfe viros praeftitiffe, reperiam: ita tamen, ut philofophos longo poit
fe intervallo reliquerit pia et ftrenua theologorum diligentia, in officiis, et virtutibus
moralibus, et cafibus confeientiae, et peccati circumfcriptionibus penfitandis et deter-
minandis exercitata.

Nihilo fecius (ut ad philofophos redeamus) fi illi (antequam ad populares et receptas
notiones virtutis, vitii, doloris, voluptatis, et caeterorum, fe applicaffent) fuperfe-
differ- paulifper, et radices ipfas boni et mali, et radicum illarum fibras indagafTent;
ingentem, meo judicio, lucem illis omnibus, quae poftea in inquifitionem ventura fuif-
fent, affudiffent : ante omnia, fi naturam rerum non minus, quam axiomata moralia,
confuluhTent, do&rinas fuas minus prolixas, magis autem profundas reddidifTent.
Quod cum ab illis aut omnino omiflum, aut confufe admodum tra&atum fuerit, nos
breviter retra&abimus ; et fontes ipfos rerum moralium aperire et purgare conabimur,
antequam ad doctrinam de cultura animi, quam ponimus ut defideratam, pervenia-
mus. Hoc enim (ut arbitramur) do&rinam de exemplari novis quodammodo viribus
donabit.

Inditus eft atque impreffus unicuique rei appetitus ad duplicem naturam boni; al-
teram qua res totum quiddam eft in ieipfa : alteram, qua eft pars totius alicujus ma-
joris. Atque pofterior haec ilia altera dignior eft, etpotentior, cum tendat ad confer-
vationem formae amplioris. Nominetur prima, bonum individuale, five fuitatis ; po-
fterior, bonum communionis. Ferrum fympathia particulari fertur ad magnetem : at
fi paulo ponderolius fuerit, amores illos deferit, et tanquam bonus civis, et amator pa-
triae, terram petit, regionem fcilicet connaturalium fuorum, Vlterius paulo perga-
mus ; corpora denfa et gravia terram petunt, congregationem magnam corporum den-
forum : attamen, potius quam natura rerum divulfionem patiatur, et detur (ut Ioquun-
tur) vacuum, corpora hujufmodi in furfum ferentur, et ceflabunt ab officio fuo erga
terram, ut praeftent officium fuum mundo ipii debitum. Ita quafi perpetuo obtinet,
ut confervatio formae magis communis minor.es appetitus in ordinem redigat. At prae-
rogativa ifta boni communionis fignatur praecipue in homine, fi non degeneraverit;
vuxta memorabile illud Pompeii Magni diftum, qui, quo tempore Romam fames pre-
meret, annonae importandae praepolitus, vehementifiime autem ab amicis interpella-
tus ne mari, atroce tempeftate ingruente, fe committeret; illad tantum refpondit, Ne-
cejje eft ut earn, non ut vivam : adeo ut vitae defiderium (quod in individuo maxi-
nmm ell) amori et fidei in rempublicam apud eum non praeponderaret. Sed quid
vmoramur ? Nulla, omnibus feculis, reperta ell vel philofophia, vel fecta, vel religio,
vol lex, aut difciplina, quae in tantum communionis bonum exaltavit, bonum vero
4 individuale

-Cap. IT. DE AVGMENTIS SCIENTIA R V M. 185

individuate depreffit, quantum fanfta fides Chrifliana: unde liquido pateat, unum
eundemque Deum fuifle, qui creaturis leges illas naturae, hominibus vero le,£:
Chriftianamdediflet. Propterea legimus, nonnulios ex eleftis et fan&is viris ootafle
fe potius erafos ex libro vitae, quam ut fsdus ad fratres fuos non perveniret; ecftafi
quadam charitatis, et impotenti defiderioboni communioiiis ineitati.

Hoc pofuum, ita ut immotum maneat et inconcuffum, nonriullis ex graviffimis in
morali philofophia controverfiis finem imponit. Primo enim quaeftionem illam deter-
minate de vita contemplativa aftivae praeferenda ; idque contra rententiam Ariftotelis.
Omnesfiquidem rationes, quae ab illo pro contemplativa afferuntur, bonum privatum
refpiciunt, atque individui tantum ipfius voluptatem, aut dignitatem ; quibus in rebus
contemplativa palmam haud dubie reportat. Etenim contemplativa non abfunilis eft
comparationi, qua ufus eft Pythagoras, ut philofophiae et contemplation! honorem ac
decus aifereret: qui ab Hierone, quifnam eflet, intcrrogatus, refpondit; Hieronem
non latere (li forte unquam olympicis certaminibus interfuiffet) id ibi loci contingere,
ut veniant eo alii fortunae fuae in agonibus pcriculum facuari; alii vero ut mercatores,
ad merces diltrahendas ; alii ut amicos undique confluentes convenirent, et epulis ac
hilaritati indulgerent ; alii denique ut caeterorum effent fpe&atores : fe autem unum
effe ex ill is, qui fpeftandi gratia vcnerit. Verum homines nolle debent, in hoc huraa-
nae vitae theatro, Deo et angelis folum convenire, ut fpeftatores fint. Neque fane
fieri potuit, ut hac de re dubitatio in ecclefia unquam fufcitaretur (utcunque plurimis
in ore fuerit dictum illud, Pretiofa in cadis Domini mors fund, or urn cpis : ex quo loco
mortem illam civilem, et inftituta vitae monafticae et regularis attollere foleant) nifi
illud etiam una fubeffet, quod vita ilia monaftica mere contemplativa non lit, ve-
rum plane in ofiiciis eccleiiafticis verfetur ; qualia funt jugis oratio, et votorum facri-
iicia Deo oblata ; librorum item theologicorum, multo in otio, confcriptio, ad legis
divinae doclxinam propagandam : quemadmodum et Mofes fecit, cum per tot dies in
montis feceflu moratus effet. Quinetiam Henoch, ab Adamo feptimus, qui videtur

He princeps vitae contemplativae (etenim cum Deo ambulajfe perhibetur) nihilomi-
nus ecclefiam prophetiae libro (qui etiam a fancto Juda citatur) dotavit. Contempla-
tivam vero quod attinet meram, et in fe ipfa terminatam, quaeque radios nullos, five
caloris, five luminis, in focietatem humanam diffundat, nefcit earn certe theologia.

Determinat etiam quaeftionem, tanta contentione agitatam, inter fcholas Zenonis et
Socratis ex una parte, qui felicitatem in virtute, autfola, aut adornata (cujus femper
in officiis vitae partes potiffimae) collocarunt : et reliquas complures fecias et fcholas,
ex altera parte : veluti fcholas Cyrenaicorum et Epicureorum ; qui earn in voluptate
conftituerunt : yirtutem autem (ficut fit in comoediis aliquibus, ubi hera cum famtila
veftem mutet) plane ancillam ftatuerunt: utpote fine qua voluptati commode mini-
ftrari nonpoffet: nee minus illam alteram Epicuri fcholam, quafi reformatam ; quae
felicitatem nihil aliud efle praedicabat, quam animi tranquillitatem et ferenitatem, a
perturbationibus liberi, et vacui ; ac fi Jovem de folio deturbare vellent, et Saturnum
dim aureo feculo reducere, quando neque aeftas nee bruma fuilTent, non ver, nee au-
tumnus, fed una et aequabilis aeris temperies : denique et illam explofam Pyrrhonis
•et Herilli fcholam, qui fitam autumaverunt felicitatem in fcrupulis quibufque animi
prorfus eliminandis, nullam ftatuentes fixam et conftantem boni aut mali naturam, fed
aftiones pro bonis aut malis habentes, prout ex animo, mom puro et irrefraclo, aut
contra, cum averfatione et reluctatione, prodirent ; quae tamen opinio in haerefi Ana-
baptiftarum revixit, qui cunfta metiebantur juxta motus et inftinctus fpiritus, et con-
ilantiam yel vacillationem fidei. Liquet autem ifta, quae recenfuimus, omnia ad pri-

Vol.IV. B b vatam

j86 DE AVGMENTIS SC1ENTIARVM. Lib. VI.

vatam animorum tranquillitatem, et complacentiam, nullo modo autem ad bonum
communionis, fpectare.

Porro redarguit etiam philofophiam Epi&eti, qui hoc utitur praefuppofito ; felici-
tatem in iis poni debere, quae in poteftate noftra funt, ne fcilicet fortunae et cafibus
fimus obnoxii : quafi vero non multo fuerit felicius, in reftis et generofis intentionibus,
et finibus, qui publicum bonum amplectantur, fucceffu deflitui et fruflrari, quam in
omnibus, quae ad privatam tantum fortunam noftram referuntur, voti perpetuo com-
potes fieri. Sicut Confalvus, Neapolim digito militibus indicans, generofa voce tefta-
tus eft, multo fibi optatius fore, unum pedem promovendo, ad internum certum ru-
ere, quam unius pedis receffu, vitam in multos annos producere. Cui etiam concinit
coeleftis dux et imperator, qui pronunciavit, confcientia?n bonam juge effe ccnvivium;
quibus verbis aperte iignificat, mentem bonarum intentionum fibi confciam, utcunque
fucceffu careat, verius et purius, et naturae magis confentaneum praebere gaudium,
quam univerfum ilham apparatum, quo inftrui polfit homo, vel ut defideriis fuis fru-
atur, vel ut animo conquicfcat.

Redarguit itidem philofophiae abufum ilium, circa Epi&eti tempora graffari coe-
ptum : nempe quod philofophia verfa fuerit in genus quoddam vitae profefforium, et
tanquam in artem ; quafi fcilicet inftitutum philofophiae effet, non ut perturbationes-
compefcerentur et extinguerentur ; fedut caufae et occafiones ipfarum evitarentur et
fummoverentur : ideoque particularis quaedam vitae ratio ad hoc obtinendum ineunda
effet : introducendo fane tale genus fanitatis in animum, quale fuit Herodici in cor-
pore: cujus meminit Ariftoteles; ilium fcilicet nihil aliud per totam vitam egiffe,
quam ut valetudinem curaret ; et proinde ab infinitis rebus abftineret, corporis interim
ufu quafi multatus. Vbi fi hominibus officia focietatis confe&ari cordi fit, ilia demum
valetudo maxime eft expetenda, quae quaflibet mutationes et impetus quofcunque ferre
et vincere queat. Eodem modo et animus ille demum vere et proprie fanus et validus
cenfendus eft, qui per plurimas et maximas tentationes et perturbationesperrumpere
poteft. Ita ut optime Diogenes dixiffe vifus fit; qui eas vires animi laudarit, quae non.
ad caute abftlnendum, fed ad farther fuftinendum valerent ; quaeque animi impetum,
etiam in maximis praecipitiis, cohibere poffint; quaeque (id quod in equis bene fubactis
laudatur) praeftent, ut brevifiimo fpatio, et liftere fe, et vertere poflint.

Pofiremo, redarguit idem teneritudinem quandam, et ineptitudinem ad morigeran-
dum, in nonnullis ex antiquiifimis philofophis, et maxime in veneratione habitis, nota-
tam: qui nimis facile fe a rebus civilibus fubduxerint, ut indignitatibus et perturbationi-
bus fe exuerent ; atque magis, fua opinione, illibati, et tanquam facrofanfti, viverent :
ubi confentaneum effet, conftantiam hominis vere moralis talem fore, qualem idem
Confalvus in homine militari requirebat ; nimirum ut honor ejus contexeretur tan-
quam e tela Craffiore ; minimeque tarn tenui, ut quidvis illud vellicare et lacerare
point.

C A P V T

Cap. II. D E A V G M E N T I S S C I E N T I A 11 V M. 187

C A P V T S E C V N D V M.

V.ititio boni individualis, vel fuitatis, in bonum aclivum, ct bonum paffivum. Par-
titic boni paffivi, in bonum confervativum, et bonum perfeftivum. Partitio boni com-
munionii, in qfficia generalia, et refpecliva.

REPETAMVS igitur jam et perfequamuj- primum bonum individuale, et fui-
tatis. IUud partiemur in bonum aclivum, et bonum paffivum. Etenim haec
quoque differentia boni (non abfimilis certe illis appellationibus, quae Romanis in
oeconqmicis erant familiares, promi fcilicet, et condi) in univerfa rerum natura im-
preffa reperitur: praecipue autem fe prodit in duplici rerum creatarum appetitu; al-
tero, fe confcnandi et muniendi ; altero, fe multiplicand! et propagandi : atque hie
pofterior, qui aftivus ell, et vcluti promiis, potentior videtur et dignior; ille autem
prior, qui paffivus eft, et veluti condus, inferior cenferi poteft. Etenim in univerfi-
tate rerum, natura coeleflis praecipue agens eft; at natura terreftris, patiens. Etiam
in delettationibus animantium, major voluptas eft generandi, quam pafcendi, In ora-
culis quoque divinis pronunciatur, Beatius ejfe dare, quam accipere. Qiiin et in vita
communi, nemo invenitur ingenio tarn molli et effocminato, quin pluris raciat aliquid,
quod ei in votis erat, perficere, et ad exitum perducere, quam fenfualitatem aliquam,
aut deleftamentum. Atque ilta quidem boni aftivi prae-eminentia in immenfum exal-
tatur, ex intuitu conditionis humanae, quod fit et mortalis, et fortunae iftibus expo-
fita. Nam fi in voluptatibus hominum pofTet obtineri perpetuitas atque certitudo,
magnum pretium eis accederet, propter fecuritatem et moram. Qtundoquidem au-
tem videmus hue rem recidere : Magni aeltimamus mori tardius : et, Ne glorieris de
craftino ; nefcis partum diei : mirum minime eft, li omni contentione feramur ad ea,
quae temporis injurias non reformident. Ea vero nulla elle poflunt, praeter opera
noftra ; iicut dicitur, Opera eorwn fequuntur eos. Eit et altera prae-eminentia boni
aftivi haud exigua, indita et fuftentata ex eo afFe&u, qui humanae naturae, ut comes
individuus, lateri adhaeret : amor fcilicet novitatis, aut varietatis. Ille vero in fen-
fuum voluptatibus (quae boni paffivi pars funt vel maxima) anguftus admodum eft,
nee latitudinem habet aliquam iniignem : Cogita quamdiu eadem feceris ; cibus, fo-
mnus, ludus ; per hunc circulum curritur. Mori velle, non tantum fortis, aut mifert
aut prudens-, Jed etiam fufiidiofus pot eft. At in aebs vitae noitrae, et inftitutis, et
ambitionibus, inligfiis eft varietas ; eaque multa cum voluptate percipitur, dum in-
choamus, progedimur, interquiefcimus, regredimur ut vires augeamus, appropin-
quamus, denique obtinemus, et hujulinodi ; ut vere admodum diclum fit, vita line
propofito, languida et vaga eft. Qoiod limul et prudentibus et ftultillimis competit,
ut ait Salomon; Pro defiderio quaerit cerebrofus, omnibus immifcetfe. Quinetiam vide-
mus, reges potentilfimos, ad quorum nutum, quaecunque fenfibus grata iunt, parari
polfent, nihilominus procuraffe fibi interdum deiideria humilia et inania (quemadmo-
uiim cithara fuit Neroni, gladiatoria Commodo, Antonino aurigatio, et aliaaliis) quae
tamen ipfis fuerint omni afduentia voluptatum fenfualium potiora. Tanto vo'uptatem
majorem affert, ut aliquid agamus, quam ut fruamur.

IUud interim paulo attentius notandum eft, bonum aftivum, individuale, a bono
communionis prorfus diffene ; quanquam nonnunquam ambo coincidant. Quamvis
enim bonum iitud individuale, a&ivum, faepe opera beneficentiae (quae ex virtuti-
bus communionis eft) pariat et producat ; illud tamen intereft, quod ilia opera ab ho-

B b 2 minibus

188 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lie. V_7.

minibus plurimis fiant, non animo alios juvandi aut beandi, fed plane propter fe,
atque potentiam et amplitudmem propriam. Id quod optime cernitur, quando bo-
nura a&ivum inaliquid impingir, quod fit bono communionis contrarium. Siquidem
giganteailla animi conditio, qua abripiuntur magni ifli orbis terrarum perturbatores
(qualis fuit L. Sylla, et plurimi alii, licet in modulo longe minore) qui videntur ad;
hoc anhelare, ut omnes felices et aerumnofi lint, prout fibi fuerint amici, vel inimici ;
atque utmundus tanquam ipforum praeferat imaginem (quae vera eft theomachia) haec,
inquam, ipfa afpirat ad bonum a&ivum, individuale, faltem apparens; etfi a bono com-
munionis omnium maxime recedat.

At bonum paflivum partiemur, in bonum confervativum, et bonum perfec~Hvum.
Etenim inditus eft unicuique rei triplex appetitus, quatenus ad bonum fuitatis, five
individui. Primus, ut fe confervet : fecundus, ut fe perficiat: tenius, ut fe multi-
plicet five dilTundat. Atque hie poftremus appetitus ad bonum ac~tivum refertur, de
quo jam modo diximus. Superfunt igitur reliqua tantum duo, quae diximus, bona:
ex quibus praecellit perfeclivum. Minus enim quiddam eft, confervare rem in fuo
ftatu : majus vero, eandem ad naturam fublimiorem evehere. lleperiuntur fiquidem
per res univerfas, naturae aliquae nobiliores, ad quarum dignitatem et excellentiam,
naturae inferiores afpirant, veluti ad origines et fomes fuos. Sic de hominibus non
male cecinit ille :

Igneus eft ollis vigor, et coelejlis origo.
Homini enim, aflumptio aut approximatio ad divinam aut angelicam naturam, eft
formae fuae perfeftio. Cujusquidem boni perfectivi prava et praepoftera imitatio,
peftis eft ipfa vitae humanae, et turbo quidam rapidus, qui omnia abripit et fubvertir.
Nimirum, dum homines, exaltationis vice formalis atque eflentialis, caeca ambitione
advolant ad exaltationem tantummodo localem. Quemadmodum enim aegri, reme-
dium mali fui non invenientes, de loco in locum corpus agitant et volvunt ; quafi ex
mutatione loci a feipfis abfeedere, et internum malum effugere poflint : eodem modo
evenit in ambitione, ut homines, fimulachro quodam falfo naturae fuae exaltandae
abrepti, nihil aliud adipifcantur, quam loci quandam celfitudinem et faftigium.

Bonum vero confervativum nihil aliud eft, quam receptio et fruitio rerum naturae
noftrae congruentium. Hoc vero bonum, licet maxime fit fimplex et nativum, tamen
ex bonis videtur molliflimum atque infimum. Quin.et hoc ipfum bonum recipit dif-
ferentiam nonnullam ; circa quam partim vacillavit judicium hominum, partim omiftk
eft inquifitio. Boni fiquidem fruitionis, five, quod vulgo dicitur, jucundi dignitas et
commendatio, aut in fmceritate fruitionis fita eft, aut in ejufdem vigore : quorum al-
terum inducit et praeftat aequalitas; alterum autem varietas et viciflitudo: alterum mi-
norem habet mixturam mali, alterum impreflionem magis fortem et vividam boni.
Caeterum, horum utrum melius, ambigitur : dein, num natura humana utrumque fi-
mul apud fe retinere polfit, non inquiricur.

Atque quantum ad id, de quo ambigitur, ventilari coepit ilia controverfia inter So-
cratem et fophiftam quendam. Ac Socrates quidem aflerebat, Felicitatem fit am efle
in animi pace conftante, ettranquillitate: fophilta vero in hoc, Vt quis multum appetat,
et multum fruatur. ■ Quin et ab argumentis delapfi funt ad convitia; dicente fophifta,
felicitatem Socratis, ftipitis vel lapidis elTe felicitatem; e contra Socrate, fophiftae feli- *
citatem, felicitatem efle fcabiofi, qui perpetuo pruriret et fcalperet. Neque tamen de-
funt utrique fententiae fua firmamenta. Nam Socrati alTentitur vel Epicuri fcholaipfa,
quae virtutis, ad felicitatem, partes efle maximas, non diffiteatur. Quod ii ita fit,
certo certius eft, virtutis majorem c^t ufum in perturbationibus fedandis, quam in rebus

cupitis

Cap.IL DE AVGMENTIS SCIENTI All V M. r8o

cupitis adipifeendis. Sophiftae autem nonnihil fufFragari vidctur affertio ilia, cujus a
nobis mentio modo facta eft, quod videlicet bonum perfectivum bono confcrvativo fit
fuperius ; quippe quia cupitarum rerum adeptiones naturam vidcantur fenfim perficere :
quod licet \cre non faciant, tamen et motus ipfe in circulo, fpeciem nonnullam prae fe
fert motus progreffivi.

At fecunda quaeftio (num fcilicet natura humana non poffit et animi tranquillitatem,
et n i: rem, limul retinere) rite definita, priorem illam reddit otiofam et fu-

pervacaneam. Annon enim vidcmus, hand raro animos nonnullorum ita faclos et
compoiitos, ut voluptatibus afficiantur vol maxime cum adfint, et tamen earum jactu-
ram non gravate ferant : Itaut feries ilia philofophica, No/? uti, ut non appetas ; non
appetere, ut . , tur clfe pufilli cujufdam animi, et diffidentis. Sane,

.rinae pteraeque philofophorum videntur eflepaulo timidiores, et cavere homini-
bus pluiquam natura rerum poltulat. Veluti, cum mortis formidinem medendo au-
gent. Etenim, cum nihil Miudfere vitam humanam faciant, quam mortis quandam
praeparationem et difciplinam, quomodo fieri poflit, ut ille holtis mirum in modum
non videatui tcmbilis, contra quem muniendi nullus fit finis ?.' Melius poeta (ut inter
ethnicos ;)

A ^ ' finem vitae extremum inter munera ponat

A.
Similiter et in omnibus annifi funt philofophi animum humanum reddere nimis uni-
formem et harmonicum : eum motibus contrariis et extremis minime afFuefaciendo.
Cujus caufam arbitror fuiffe, quod ipfi vitae fe privatae dedicarunt, a negotiis et alio-
rum oblcquiis immuni et liberae. Quin potius imitentur homines prudentiam gem-
mariorum ; qui fi forte in gemma inveniatur nubecula aliqua, ant glaciecula, quae ita
poffet eximi, ut magnitudini lapidis non nimium detrahatur, earn tollunt ; aliter vero
inta£tam earn relinquunt : pari ratione, ferenitati animorum ita confulendum eft, ut
non deftruatur magnanimitaSi. Atque de bono individuali haftenus.

Poftquam igitur de bono fuitatis (quod etiam particulare, privatum, individuale,
appeliare folemus) jam dixerimus; repetamus bonum communionis, quod focietatem
intuetur. Iftud nomine officii vocari confuevit: fiquidem vocabulum officii magis
proprie attribuitur animo bene difpofito erga alios : vocabulum virtutis animo intra fe
recte formato et compofito. Verum ifta pars, primo intuitu, fcientiae civili deberi
videtur: attamen, fi diligentius attendas, non ita: fiquidem traftat regimen et impe-
rium uniufcuiufque in feipfum, neutiquam vero in alios. Atque ficut in architectu-
ra, alia res eft, poftes, trabes, et caeteras aedificii partes eftbrmare, et ad aedificandi
ufum praeparare ; alia autem, eafdem ad invicem aptare et compaginare : ficut etiam
in mechanicis, inftrumentum aut machinam fabricare et conficere, non idem eft, quod
fabricatum erigere, movere, et in opere ponere: fie doctrina de conjugatione ipfa
hominum in c:n itate, five focietate, differt ab ea, quae eos reddit ad hujufmodi focie-
tatis commoda conformes et bene afiectos.

Ifta pars de officiis, etiam in duas portiones tribuitur : quarum altera tracfatde offi-
cio hominis in commuai : altera de officiis fpecialibus et refpectivis, pro fingulorum
profellione, vocatione, ftatu, perfona, et gradu. Harum primam, fatis excultam, di-
ligenterque a veteribus et aliis explicatam, jam antea retulimus; alteram quoque,
lparfm qu!de.n traclatam, licet non in corpus aliquod integrum fcientiae digeftam,
reperimu. Neque tamen hoc ipfum, quod fparfim tra£tetur, reprehendimus ; quin-
imo de hoc argumento per partes fcribi longe confultius exiitimamus. Quis enim

tanta

DEAVGMENTIS SCIENTIAKVM. Lib. VII.

tunta fuerit vel perfpicacia vel confidemia, ut de officiis peculiaribus et relativis, fia-
oulorum ordinum ec conditionum, perite et ad vivum difceptare, et deiinire poflit,
aut fuftineat ? Tra&atus autem, qui experientiam non fapiunt, fed ex notitia rerum
generali et fcholaftica tantummodo deprorapti funt, de rebus hujufmodi, inanes plerun-
que evadunt et inutiles. Quamvis enim aliquando contingat, fpe&atorem ea animad-
vertere, quae luforem fugiant; atque jaftetur proverbium quoddam magis audaculum,
quam famim, de cenfura vulgi circa a&iones principum, Jlantem in valle cptime pcr-
It/jlrare montem; optandum tamen inprimis effet, ut non nifi expertiffiraus et veria-
tiinmus quifque fe hujufmodi argumentis imraifceret. Hominum enim fpeculativo-
rum, in materiis aclivis, lucubrationes, iis, qui in agendo fuerint exercitati, nihiio
meliores videntur, quam dilTertationes Phonnionis de bellis aeftimatae Iunt ab
Hannibale, qui eas habuit pro fomniis et deliriis. Vnum duntaxat vitium illos
occupat, qui de rebus ad fuum munus aut artem pertinentibus libros confcribunt ;
quod fcilicet in illis ipfis Spartis fuis ornandis atque attollendis modum tenere
nefciant.

In hoc genere librorum, piaculum foret, non meminiffe (honoris caufa) excellentif-
fimi illiusoperis, a majeftate tua elucubrati, De officio regis. Scriptum enim hoc plu-
rimos intra fe cumulavit ac recondidit thefauros, tarn confpicuos, quam occultos, theo-
logiae, ethicae, et politicae ; inGgni cum afperlione aliarum artium : eftque, meo ju-
dicio, inter fcripta, quae mihi perlegere contigerit, praecipue fanumet folidum. Non
illud ullo loco, aut inventionis fervore aeftuat, aut indiligentiae frigore torpet aut dor-
mitat; non vertigine aliquando corripitur, unde in ordine fuo fervando ccnfundatur
aut excidat : non digreflionibus diftrahitur, ut ilia, quae nihil ad rhombum funt, ex-
patiatione aliqua flexuofa comple&atur : non odoramentorum aut pigmentorum fucis
adulteratur ; qualibus i 11 i utuntur, qui leclorum potius dele£tationi, quam argumenti
naturae inferviunt : ante omnia vero, fpiritu valet illud opus non minus, quam cor-
pore, utpote quod et cum veritate optime confentiat, et ad ufum fit accommodatilh-
mum. Quinetiam vitio illo, de quo paulo ante diximus (quod, fi in alio quopiam, in
rege certe, et fcripto de majeftate regia, tolerandum fuerit) omnino caret; nempe,
quod culmen et faftigium regium non immodice aut invidiofe extollat; fiquidem maje-
itas tua regem non depinxit aliquem, Aflyriae aut Perfiae, gloria et externo faftu niten-
tem, et corufcantem : fed vere Mofem, aut Davidem, paltores fcilicet populi fui. Ne-
que vero mihi unquam memoria excidet diftum quoddam vere regium, quod in lite
graviffima terminanda majeftas tua, pro facro illo, quo praeditus es, fpiritu ad po-
pulos regendos, pronunciavit ; nimirum, Regesjuxta leges regnorum fuorum gubernacula
traclare, quemadmodum et Deusjuxta leges naturae: et aeque raro praerogativam Mam
fa am, quae leges tranfcendit, ab illis ufurpandam, ac a Deo vi demits it fur pari poteftatem
miracula patrandi. Nihiio tamen fecius, ex libro illo altero, a majeftate tua confcripto,
De libera monarchia, fatis omnibus innotefcit, non minus majeftati tuae cognitam effe et
perfpeftam plenitudinem poteflatis regiae, atque ultimitates (ut lcholaftici loquuntur)
iurium regalium, quam officii etmuneris regii limites et cancellos. Non dubitavi igi-
tur in medium adducere librum ilium, a ma]eftatis tuae calamo exaratum, tanquam ex-
emplum primarium et maxime illuftre traftatuum de peculiaribus et refpec"tivis officiis.
Quo de libro, quae a me jam dicVa funt, dixiffem profeclo, li ante annos mille a rege
quopiam confcriptus fuiiTet. Neque vero me movet decorum illud, quod vulgo prae-
fcribitur, ne quis coram laudetur : modo laudes illae nee modum excedant, nee intem-
peftive, aut nulla data occalione, tribuantur. Cicero certe, in luculentifnma ilia ora-
tione fua pro M. Marcello, nihil aliud agit, quamut exhibeat tabulam quandam, fingu-

5 ^afi

Cap. IT. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 191

lari artificio depiftam, de laudibus Caefaris, licet coram ipfo oratio ilia haberctur.
Quod et Plinius fecundus fecit erga Trajanum. Itaque jam ad propofkum rever-
tamur.

Pertinet porro ad hanc partem de officiis refpe&ivis vocationum, et profeffionum
Gngularum, do&rina alia, tanquam priori relativa, five oppofita ; nimirum de frau-
dibus, cautelis, impofturis, et vitiis ipfarum : fiquidem depravationes et vitia ofliciis
et virtutibus opponuntur. Neque omnino de his, in plurimis fcriptis et tra£huibus,
filetur: led faepe ad ilia notanda faltem obiter excurritur. At quo tandem modo?
Per latiram fcilicet, et cynice (more Luciani) potius, quam ferio et graviter. Etenim,
plus operae impenditur, ut pleraque in artibus, etiam utilia et fana, maligno dente velli-
eentur, etad ludibrium hominibus exponantur, quam ut quae in iifdem corrupta funt
et vitiofa, fecernantur a falubribus et incorruptis. At optime Salomon : quaerenti deri-
fori fcientinm, ipfafe abfcondit, fed fludwfo ft abviam* Chiicunque enim ad fcientiam
accedat ammo irridendi et afpernandi, inveniet proculdubio quae cavilletur plurima.ex
qui bus vero doftior fiat, perpauca. Verum, tra<5latio hujus, de quo loquimur, argu-
menti, gravis et prudens, atque cum integritate quadam et finceritate conjuncla, inter
munitilhma virtutis ac probitatis propugnacula videtur numeranda. Nam ficut fabu-
lofe perhibetur de bafilifco, fi primus quempiam confpexerit, illico hominem perimit;
ii quis ilium prior, bafilifcus perit: pari ratione, fraudes, impofturae, et malae artes,
fi quis eas prior detexerit, nocendi facilitate privantur ; quod ii illae praevenerint, turn
vero, non alias, periculum creant. Eft itaque quod gratias agamus Machiavcllo, et
hujuimodi fcriptoribus, qui aperte et indiifimulanter proferunt, quid homines facere
foleant, non quid debeant. Fieri enim nullo modo poteft, ut conjungatur ferpentina
ilia prudentia cum innocentiacolumbina, nifi quis mali ipiius naturam penituspernofcat.
Abique hoc enim deerunt virtuti fua praefidia et munimenta. Imo, neque ullo modo
polfit vir bonus et probus malos et improbos corrigere et emendare, nifi ipfe prius
omnia malitiae latibula et profunda exploraverit. Etenim, qui judicio plane corrupto
funt, et depravato, hoc habent, ut praefupponant honeftatem in hominibus ab infcitia
et fimplicitate quadam morum oriri ; atque ab eo tantum, quod fides habeatur con-
cionatoribus, et paedagogis ; item libris, praeceptis moralibus, et iis, qui vulgo prae-
dicantur et decantantur, fermonibus : adeo ut, nifi plane perfpieiant, opiniones fuas
pravas, ac corrupta et detorta principia, non minus illis, qui hortantur et admonent,
quam fibi ipiis. ciie explorata et cognita, probitatem omnem morum et confiliorum
al'pernentur: juxta oraculum illud Salomonis mirabile; Non recipit ftuttus verba fru-
dentiae, nifi ea dixeris, quae verfcmtur in corde ejus. Hanc autem partem, de cautelis,
ct vitiis rc-tpec'tivis, inter defiderata numeramus: eamque nomine fatirae feriae, five
traclatvis de interioribus rerum, appellabimus.

m ad do£trinam de officiis refpeftivis pertinent officia mutua, inter maritum et
u::orem, paretites Lt iibercs, dominum et fervum: fimiliter leges amicitiae, et gratitu-
di.'is; nee non civiles obligationes fraternitatum, coilegiorum ; etiam vicinitatis; ac
ilium: vcrum imelligatur hoc femper, ilia iftic traftari, non quatenus funt partes
focietatis civilis (id enim ad politicam refertur) fed quatenus animi iingulorum, ad ilia
fociel 1 incula tuenda, initrui et praLdilponi debeant.

At dcclrina de bono communionis (quemadmodum et ilia de individuali) bonum
traftat, non tantum limpliciter, fed et comparate : quo fpe-5tat officia perpendere, in-
ter hominem et hominem ; inter cafum et cafum; inter privata et publica ; inter tem-
\us praefens et futurum: ficut videre eft in animadverfione ilia fevera et atroci L,

Bruti,

1^2

BE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib, VII.

Bruti, contra filios fuos, illam a plerifque in coelum laudibus efferri ; at alius quifpiam
dixit :

Inf elite, utcunque ferent ea fata m'mores.
Id ipfum licet intueri in coena ilia, ad quam invitati funt M. Brutus, C. Caffius, et
alii, lllic enim, cum ad animos explorandos, circa confpirationem in caput Caefaris
intentatam, quaeftio aftute mota effet, Numlicitum foret tyrannum occidere? ibant
convivae in opiniones diverfas ; dum alii dicerent, plane licere, quod fervitus ultimum
effet malorum ; alii minime, quod tyrannis minus exitialis effet, quam bellum civile.
Tertium autem genus, veluti ex fchola Epicuri, afferebat, indignum effe prudentes
periclitari pro ftultis. Verum plurimi funt cafus de officiis comparatis ; inter quos fre-
quenter ille intervenit: Vtrum a juftitia defleftendum fit, propter falutem patriae, aut
hujufmodi aliquod infigne bonum in futuro ? Circa quern Jafon Theffalus dicere fole-
bat : Aliqua- funt injufte facienda, ut multa jufte fieri poffmt. Verum replicatio in
promptu eft: Autforem praefentis juftitiae habes; fponforem futurae non habes. Se-
quantur homines, quae in praefentia bona et jufta funt ; futura divinae providen-
tiae remittentes. Atque circa doclrinam de exemplar!, five de bono, haec didta lint.

CAPVT TERTIVM.

Partitlo doclrinae de cultura anim'i ; in doclrinam de ch iSleribus animonim; de
affeclibus ; et de remediis, five curat'ion'ibus. Appendix da£i ufdem de con-

vruitate inter bonum anirni, et bonum corporis.

NVNC igitur, poftquam de fruftu vitae (fenfu intelligimus philofophico) verba
fecerimus; fuperelr, ut de cultura animi, quae ei debetur, dicamus: fine qua
pars prior nihil aliudvidetur, quam imago quaedam, aut ftauv-i, pulchra quidem ai.
fed motu et vita deftituta. Cui fententiae Ariftoteles ipfe difertis verbis fuffraga-
tur : NeceJ/e efl igitur de virtute dicere, et quid fit, et ex quibus gignatur. Inutile enim
ferefuerit, virtutem quidem tioffe, acquirendae autem ejus modos et vias ignorare. Non
enim de virtute tantum, quafpeciefit, quaerendiun eft, fed et quomodo fui copiam faciat :
zitrumque enim volumus, et rem ipfam noffe, et ejus compotes fieri: hoc autem ex voto non
fuccedet, nifi fciamus, et ex quibus, et quo modo. Verbis adeo exprefiis, atque etiam
iterato, banc partem inculcat ; quam tamen ipfe non perfequitur. Hoc fimiliter illud
eft, quod Cicero Catoni juniori, veluti laudem non vulgarem, attribuit; quod fcilicet
philofophiam amplexus effet, non difputandi caufa, ut magna pars, fed ita vivendi.
Quamvis autem, pro temporum, in quibus vivimus, focordia, paucis curae fit, ut ani-
mum fedulo colant et componant, et vitae rationera ad normam aliquam infiituant
(fecundum illud Senecae, De partibus vitae quifque deliberat ; defumma nemo: adeo ut
haec pars cenferi poffit fupervacua) illud tamen minime nos movet, ut earn inta&am
relinquamus, quin potius cum illo Hippocratis aphorifmo concludimus; ^ui gravi morbo
correpti, dolores nonfentiunt, Us mens aegrotat. Medicina illis hominibus opus eft, non
folum ad curandum morbum, fed ad fenfum expergefaciendum. Quod fi quis objiciat,
animorum curationem, theologiae facrae munus efle, veriflimum eft quod afferit; atta-
men philofophiam moralem in famulitium theologiae recipi, inftar ancillae prudentis,
et pediffequae fidelis, quae ad omnes ejus nutus praefto fit, et miniftret, quid prohi-
beat? etenim quemadmodum in Pfalmo habetur, quod Oculi ancillae perpetuo ad mania

dominae

Ca*. in. DE A VG MENTIS S C I E N T I A R V M. 1 9

dominae refplciunt ; cum tamen minime dubium fit, quin haud pauca ancillae fudicio
ct curae relinquantur ; codem modo et ethica obiequium theologiae omnino praeftare
debet, cjufque praeceptis morigera effe; ita camen ut et ipfa, intra fuos limites, haud
pauca fana et utilia documenta contihere poflit.

Hanc igitur partem (quando praeftantiam ejus in animo rccolo) in corpus doftrin i :
nondum redaftam, non pollum non vehcmenter mirari. Earn igitur, ex more noil; \
cum inter dcliderata collocemus, aliqua ex parte adumbrabimus.

Ante omnia igitur in hac re (iicut et in univerfis, quae fpeftanj ad pra&icam) ratio
nobis eit fubduccnda, quid in noltra lit potcftatc, quid non. In altero enim datur alte-
ratio, in altero vcro applicatio tantum. Agricolae nullum eft imperium, aut in natu-
ram foli, aut in aeris temperies; itidem nee medico, aut in cralin et conftitutionera
naturalem aegri, aut in accidentium varietatcni. At in cultura animi, et morbis ejus
perfanandis, tria in confiderationcm veniunt ; characteres diverfi difpofitionum ; af-
fe&us, et remedia: qucmadmodum et in corporibus medicandis proponuntur ilia tria;
complexio, five conftitutio aegri, morbus, et curatio. Ex illis autem tribus, pofirc-
mura tantum in noftra poteftate iitum eft ; priora duo non item. Verum et in illis
ipiis, quae in poteftate noftra non funt, non minus diligens facienda eft inquifitio,
quam in illis, quae poteftati noftrae fubjiciuntur. Etenim illorum perfpicax et accu-
rata cognitio fublternenda eft doftrinae de remediis, ut eadem commodius et felicius
applicentur. Neque enim veftis corpori aptari pofiit, nil! meniura corporis ante exci-
piatur.

Primus igitur articulus doctrinae de cultura animi verfabitur circa diverfos chara-
cteres ingeniorum five difpofitionum. Neque tamen loquimur de vulgatis illis pro-
penfionibus in virtutes etvitia; aut etiam in pertubationes et aftecTais : fed de magis
intrinfecis et radicalibus. Sane fubitt animum, etiam in hac parte, nonnunquam ad-
miratio, quod a fcriptoribus, tarn ethicis, quam politicis, ut plurimum neglecla aut
praetermilfa fit; cum utrique fcientiae clarifilmum luminis jubar affundere poffit. In
traditionibus aftrologiae non infeite omnino diftincta funt ingenia, et difpofitiones ho-
minum, ex praedominantiis planetarum ; quod alii a natura fafli fint ad contempla-
tiones; alii ad res civiles; alii ad militiam ; alii ad ambitum; alii ad amores ; alii ad
artes ; alii ad genus vitae varium. Item apud poetas (heroicos, fatiricos, tragico-,
comicos) fparguntur ubique fimulacra ingeniorum, licet fere cum exceflu, et prae-
tcr modum veritatis. Q^iin et hoc ipfum argumentum, de diverfis charafteribus in-
geniorum, eft ex iis rebus, in quibus fermones hominum communes (quod valde
raro, interdum tamen contingit) libris ipfis funt prudentiores. At longe optima
hujus traclatus fupellex et fylva peti debet ab hifloricis prudentioribus : neque tamen
ab elogiis tantum, quae fub obitum perfonae alicujus illuftris fubnectere folent, fed
multo magis ex corpore integro hiiloriae, quoties huiufmodi perfona veluti icenam
confeendat. Ilia enim intertexta imago, potior videtur defcriptio, quam elogii cen-
lura: qualis habetur apud T. Livium, Africani et Catonis majoris ; apud Taciturn,
Tiberii, Claudii, et Neronis; apud Herodianum, Septimii Severi; apud Philippum Co-
mineum, Lodovici undecimi Gallorum regis ; apud Francifcum Guicciardinum, Ferdi-
nandi Hifpani, Maximiliani Caefaris, et Leonis, et Clementis, pantificum. Illi enim
fcriptores, harum perfonarum, quas fibidepingendas delegerunt, effigies quafi perpetuo
intuences, nunquam fere rerum geftarum ab ipiis mentionem faciunt, quin et aliquid
infuper de Datura ipforum infpergant. Etiam nonnullae, in quas incidimus, relatipn( 5
de conch vibus pontificum, characteres de moribus cardinalium bonos exhibuerunt :
Iicut et Literae legatorum, de conliliariis principum. Fiat itaque'ex ea, quam diximus,
Vol. IV. C c materia

j

i94

D E A V G M E N T I S SGIENTIARVM. Lin. VH.

materia (quae certe fertilis eft et copiofa) traftatus diligens et plenus. Keque vero vo-
lumus, uc charafteres ifti in ethicis (utfitapud hiftoricos, et poetas, et in fermonibus
communibus) excipianmr, tanquam imagines civiles integrae; fed potius ut imaginum
ipfarum lineae et duftus magis fimplices; quae inter fe compofitae et commixtae quaf-
cunque effigies eonftituunt: quot etquales eae font, et quomodo inter fe connexae et
fubordinatae; ut fiat tanquam artificiofa et accurata ingeniorum et animorum diflectio,
atque ut difpoiltionum, in hominibus individuis, fecreta prodantur, atque ex eorum
notitia, curationum animi praecepta rec~tius inilituantur.

Neque vero charafteres ingeniorum, ex natura impreffi, recipi tantum in hunc trae-
tatum debent; fed et illi, qui alias animo imponuntur, ex fexu, aetate, patria, vale-
tudine, forma, etfimilibus : atque infuper illi, qui ex fortuna, veluti principum, nobi-
lium, ignobilium, divitum, pauperum, magiftratuum, idiotarum, felicium, aerum-
noforum, et hujufmodi. Videmus enim, Plautum miraculi loco habere, quod fenex
quis fit beneficus; benimitas hnjus, ut adokfcentuli ejl. D. autem Paulus, feverita-
tem difciplinae erga Cretenfes praecipiens {increpa eos dure) ingenium gentis ex poeta
accufat, Cretenfes Temper mendaces, malae bafiiae, ventres pigri. Salluftius id in regum
ingeniis notat, quod apud eos frequens fit contradiftoria appetere : Plerunque regiae
vokmtates, ut vehementes funt, fie mobiles, faepeque ipfaefibi adverfae. Tacitus ob-
fervat, honores et dignitates ingenia hominum in deterius faepius fleftere, quam in
melius ; folus Vefpafiamis mutatus eft in melius. Pindarus illud animadvertit, fortu-
nam fubitam et indulgenteni, aniinos plerunque enervare et folvere ; funt, qui mag-
nam f elicit atem concoquere von pofjunt. Pfalmus innuit, facilius efle modum adhi-
bcre et temperamentum in fortunae ftatu, quam in incremento : Divitiae ft affluent,
nolite cor appenerc. De fimilibus quibufdam obfervationibus ab Ariftotele in Rhetoricis
mentioncm obiter fatkim non inficior, nee non in aliorum fcriptis nonnullis fpariim:
verum nunquam adhuc incorporatae fuerunt in moralem philofophiam; ad quam prin-
cipaliter pertinent: non minus certe quamadagriculturam, traftatus de diverfitate foli et
glebae; aut ad medicinam, traftatus de complexionibus aut habitibus corporum diver-
fis. Id autem nunc tandem fieri oportet, nifi forte imitari velimus temeritatem empi-
ricorum, qui iifdem utuntur medicamentis ad aegrotos omnes, cujufcunque fint con-
ftitutionis.

Sequitur do£trinam de characleribus doftrina de afieftibus et perturbationibus, qui
loco morborum animi funt, ut jam dictum eft. Quemadmodum enim peloid prifci
de democratiis dicere folebant ; quod populus effet mari ipfi fimilis, oratores autem
vends: quia ficut mare per fe placidum foret et tranquillum, nifi a ventis agitaretur
et turbaretur; fie et populus eflet natura fua pacatus et traftabilis, nifi a feditiofis ora-
toribus impelleretur et incitaretur: fimiliter vere affirmari poflit, naturam mentis hu-
manae fedatam fore, et fibi conftantem, fi affeclus, tanquam venti, non tumultuaren-
tur, ac omnia mifcerent. Et hie rurfus fubiit nova admiratio, Ariftotelem, qiii tot
libros de ethicis conferipfit, affeclus, ut membrum ethicae principale, in illis non tra-
claffe; in rhetoricis autem, ubi traftandi interveniunt fecundario (quatenus fcilicet ora-
tione cieri aut commoveri poffint) locum illis reperiffe (in quo tamen loco de iis,
quantum tarn paucis fieri potuit, acute et bene differuit) nam difceptationes ejus de
Voluptate et dolore huic traftatui nullo modo fatisfaciunt ; non magis, quam qui de
luce et lumine tantum fcriberet, de particularium colorum natura fcripfiffe diceretur:
fiquidem voluptas et dolor erga affectus particulares ita fe habent, ut lux erga colores.
Meliorem certe in hoc argumento (quatenus ex his, quae nunc extant, conjicere li-
reat) diligentiam adhibuerunt Stoici; attamen talem, quae potius in definkionum fub-
4 tilitate

Gap. III. D E A V G MENTIS SCIENTIARV M. 195

t

iilitate, q-iam in tractatu aliquo pleno et fufo, eonfifteret. Equidem re] 1 io etiam
ibellos quofdam elegantes, de nonnullis ex affe&ibus; veluti de ira, de inutili verc-
cundia, ( tiis perpaucis. Sed a verum omnino dicendum fit, do&ores hujus fcien-
tiae pra unt poetae et hiftorici, in quibw ad vivum depingi et diffecari fo

quomodo affe&us excitandi funt et accendendi? quomodo leniendi et fopiendi ? quo-
modo rurfus co'ntinendi ac refracnandi, ne in actus erumpanL? quomodo itidein fe,
licet compreffi et occultati, prodant? quaS operationes edant? quas vices fubcant ?
qualiter fibi mutuo implicentur ? qualiter inter fe digladientur et opponantur; ct
innumera hujus generis. Inter quae hoc ultimurn plurimi eft ulus in moralibus et ci-
vilibns ; qualiter (inquam) aihxtus affeftura in ordinem cogat; et alterius auxilio, ad
alterum fubjugandum, uti liceat ? Venatorura et aucupum more, qui beftiae opera ad
bellias, volucris alicujus ad volueres capiendas utuntur: quod iortafie aliter ex fefe,
abfque hrutorum auxilio, homo tarn facile praeftare non poffit. Quin et hoc funda-
mento nititur excellens ille, et per omnia patens, ufus in civilibus praemii et poenae ;
quae rerumpublicarum columen funt; cum atlectus illi praedominantes formidinis et
fpei, alios omnes affeftus noxios coerceant et fupprimant. Etiam ficut in regimine
ftatus, non raro fit ut faftio faclione in officio contineatur ; fimiliter fit et in regimine
memis interno.

Pervenimus nunc ad ilia, quae in noflra funt poteflate, quaeque operanturin ani-
mum, voluntatemque et appetitum afficiunt et circumagunt; ideoque ad immutandos
mores plurimum valent. Qua in parte debuerant philoiophi ftrenue et gnaviter
inquirere, Ue viribus et energia confuetudinis, exercitationis, habitus, educationis,
imitationis, aemulationis, conviftus, amicitiae, laudis, reprehenfionis, exhortationis,
famae, legum, librorum, ftudiorum, et fi quae funt alia. Haec enim funt ilia, quae
regnant in moralibus; ab iftis agentibus animus patitur et diiponitur; ab litis, veluti
ingredientibus, conficiuntur pharmaca, quae ad confervandam et recuperandam
animi fanitatem conducant, quatenus remediis humanis id praellari polfit. Ex
quorum numero unum aut alterum feligemus, in quibus paululum immoremur,
ut reliquis fint exemplo. De confuetudine igitur et habitu, pauca delibabimus.

Opinio ilia Arillotelis plane mihi videtur angultias quafdam contemplationis, et
negligentiam fapere: cum afierit in illas aftiones, quae naturales funt, conkietudinem
nihil poffe : exemplo ufus, quod fi lapis millies projiciatur in ahum, ne inclinationem
quidem fponte afcendendi acquirit: quinetiam quod faepius videndo, aut audiendo,
nihilo melius aut videmus, aut audimus. Quamvis enim hoc teneat in ahquibus, ubi
natura eft peremptoria (cujus rei caufas reddere in praelentia non vacat) aliter tamen in
illis fit, in quibus natura, fecundum latitudinem quandam, patitur intentionem et re-
mifiionem. Sane videre potuit, chirothecam paulo arctiorem, manui faepius indu-
ceado, laxiorem reddi; baculumufu et mora in contrarium ilexus lui naturalis incur-
vari, et in eodem ftatu paulo poft durare; vocem exercitando, magis fieri robuftam
et fonoram; frigora aeftumque confuetudine tolerari ; et ejuldem generis complura.
O^uae quidem pofteriora duo exempla propius accedunt ad rem, quam quae ab ipfo
adducta funt. Attamen, utcunque hoc fe habeat, quo magis verum fuerit, tam vir-
tutes, quam vitia, in habitu confiftere; eo magis ei contendendum fuerat, ut normas
praefcriberet, quomodo hujufmodi habitus fuerint acquirendi aut amovendi : plurima
fiquidem confici poffint praecepta de prudenti inftitutione exercitationum, animi non
minus, quam corporis. Ulorum paucula recenfebimus.

Primum erit, ut jam a principio caveamus a penfis, vel magis arduis, vel magis
pufillis, quam res poftulat: nam fi oneris nimium imponatur, apud mgenium medi-

C c 2 ocre>

i96 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM Lid. YI%

ocre, benefperandi alacritaternobtundes; apud ingenium fiduciae plenum opinionem
concitabis, qua plus fibi polliceatur, quara praeftare point ; quod fecum trahit focor-
diam. In utroque autem ingenii temperainento fiet ut experiraentum expeftationi non
fatisfaciat : id quod animum femper dejicit, et confundit. Quod fi penfa leviora fue-
rint, magna inducitur, in progreilionis fumma, jactura.

Secundum erit, ut ad exercendam facultatem aliquam, quo habitus comparetur, duo
imprimis teinpora obferventur : alterum, quando animus optime fuerit ad rem difpofi-
tus ; alterum quando pefume : utex priore, plurimum in via promoveamus; ex pofte-
riore nodos obicefque animi contentione ftrenua deteramus, nude tempora media facile
et placide labentur,

Tertium erit illud pracceptum, cujus Ariftoteles obiter meminit ; Vl totis viribus
(citra tamen vitium) nitamur in contrarium iilius, ad quod natura maxime impellimur :
ikutcumin adverfum gurgitis remigamus; aut baculum incurvum, ut rectum fiat, in
contrarium flectimus.

Quartum praeceptum ex illo axiomate pendet, quod veriffimum eft ; animum ad
quaecunque f elicius trahi et fuavius, ii illud, quo tendimus, in intentione operantis non
lit principale, fed tanquam aliud agendo fuperetur; quoniamita fert natura, ut necef-
iitatem et imperium durum ferme oderit. Sunt et alia multa, quae utiliter praecipi
poflint, de regimine confuetudinis ; confuetudo enim, ii prudenter et perite inducatur,
fit revera (ut vulgo dicitur) altera natura : quod fi imperite et fortuito adminiftretur,
erit tanquam fnnia naturae, quae nihil ad vivum imitetur, fed infcite tantum et de-
formiter,

Similiter fi de libris, et ftudiis, eorumque ad mores virtute et influentia, verba fa-
cere vellemus ; numnam defunt plurima praecepta et confilia fruchiofa, eo fpeclantia?
Annon unus ex patribus, magna cum indignatione, poefim appellavit vintim daemo-
rmm; cum revera progignat -plurimas tentationes, cupiditates et opiniones vanas ?
Annon prudens admodum, et digna, quae bene perpendatur, eft fententia Ariftote-
Itijjfuvenes non e[fe idoneos moralls philofopbiae audltores : quia in illis perturbationum
aeituatio nondum fedata eft, nee tempore et rerum experientia confopita? Atque ut
veruin dicamus, an non ideo fit, ut fcriptorum prifcorum praeftantiflimi libri et fer-
mones (quibus ad virtutem homines efficaciffime invitati funt; tarn auguftara ejus ma-
ieftatem omnium oculis repraefentando, quam opiniones populares, in virtutis ignomi-
niam, tanquam habitu parafitorum indutas derifui propinando) tam parum profint ad
vitae honeltatem, et mores pravos corrigendos, quia perlegi et revolvi non confueve-
runt a viris aetate et judicio maturis, fed pueris tantum et tironibus relinquuntur ? An-
fton et hoc verum eft, juvenes multo minus politicae quam ethicae auditores idoneos
effe, antequam religione et doftrina de moribus et oinciis plane imbuantur : ne forte
iudicio depravati et corrupti, in earn opinionem veniant, non efle rerum differentias
morales veras etfolidas, fed omnia ex utilitate, autfucceffumetienda; ficutpoetacanit :

Pro/per urn et felix fcelus viiftus vocatur.
et rurfus,

Hie crucem pret'iwnfceleris tullt, hie d'tadema.
Ac po;tae quidem haec fatirice et per indignationem loqui videntur: At libri non-
nulli politici idem ferio et pofitive fupponunt. Sic enim Machiavello dicere placet,
S^iod 'ft conhfi(jet Caefarem bello fuperatum fuiffe, Catllina ipfo fuiffct odio/tor : quafi ve-
ro nihil interfuilfet, praeter fortunam folam, inter furiam quandam, ex libidine et fan-
guine conflatam, atque animum excelfum, et inter homines naturales maxime omni-
^um (Ii arnbitio abfuilfet) fufpiciendum. Videmus etiarn ex hoc ipfo, quam necefia-

rium

C ••..•. III. D E A V G MENTIS S C I E N T I A 11 V M. 19 j

homines db&rinas pias ct ethicas, antequam politicam deguftent, plenis fau-
1 laurirc: nimirum, quod qui in aulis principum, et negotiis ciyilibus, a teiieri^

(ut aiunt iculis innutriti funt, nunquam fere linccram ct internum moruinpra-

bitatem affequantur : quanto minus fi accefferit etiain librorum difciplina? Porro, et
in documentis ipfis moral ibus, vel faitem aliquibus eorum, annon cautio pariter eft
adbibenda, ne inde fiant homines pertinaces, arrogantes, et infocjabiles? Juxta illud
Cicen de M. Catone: Haec mus, divina ct egregia, ipjius fcitote

vquam re$ unt omnia non a natura, fed a magifiris.

Suntet axiomata alia complura, de i . aftudiiset libris hominum auimis inge-

antur. Venim eft enimquod dicitille, Abeun, n mores : quod pariter affir-

mandum de cacteris illis rebus, convic~iu, fama, legibus patriis, et reliquis, quas paulo
ante recenfuimus.

Caeterum animi quaedam eft cultura, quae adhuc mag'ts accurata et elaborata
videtur, quam reliquae. Nititur autem hoc fundamento: quod omnium mortalium
animi, certis temporibus, reperiantur inftatu perfeftiore; aliis, in ftatu magis depra^
vato. Hujus igitur culturae intentio fuerit et inftitutum, ut bona ilia tempora fo\c-
antur; prava vero tanquam ex cal'endario deleantur et expunganrar. Acbonorun
quidem temporum fixatio duobus modis procuratur : voti;, aut faitem conftantiffimis
animi decretis, et obfervantiis, atque exercii uon tantum in fe valent

quantum in hoc, quod animum in ofiicioet obedientiajugiter contineant. Malorum
temporum obliteratio duplici itidc : redemptionealiqua, vel ex-

piatione praetexitorum, et novo vitae inftituto, veluti de integro. Verum haec pars
religionem plane fpeftare videtur ; nee mirum; cum moraiis philofophia vera ct
uina (ficut ante dictum eft) ancillae tantum vices erga theologiam fuppleat.
(luamobrem, concludemus hanc partem de cultura animi cum to remedio, quod
omnium ell maxime compendiofum et fummarium, et rurfus maxime nobile et effi-
cax, quo animus ad virtutem efformetur, et in ftatu collecetur perfe&ioni proximo.
Hoc autem ell, ut fines vitae actionumque deligamus, et nobis ipfis proponamus, rectos
et virtuti congruos ; qui tamen tales fint, ut eos affequendi nobis aliquatenus fuppetat
facultas. Si enim haec duo fupponantur; ut et fines a&ionum fint honefti et boni, et
decretum animi de iis affequendis et obtinendis fixum fit et conftans ; fequetur ut con-
tinuo vertat et efibrmet ie animus, una opera, in virtutes omnes. Atque haec certe
ilia eft operatio, quae natura ipfius opus referat, cum reliquae, quae diximus, vide-
antur effe folummodo ficut opera manus. Quemadmodum enim ftatuarius, quando
fimulacrum aliquod fculpit aut incidit, illius folummodo partis figuram effingit, circa
quam manus occupata eft, non autem caeterarum (veluti fi faciem efibrmet, corpus
reliquum rude permanet et informe faxum, donee ad illud quoque pervenerk) e contra
vero natura, quando fiorem molitur, aut animal, rudimenta partium omnium fimul
parit et producit: eodem modo, quando virtutes habitu acquiruntur, dum temperari-
tiae incumbimus, ad fortitudinem, aut reliquas parum proficimus; quando autem rectis
et honeftis finibus nos dedicaverimus penituset devoverimusj quaecunque fuerit vir-
tus, quam animo noftro commendaverint et imperaverint fines illi, reperiemus nos
jamdudum imbutos, et praedifpolitos habilitate et propenfione nonnulla ad earn affe-
quendam et exprimendam. Atque hie poffit efTe ftatus ille animi, qui egregie ab
Ariftotele defcribitur ; et ab eo, non virtutis, fed divinitatis cujufdam charattere infigni-
tur. Ipfa ejus verba haec funt: Immanitati autem confentaneum ejl,opponere earn, quae
fitpra bumanitatem eft, heroicamjive divinam virtutem. Et paulo polt, Nam ut ferae
neque vitium neque virtus eft, fie neque Dei. Sed hie quidem ft at us alt ins quiddam virtuti

eft J

1^8

DE AVG MENTIS S C I E N T I A 11 V M. Lus.VIL

eft ; tile allud quiddam a vitio. Plinius certe ferundus, ex licentia magniloquentiae
ethnicae, Trajani virtutem, divinae, non tanquam imitamentum, fed tanquam exem-
p!ar, proponit, cum ait: Opus non effe hominibus, alias ad Deos pieces fundere, quam ut
benlgnos aeque et propitios fe dominos mortalibus praeftarent, ac Trajanus praeflitijjct,
Verum haec profanam ethnicorum jattantiam fapiunt, qui umbras quafdam corporc
majores prenfabant. At religio vera, et fandta fides Chriftiana, rem ipfam petit: im-
primendo animis hominum charitatem; quae appofitiftime vinculum perfeclicnis appel-
latur, quia virtutes omnes fimul colligat, et revincit. Sane elegantiffnne diftum eft a
Menandro, de amore fenfuali, qui divinum ilium perperam imitatur: Amor melwr
fopbifta laevo, ad humanam vitam. Quibus innuit, morum decus melius ab amore
efformari, quam a fophifta et praeceptore inepto, quern laevum appellat. Siquidem
univerfis fuis operofis regulis et praeceptionibus hominem tarn dextere et expedite
effingere nequeat, ut fe ipfum et in pretio habeat, et fe belle in omnibus componat,
quam amor facit. Sic proculdubio, fi animus cujufpiam fervore charitatis verae in-
cendatur, ad majorem perfeftionem evehetur, quam per univerfam ethicam doftrinam ;
quae fophiftae profeclo habet rationem, fi cum altera ilia conferatur. Quinetiam, ficaf
Xenophon refte obfervavit, Cacteros ajf'eclus, licet animum attollant, eumtamen diftor-
qiiere et difcomponere per ccjlafes et exceffusfuos : amorem verofolum, eum fimul et dilatare
et componere. Sic omnes aliae humanae, quas admiramur, dotes, dum naturam in
majus exaltant, exceffui interim funt obnoxiae: fola autem charitas non admittit ex-
ceffum. Angeli, dum ad potentiam, divinae parem, afpirarent, praevaricati funt, et
ceciderunt : Afcendam et erofimilis Altififimo. Homo, dum ad fcientiam divinae parem
afpiraret, praevaricatus eft, et lapfus: Eritis ficut dii ; fcientes bonum et malum.
Verum ad fimilitudinem divinae bonitatis aut charitatis afpirando, nee Angelus, nee
homo, unquam in periculum venit, aut veniet. Imo ad hanc ipfam imitationem etiam
invitamur : Diligite inimicos veftros, benefacite his, qui oderunt vos, et orate pro perfe-
quentibus et c alumni antibus vos, ut fit is ft Hi Patris veftri, qui in coelis eft, qui fiolem fiuum
criri facit fuper bows et malos, ct pluit fupcr juftos et injuftos. Quin et in ipfo archetypo
naturae divinae, verbafic collocat religio ethnica (optimus, maximus;) Scriptura autem
facra pronunciat; Mifericordia ejus fuper omnia opera ejus.

Hanc itaque moralis doArmae partem, de georgicis animi, jam abfolvimus. In qua,
fi ex intuitu portionum ejus, quas perftrinximus, quis exiftimet, operam noftram in
hoc tantummodo fitam effe, ut ea in artem feu doftrinam redigeremus, quae ab aliis
feriptoribus praetermiffa fint, tanquam vulgata et obvia, et per fe fatis clara et per-
i'picua; fuo judicio libereutatur. Interim illud meminerit, quod ab initio monuimus,
propofitum a nobis effe, non rerum pulchritudinem, fed ufura et veritatem fe&ari.
Recordetnr etiam paulifper commentum illud parabolae antiquae, de geminis Somni
portis:

Sunt gemmae Somni port ae, quorum altera fertur

Cornea, qua veris facilis datur exit us umbris :

Altera candenti perfecla nitens elephanto ;

Sedfalfa ad caelum mittunt infonmia manes.
lr.fknls fane magnificentia portae eburneae; tamen fomnia vera per corneam com-

meant.

Additamenti vice poni poffit circa docVinam ethicam obfervatio ilia; inveniri nimi-

'rum relationem et congruitatem quandam, inter bonum animi, et bonum corporis.

Nam ficut bonum corporis conftare diximus ex fanitate, pulchritudine, robore, ac vo-

luptatej lie animi bonum, fi juxta moralis doftrinae fcita illud cjntemplemur, hue

tenderc

Cap.IH. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. r99

tendere peripiciemus, at animum reddat fanum, et a perturbationibus immunem •
pulchrum, veriqae decoris ornamentis excultum; fortem, ac agilem ad omnia vitae
muniaobeunda; denique non ftupidum, fed voluptatis et folatii honelti fenlum vivide
retinentem. Haec autem, ficut in corporc, ita et in animo raro fimul omnia conjun-
guntur. Facile enim videre ell multos, ingenii viribus et fonimdine animi pollente?,
quos infeftant tamen perturbationes; quorumque etiam moribus vix aliquid de^anda^
aut venuftatis afpergitur : alios, quibus abunde eft in moribus elegantiae et venuftati>\
illis tamen non fuppetit, aut probitas animi, ut velint, aut vires, ut poflint recte agere:
alios, animo praeditos honelto, atque a vitiorum labe repurgato, qui tamen nee fibi
ipfis ornamento funt, nee reipublicae utiles : alios, qui iftorum fortafle trium com-
potes funt, fed tamen Stoica quadam triftitia et ftupiditate praediti, virtutis quidem
aftiones cxercent, gaudiis non pcrfruuntur. Quod li contingat, ex quatuor iftis duo
aut tria aliquando concurrere, rariffime tamen fit, quemadmodum diximus, ut omnia.
Jam vero principals iftud membrum philofophiae humanae, quae hominem contem-
piatur, quatenus ex corpore confiftit atque anima*fed tamen fegregatum, et citra focie-
ratem, a nobis, pertractatum eft»

FRAN>

FRA N C I S C I

BARONIS DE VERVLAMIO,

VICE-COMITIS SANCTI ALBANI,

D E

': DIGNITATE et AVGMENTIS

SCIENTIARVM

LIBER OCTAVVS.

AD REGEM S V V M.

CAPVT PRIMVM.

Partitlo doclrinae chilis, in doclrinam de converfatione; doclrinam de negotiis; et do*

clrinam de imperio, five repub/ica.

VETVS eft narratio, rex optime, conveniffe complures philofophos folenniter,
coram legato regis exteri, atque fingulos pro virili parte fapientiam fuam often-
taflfe ; ut haberet legatus, quae referret de mirabili fapientia Graecorum. Vnus
tamen ex eorum numero filebat, et nihil adducebat in medium : adeo ut legatus ad
eum converius diceret ? Tu vera quid babes, quodreferam? Cui ille; Refer (inquit) regt
tuo, te inveniffe apudGraecos aliquem, qui tacere fciret. Equidem oblitus eram, in hac
artium fynopfi, artem tacendi interferere : quam tamen (quoniam plerunque defidere-
tur) exemplojam proprio docebo. Etenim, cum me tandem ordo rerum ad illud de-
duxerit, ut paulo poll de arte imperii traftandum fit, cumque ad tantum regem fcri-
bam, qui perfeftus adeo in ea arte fit magifter, ipfamque ab incunabulis fuishauferit:
nee omnino immemor effe poffim, qualem apud majeftatem tuam locum fuftinuerim :
confentaneum magis exiltimavi, me ipfum tacendo de hac re, apud majeftatem tuam,
quam fcribendo, probare. Cicero vero, non folum artis, verum etiam eloquentiae
cuiufdam, quae in tacendo reperiatur, meminit. Cum enim fermones nonnullos fuor,
cum alio quodam, ultra citroque habitos, in epiftola quadam ad Attticum commemo-
raffet, fie fcribit : Hoc loco, fumpfi aliquid de tua eloquent ia; namtacui. Pindarus vero
(cui illud peculiare eft, animos hominum inopinato, fententiola aliqua mirabili, vcluti
virgula divina, percutere) hu')ufmodi quidpiamejaculatur: Interdum magis afficiitnt non
dicla., quam dicla. In hac parte igitur, tacere, aut, quod lilentio proximum eft, brevis

admodum

Cap. I. DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. 201

admodum effe decrevi. Verum, antequam ad artes imperii perveniam, baud pauca
de aliisdo&rinae civilis portionibus func praemittenda.

Scientia civilis verfatur circa fubje&um, quod caeterorum omnium maxime eft ma-
teriae immerfum : ideoque difficillime ad axiomata reducitur. Sum tamen nonnulla,
quae banc difficultatem levant. Primo enim, quemadmodum Cato Hie cenforius de
Komanis fuis dicere folitus eft : Ovibus eos Jimiles effe, quarum gregem integrum mincre
quis molejlia ageret, quam unam aliquant : quoniamji paucas ex grege, ut reel am ineant
v'uim, propel 1 ere fojfis, caeterae ultro feqaentur. Similiter, hoc quidem refpedtu, ethi-
cae munus eft quodammodo illo politicaedirhcilius. Secundo proponit iibi etbica, ut
animus bonitate interna imbuatur, et cumuletur : at civilis fcientia nihil amplius poftu-
lat praeter bonitatem externam: haec enim ad focietatem fufficit. Itaque non raro
accidit, ut regimen lit bonum, cempora mala : fiquidem in facra hiftoria illud non
femel occurrit (cum de regibus bonis et piis narretur) fed adhuc populus nondirexerat
cor fuum adDominum Deum pat rum fuorum. Itaque et hoc quoque refpeftu, duriores
partes funt ethicae. Tertio, hoc habent refpublicae, ut tanquam machinae grandiores
tardius moveantur, nee fine magno molimine ; unde baud tarn cito labefa&aniur :
ficut enim in Aegypto feptem anni fertiles, Iteriles feptem fuftentarunt ; ita in rebuf-
publicis priorum temporum bonainltitutioerlicit, utfequentium errores non (hitim per-
niciem inferant : at fingulorum hominum decreta, et mores, magis lubito fubverti fo-
lent. Hoc denique ethicam gravat, politicae fuccurrit.

Scientia civilis tres habet partes, juxta tres focietatis acViones fummarias; docrrinam
de converfatione ; docbrinam de negotiis, et doctrinam de imperiofive republica; tria
fiquidem funt bona, quae ex lbcietate civili homines fibi parare expetunt : folamen
contra folitudinem, adjumentum in negotiis, et prote<ftio contra injurias. Suntque
iftae tres prudentiae plane inter fe diverfae, et faepenumero disjunftae ; prudentia in
converfando, prudentia in negotiando, et prudentia in gubernando.

Enimvero, quod ad converfationem attinet, ilia certe afte&ata efle non debet, at
multo minus negle&a ; cum prudentia in ejus moderamine, et decus quoddam morum
in fe ipfa prae fe ferat, et ad negotia, tarn publica, quam privata, commode admini-
ftranda, plurimum juvet. Etenim ficut actio oratori tanti habetur (licet fit externum
quiddam) utetiam illis alteris partibus, quae graviores et interiores videntur, antepo-
natur ; eodem fere modo, in viro civili, converfatio, ejufque regimen (utcunque hi
exterioribus pecupetur) fi non fummum, at certe eximium locum invenit. Quale
enim pondus habet vultus ipfe, ejufque compofitio? Refte poeta:

Nee vultu dejl rue verba tuo.
Potent enim quis vim orationis vultu labefactare, et plane prodere. Q^un et facia,
non minus quam verba, vultu pariter dellrui poftint, li Ciceroni crcdamus; qui, cu:n
fratri afFabilitatem commendaret erga provinciales, non in hoc earn potiinmum litam
dixit, utadituspraeberet adfe faciles, nilietiam vultu ipfocomiter accedentes excipe-
ret. Nil intereft habere oflium aperium, vultum claufum. Vid-emus quoque Atticum,
fub primum Ciceronis cum Caefare congreffum, bello adhuc fervente, diligenter et
ferio Ciceronem per epiftolam monuiffe, de vultu et geftu ad dignitatem et gravitatem
componendis. Quod fi tantum poffit oris et vultus folius moderatio, quanto magis
lermo familiaris, et alia, quae ad converfationem pertinent ? Atque fane lumma et
compendium decori et elegantiae morum in hoc fere fita funt, ut quad aequa lance et
propriam dignitatem etaliorummetiamur et tueamur: quod etiam non male expreffit
T. Livius (licet alii rei intentus) eo perfonae charactere: Ar? (inquit) aut arrogans vi-
de ar, aid obaoxius : quorum alter urn efl alienae liber tatis obliti, alteram Juae. Ex con-
Vol. IV. D d traria

202

D E AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lie. VIII.

tram vero parte, fi urbanitati et clegantiae morum externae impenfius fludeamus,
tranfeunt illae in affeclationem quandam deformera et adulterinam. £>uidenim deformius
quam fteriam in vitam transferre? (^uinetiam, licet in exceflurn ilium vitiofum minimc
prolabantur, temporis tamen nimium in hujufmodi leviculis abfumitur, animufque ad
curam ipfarum, magis quam oportet, deprimitur. Ideoque ficut in academiis, adole-
fcentesliterarumftudiofi, atfcdaliumcongreflibusplus fatis indulgentes, moncri loleant
a praeceptoribus, Amicos eJJ'e fures temporis : lie certe affidua ifta, in converiationis de-
corum, animi intentio, magnum gravioribus meditationibus furtum facit. Deinde,
qui primas adeo in urbanitate obtinent, et ad banc rem unam quail nati videntur, hoc
fere habent, ut fibi ipfis in ilia fola complaceant, et ad virtutes folidiorcs et celliores
vix unquam afphent: quando e contra, qui fibi in hac parte defeclusfuntconfcii, decus
ex bona exillimatione quaerunt: ubi enimadeft bona exiftimatio, omnia fere decent;
ubi vero ilia deficit, turn demum a commoditate morum atque urbanitate fubfidium
petendum eft. Porro, ad res gerendas, vix gravius aut frequentius reperias impedi-
mentum, quam hujufce decori externi curiofam nimis obiervationem, atque illud alte-
rum, quod huic ipli infervit ; nimirum, anxiam temporis atque opportunitatum ele-
elionem. Egregie enim Salomon: jQuj refpicit ad "centos, nonfem'incit ; qui refpicit ad
nube.s, non metit. Creanda fiquidem nobis eft opportunitas faepius quam opperienda.
Vt verbo dicamus, urbana ifta morum compofitio, veluti veftis animi eft, et proinde
veftis commoditates referre debet. Primum enim talis effe debet, ut fit in ufu com-
muni: rurfus, ut non fit nimis delicata aut fumptuofa: deinde, ita conficienda, ut
fi qua fit in ammo virtus, earn exhibeat maxime confpicuam ; fi qua deformitas, ean-
dem fuppleat et occultet : poftremo, et fuper omnia, ne fit nimis arfta, atque ita ani-
mum anguftet, ut ejufdem motus in rebus gerendis cohibeat et impediat. Verum haec
pars fcientiae civilis de converfatione eleganter profefto a nonnullis tracfata eft, neque
ullo modo tanquam defiderata reponi debet.

C A P V T SECVNDVM,

Tartitio doBrinae de negotiis, in doclrinam de occafwnibus fparfis, et doclrinam de am-
bitu vitae. Exemption doclrinae de occafionibus fparfis, ex parabolis a li qui bus Salo-
monis. Praecepta de ambitu vitae.

DOCTRIN AMde negotiis partiemur indoflxinam de occafionibus fparfis, et do-
clrinam de ambitu vitae : quarum altera univerfam negotiorum varietatem com-
plec~titur, et vitae communis tanquam amanuenfis eft; altera, ea tantum, quae ad pro-
priam cujufque fortunam amplificandam fpeftant, excerpit, et fuggerit ; quae fingulis
pro intimis quibuldam rerum fuarum tabellis aut codicillis effe polfint. Verum ante-
quam ad fpecies defcendamus, aliquid circa doclrinam de negotiis in genere praefabi-
inur. Doclrinam de negotiis, pro rei momento, traclavit adhuc nemo ; cum magna,
tarn literarum, quam literatorum, exiftimationis jaclura. Ab hac enim radice pullulat
illud malum, quod notam eruditis inuflit; nimirum, eruditionem et prudentiam civi-
lem raro admodum conjungi. Etenim fi quis recle advertat, ex prudentiis illis tribus,
quas modo diximus ad vitam civilem ipeclare, ilia converiationis ab eruditis fere con-
temnitur, tanquam fervile quiddam, atque infuper meditationibus inimicum. Qiiod
vero ad illam de republica adminiftranda ; fane fi quando rerum gubernaculis admove-
■tmxwx eruditi, munus fuum non incommode fuftinent ; verum ea promotio contingit

paucis

Cap.IL DE AVGMENTIS SCIENTI ARVM. 2?3

paucis. De prudentia autem negotiandi (qua de nunc loquimur) in qua rita humana
plurimum verfatuf, nulli omnino libri confcripti habentur; practer ; lam

moniiacivilia in fafciculum unura aut alterum collecta, quae amplitudini hujus fubjefli
millo modo refpondent. Etenim fi libri aliqui extarent de hoc a icui de

reris, minime dubitavcrim, quin viri erudici, aliquo experientiae manipulb inftrufti,
ineruditos, licet diminaexpericntia edoftos, longe fupcrarent, cc proprio illorum (quod

tur) arcu uil, magis elonginquo ferirent.
Neque vero eft cur vereamur, ne fcientiae hujus tarn varia fit materia, ut fub prae-
ceptionibus non cadat : multo fiquidem anguftior eft, quam ilia reipublicae admini-
ftrandae fcientia ; quam tamen apprime viderftus excultam. Hujus generis prudentiae
a pud Romanes, optimis temporibus, extitide videntut nonnulli pforeffores. Tellatur
enim Cicero moris fuiffe, paulo ante fua iecula, ut fenatores, prudentia et rerumufu
maxime celebres (Coruncanii, Curii, Laelii, etalii) ftatis horis in foro deambularent,
ubi civibus copiam fui facerent et confulerentur, non de jure, led de negotiisomnigenis :
veluti de filia elocandar. five de iilio educando, five dc praedio co-emendo, de contra-
ctu, accuiatione, defenfione, aut alia quacunque re, quae in vita communi interveniat.
Ex quo liquet, prudentiam quandam eife conlilium dandi, etiam In negotiis privatis,
exuniveriali rerumcivilium cognitione et experientia promanantem; quaeexerceatur

!em in cafibus particularibus, extrahatur autem ex generali cafuum confimilium
obfervatione. Sic enim videmus in eo libro, quern ad fratrem conferipfit Q^ Cicero
De petition* confalatUs (quern unicum a veteribus habemus, quantum memini, tracra-
tum de negotio aliquo particulari) quanquam ad confilium dandum, de re turn prae-
fenti, potillimum fpe&aret, plurima tamen contineri axiomata politica, quae non ufum
lblum temporarium, fed normam quandam perpetuam circa ele&iones populares prae-
fcribant. In hoc genere autem nihil invenitur, quod ullo modo comparandum fit cum
aphorii'mis illis, quos edidit rex Salomon ; de quo teftaturScriptura cor ulifuijfe injlar
arenae maris .- ficut enim arenae maris univerlas orbis orascircundant, ita et iapientia
ejus omnia humana, non minus, quam divina complexa eft. In aphorilmis vero illis,
praeter alia magis theologica, reperies liquido haud pauca praecepta et monita civilia
praeitantiilima, ex profundis quidem fapientiae penetralibus fcaturientia, atque in am-
pliifimum varietatis campum excurrentia. Quoniam vero doctrinam de occalionibus
iparfis (quae dofrrinae de negotiis portio eft prior) inter defiderata reponemus, ex more
noflro paulifper in ilia immorabimur : atque exemplum ejufdem, ex aphorifmis five
parabolis illis Salomonis delumptum, proponemus. Neque vero quis, ut arbitramur,
nos merito fugillare poffit, quod ex fcriptoribus Sacrae lcripturae aliqucm ad fenfum
politicum trahamus : equidem exiftimo, fi extarent commentarii ill i Salomonis ejuf-

\ de natura rerum (in quibus de ottirii vegetabili, a mufcofuper munim ad cedrum
Libani, itemque de animalibus, conferipfit) non illicitum efle, eos iecundum ienlura
eaturalem interpretari : quod idem nobis liceat in politicis.

Bdz XEMPLVM

2o4 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VIII.

EXEMPLVM PORTIONIS DOCTRINAE

DE OCCASIONIBVS SPAR SIS,
EX PARABOLIS ALI Q_V I B V S SALOMONIS,

Parabola I.
Mollis refponfio frangit iram.

EXPLICATIO.

Si incendatur ira principis vel fuperioris adverfus te, et tuae jam Tint loquendi
partes, duo praecipit Salomon: alterum ut fiat refponfio, alterum ut eadem fit mollis.
Prius continet tria praecepta. Primo, ut caveas a filentio trifti et contumaci : illud
enim aut culpam totam in te recipit, ac fi nihil habeas, quod refpondere poffis { aut
dotninum occultae iniquitatis infimulat, acfi aures ejus, defenfioni licet juftae, non pa-
terent. Secundo, ut caveas a re comperendinanda, neque tempus aliud ad defenlio-
nem poilules : hoc enim aut eandem notam inurit, quam prius (nimirum dominum
tuum nimia mentis perturbatione efferri) aut plane fignificat, te artificiofam quandam
defenfionem meditari, cum in promptu nihil habeas: adeo ut optimum Temper fuerit,
aliquid in praefentia, et e re nata, in excufationem tui adducere. Tertio, ut fiat prorfus
refponfio : refponfio, inquam, non mera confeffio, aut mera fubmiffio, fed aliquid apo-
logiae et excufationis infpergatur: neque enim aliter tutum eft facere, nifi apud inge-
nia vakle generofa et magnanima ; quae rara admodum funt. Sequitur pofteriore lo-
co, ut refponfio fit mollis, minime praefra&a aut afpera.

Parabola II.
Servus prudens dominabitur in filium Jlultum; et partietur haereditatem inter fratres.

ExPLICATIO.

In omni familia turbataet difcordi, femper exurgit aliquis fervus, authumilis ami-
cus, praepotens, qui pro arbitro fe gerat, ad lites familiae componendas ; cuique, eo
nomine, et familia tota et dominus ipfe funt obnoxii. Ille, fi fuam rem agat, familiae
malafovet et aggravat; fin fidelis revera fuerit et integer, plurimum certe meretur:
adeo ut etiam tanquam inter fratres haberi debeat, aut faltem procurationem haere-
ditatis accipere fiduciariam.

Parabola III.
Virfapiens, ft cum J} ul to contender i t, Jive irafcatur, five ride at, non inveniet requiem,

EXPLICATIO.

M o n E m v r faepius, ut congreffum imparem fugiamus ; eo fenfu, ne cum potiori-
bus decertemus. At haud minus utile eft monitum, quod hie exhibet Salomon, Ne
cum indigno contendamus. Iniqua enim prorfus forte haec res tranfigitur. Siqui-
dem fi fuperiores fimus, nulla fequitur vi&oria ; fi fuperemur, magna indignitas. Ne-
que juvat etiam, in hujufmodi contentione exercenda, fi interdum veluti per jocum
agamus, interdum cum faftu et contemptu. Nam quocumque nos vertamus, leviores
inde efficiemur, neque commode nos explicabimus. PefTime autem fit, fi hujufmodi
perfona, quacum contendimus (ut Salomon loquitur) aliquid affine habeat cumftultoj
hoc eft, fi fit audaculus et temerarius.

Parabola

Cap. II. D E A V G M E N T I S S C I E N T I A R V M. 205

Parabola IV.
Sed el cunclisfermonibus, qui dicuntur, ne accommodcs aurem team, ne forte audias
fervum teum maledicentem tibi.

Explicatio.

Vix credipoflit, vitam quantum perturbet inutilis curiofitas circa illasres, quae noftra
interfunt : nimirum, quando fecreta ilia rimari fatagimus, quae detefta et inventa
aegritudinem quidem animo inferant, ad confilia autem expedienda nihil juvent. Pri-
moenim fequitur animi vexatio et inquietudo, cum humana omnia perfidiae et ingra-
titudinis plena lint. Adeo ut, fi comparari poflit fpeculum aliquod magicum, in quo
odia et quaecunque contra nos ullibi commoventur, intueri poflemus, melius nobis
foret, fi protinus projiceretur et collideretur. Hujufmodi enim res, veluti foliorum
munnura iunt, et brevi evanefcunt. Secundo curiofitas ilia animum fufpicionibus ni-
miis onerat ; quod confiliis inimicillimum eft, eaque reddit inconftantia et complicara.
Tertio eadem, mala ipfafaepilfime figit, alias praetervolatura: grave enim eft confcien-
tias hominum irritare; qui, fi latere fe putent, facile mutantur in melius, fin depre-
henfos fe ientiant, malum malo pellunt. Merito igitur fummae prudentiae ttibueba-
tur Pompeio Magno, quod Sertorii chartas vniverfas, ncc a fe perleftas necaliis per-
mifTas, igni protinus dediifet.

P ARABOL A V.

Advenit veluti viator pauperies, et egeftas quafi vir annates.
Explicatio.
Elf.gantf.r defcribitur in parabola, quomodo prodigis et circa rem familiarem
incurioiis, fuperveniant naufragia fortunarum. A principio enim pedetentim et pari-
bus lentis, inltar viatoris, advenit obaeratio et fortis diminutio, neque fere fentitur :
At non multo poll invadit egeftas, tanquam vir armatus, manu fcilicet tarn forti et
potente, ut ei amplius refifti non poffit: cum apud antiquos refte dicbam ft, necefli-
tatem ex omnibus rebus effe fortiilimam. Itaque viatori occurrendum, contra arma-
tum muniendum.

Parabola VI.
£>ui erudit deriforem, ipfejibi injuriamfacit; et qui arguitimpium,fibimaculamgenerat.

Exp l 1 c a no.
Congrvit cum praeceptoSalvatoris, ut non mittamus margaritas nojlras ante per-
cos. Diftinguuntur autem in hac parabola acbones praeceptionis, et reprehenfionis ;
diflinguuntur itidem perfonae deriforis, et impii ; diftinguitur poftremo id, quod repen-
ditur. In priore enim rependitur opera lufa; in pofteriore etiam et macula. Cum
enim quis erudiit et inftituit deriforem, jaftura primum fit temporis ; deinde et alii
conatum irrident, tanquam rem vanam, et operam male collocatam ; poftremo derifor
ipfe fcientiam, quam didicit, faftidio habet. At majore cum periculo tranfigitur res
in reprehenfione impii ; quia non folum impius non aufcultat ; fed et cornua obvertit,
et reprehenforem, odiofum fibi jam facbam, aut confeftim convitiis profcindit, aut fal-
tem poftea apud alios criminatur.

Parabola VII.
Filius fapiens laetif cat pattern: Jiliits verojlultus mceftitiae eft matrijuae.

Explicatio.

Distixgvvxtvr folatia atque aegritudines oeconomicae, patris videlicet et matris,

circa liberos fuos. Etenim filius prudens et frugi, praecipuo folaiioeft patri, quivir-

tutis pretium melius novit, quam mater; ac propterea filii fui indoli, ad virtutem

propenfae, magis gratulatur : quinetiam gaudium illi fortafTe affert inltitutum ftium,

I quod

2o6 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VIII.

quod filium tam probe educarit, illique honeftatem roorum, praeceptis et exemplo,
imprefferit. E contra mater calamitati filii plus compatitur et indolet; turn ob afte-
ftura maternum magis mollem ettenerum ; turn fortaffe indulgentiae fuae confeia, qua
eum corruperit et depravaverit.

Parabola. VIII.
Memor'ia jujli cum laudibus ; at nomen impiorum putrefcet.

ExPLICATIO.

Distingvvntvr. inter famam virorum bonorum et malorum, qualis effe foleat
poll obitura. Viris enim bonis, extincta invidia (quae famem eorum, dum vixerant,
carpebat) nomen continuo effiorefcit, et laudes magis indies invalefcunt : at viris maiis
(licet faina eorum, per gratiam amicorum et fa&ionis fuae hominum, ad breve tempus
rnanferit) paulo porl faltidium nominis oboritur, et poftremo laudes illae evanidae in
infamiam, et veluti in odorem gravem et tetrum, delinunt.

Parabola IX.

Qui conturbat dotnuni fuam, pojfidebit ventos.

E x r L I C A T I o.

Vtile admodum monitum, de difcordiis et turbis domefticis. Plurimi enim, ex

diffidiis uxorum, aut exhaeredationibus fiiiorum, aut mutationibus frequentibus fami-

liae, magna fibi fpondent ; ac fi inde, vel animi tranquillitas, vel rcrum fuarum ad-

miniftratio felicior, fibiobventura foret. Sed plerunque abeunt fpes fuae in ventos.

Etenim, turn mutationes illae, ut plurimum, non cedunt in melius ; turn etiam per-

turbatores ifti familiae fuae, moleftias varias, et ingratitudinem eorum, quos, aliis

praeteritis, adoptant et deligunt, faepenumero experiuntur. Quin et hoc pafto rumo-

res fibi progignunt non optimos, et famas ambiguas : neque enim male a Cicerone no-

tatum eft; Omnem famam a domefticis manare. Vtrumque autem malum per vento-

rum poffeflionem eleganter a Salomone exprimitur : nam et expeclationis fruftratio,

et rumorum fufcitatio, vends recfe comparantur.

Parabola X.
Melior eft finis cmticnis, quam principium.
E x F l i c A t i o.
Corrigit parabola errorem frequentiffimum, non folum apud eos, qui verbis prae-
cipue ftudent, verum etiam apud prudentiores. Is eft, quod homines de fermonum
fuoruin aditu atque ingreffu magis fmt foliciti, quam de exitu ; et accuratius exordia
et praefatiunculas meditentur, quam extrema orationum. Debuerant autem nee ilia
negligere, et ifta, ut longe potiora, praeparata etdigefta apudfe habere ; revolventes
fecum, et, quantum fieri poteft, animo profpicientes, quis tandem exitus fcrmonis fit-
futurus, et quomodo negotia inde promoveri et maturari poffint. Ncque hie finis.
Cminimo non epilogos tantum, et fermonum, qui ad ipfa negotia fpeftant, egreflus
meditari oportet; verum etiam et illorum fermonum cura fufcipienda, quos fub ipfum
difceflum commode et urbane injicere poffint, licet a negotio prorfus alienos. Equi-
dem cognovi confiliarios duos, viroa certe magnos, et prudentes, et quibus onus rerum
tunc praecipue incumbebat ; quibus illud fuit perpetuum et proprium, ut quoties cum
principibus fuis de negotiis ipforum communicarent ; colloquia in rebus ad ipfa nego-
tia fpectantibus nunquam terminarent ; verum femper aut ad jocum, aut aliud aliquid,
quod audire erat volupe, diverticula quaererent ; atque, ut adagio dicitur, fermones
marines aqua fiuviatili fub extremum abluerent. Neque hoc illis inter artes poftre-
mum erat.

Parabola

Caf.IT. DE A VG MENTIS SCIENTIARVM. 2c7

Parabola XI.
merluae faeiere faciunt unguentum optimum, fie h 'reticjlm fa-

pic . lultitia.

E x p l i c A t i o.
Iniqva admodum et mifera eft conditio hominum virtute praecellentium (ut optime
notat parabola) quia erroribus eorum, quamumvis leviftirnis, nullo modo ignofcitur.
Verum, qucmadmodum in gemma, valde nilida, minimum quodque granulum, aut
nubecula, oculos ferit, et moleftia quadam afficit ; quod tamen ii in gemma vitiofiore
repertum fora, vix notam fubiret: iimiliter in viris fingulari virtute praeditis, minima
jque \ itia ftatim in oculos et fermones hominum incurrunt, et cenfura perftringun-
tur graviore; quae in hominibus mediocribus aut omnino laterent, aut veniam facile
repcrirent. Itaque viro valde prudent! parva ftuhitia; valde probo parvum peccatum;
urbano et moribus eleganti, paululum indecori, de fama et exiftimatione multum de-
trahit. x\deo ut nonpeffimum foret viris egregiis, fi nonnulla abfurda (quod citra vi-
tium fieri poflit) actionibus i'uis immifcerent, ut libertatem quandam fibi retineant, et
parvorum defechium notas confondant.

Parabola XII.
Homines derifores ch it .item perJunt, fapientes vero avertunt calamitatem.

Exi'LIC A T I O.

Mirvm videri poflit, quod in dekriptione hominum, qui ad refpublicas labefaclan-
das et perdendas veluti natura comparati et fa£ti funt, delegerit Salomon characlerem ;
non hominis luperbi et infolentis; non tyrannici et crudelis; non temerarii etviolenti;
non impii et fcelerati; non injufti et opprelToris ; non feditiofi et turbulenti ; non li-
bidinoli et voluptarii ; non dcnique infipientis et inhabilis ; fedderiforis. Ye rum hoc
fapientia ejus regis, qui rerumpublicarum confervationes et everfiones optime norat,
dignilTimum eft. Neque enim iimilis fere eft peftis regnis et rebufpublicis, quam fi
confiliarii regum, aut lenatores, quique gubernaculis rerum admoventur, lint ingenio
derifores. Hujufmodi enim homines, periculorum magnitudinem, ut fortes videantur
fenatores, femper extenuant ; iifque, qui pericula, prout par eft, ponderant, veluti
timidis infuhant : confultandi et deliberandi maruras moras, et meditatas difceptationes,
veluti rem oratoriam, et taedii plenam, et ad fummas rerum nihil facientem, fubfan-
nant : famam, ad quam principum confilia praecipue funt componenda, ut falivam
vulpi, et rem cito praetervolaturam, contemnunt : legnm vim et auctoritatem, ut re-
ticula quaedam, quibus res majores minime cohiberi debeant, nil morantur : confdia
et praecautiones in longum profpicientes, ut fomnia quaedam, et apprehenCones me-
lancholicas, rejiciunt : viris revera prudentibus et rerum peritis, atque magni animi
et coniilii, dicreriis et facetiis illudunt : denique fundamenta omnia regiminis politic!
fimul labefactant. Quod magis attendendum eft, quia cuniculis et non impetu aperto,
haec res agitur : neque coepit effe inter homines (prout meretur) fufpecta.

Parabola XIII.

Princeps, qui lib enter praebet aures verbis mendacii, amnes fer-jos habet improbcs<

E x p l i c a t i o.

Cvm princeps talis fuerit, ut fufurronibus, et fycophantis abfque judicio faciles et
credulas aures praebeat, fpirat omnino, tanquam a parte regis, aura peftilens, quae
gomes fervos ejus corrumpit et inficit. Alii metus principis rimantur, eofque narra-
tionibus ficritiis exaggerant : alii invidiae furias concitant, praefertim, in optimos
quofque : alii criminationibus aliorum proprias fordes et confcientias malas eluunt : alii
amicorum fuorum honoribus et defideriis velificant, eompetuores eorum calumniandq

et

208 DEAVGMENTISSCIENTIARVM. Lib. VIII.

et mordendo: alii fabularum argumenta, contra inimicos fuos, tanquam in fcena,
componunt: et innumera hujufmodi. Atque haec illi, qui ex fervis principis ingenio
funt magis improbo. At illi etiam, qui natura probiores funt et melius morati, poft-
quam in innocentia fua parum praefidii effe fenferint (quoniam princeps vera a falfis
diftinguere non novit) morum fuorum probitatem exuunt, et ventos aulicos captant,
iifque fervilem in modum circumferuntur. Nil ' enim (ut ait Tacitus de Claudio) tutum
efl apud principem, cajus animo omnia funt tanquam indita et jufja. Atque bene
Comineus ; Praeflat, fervum efje principis, citjus fufpicionum non efl finis, quam ejus,
a/jus credulitatis non efl modus.

Parabola XIV.
Jujlus miferetur animae jumenfi fui ; fed mifericordiae impiorum crudeles.

ExPLICATIO.

Inditvs eft, ab ipfa natura, homini mifericordiae affeftus nobilis et excellens ; qui
etiam ad animalia bruta extenditur; quae ex ordinatione divina ejus imperio fubjici-
untur. Itaque habet ifta mifericordia analogiam quandam cum ilia principis erga fub-
ditos. Quinetiam illud certiffimum eft:, quod quo dignior eft anima, eo pluribus
compatiatur. Etenim animae anguftae et degeneres hujufmodi res ad fe nihil perti-
nere putant: at ilia, -quae nobilior efl portio univerfi, excommunione afficitur. Qiiare
videmus, fub veteri lege haud pauca fuiffe praecepta, non tarn mere ceremonialia.
tjuam mifericordiae inftitutiva: quale fuit illud, de non comedendo carnem cum fan-
guine ejus, et fimilia. Etiam in fectis Effaeorum et Pythagoraeorum, ab efu anima-
lium omnino abftinebant. Quod etiam hodie obtinet (fuperftitione inviolata) apud
incolas nonnullos imperii Mogollenfis. Quin et Turcae (gens licet et ftirpe et difci-
plina crudelis et fanguinaria) brutis tamen eleemofynas largiri folent ; neque anima-
lium vexationes et torturas fieri fuftinent. Verum, ne forte haec, quae diximus, omnis
generis mifericordiae patrocinari videantur, falubriter fubjungit Salomon impiorum
milericordias effe crudeles. Eae funt, quando hominibus fceleratis et facinorofis
parcitur, juftitiae gladio feriendis: crudelior enim hujufmodi mifericordia, quam
crudelitas ipfa. Nam crudelitas exercetur in fingulos : at mifericordia ilia univer-
fum facinoroforum exercitum, concefla impunitate, in homipes innocentes armat et
immittit.

Parabola XV.
Totum fpiritum fuum prefer t ftultus ; at fapiens refervat afiquid in pcflerum.

ExPLICATIO.

Corrigit parabola praecipue (ut videtur) non hominum vanorum futilitatem, qui
dicenda tacenda, facile proferunt: non parrhefiam illam, qua abfque difcrimine et
judicio in omnes et omnia involant: non garrulitatem, qua ad naufeam ufque aliis
obftrepunt: fed vitium aliud magis occukum ; nempe fermonis regimen minime om-
nium prudens et politicum; hoc eft, cum quis ita fermonem (in colloquiis privatis)
inltituit, utquaecunque in animo habeat, quae ad rem pertinere putet, iimul et tan-
quam uno fpiritu, et oratione continuata proferat. Hoc enim plurimum negotiis
officit. Siquidem primo, oratio intercifa, et per partes infufa, longe magis penetrat,
quam continuata ; quoniam in continnata pondus rerum non dill infte et figillatim
excipitur, nee per moramnoanullan infidet, fed ratio rationem, antequam penitus infe-
derit, expellit. Secundo, nemo tam potenti et f'elici eloquentia valet, ut primo fer-
monis impetu eum,'quem alloquitur, mutum et elinguem plane reddat ; quin et alter
aliquid viciffim relpoadebit, et fortaffe objiciet : turn vero accidit, ut quae in refu-
tationem aut replicationem relervanda fuilfent, praemillajam et antea delibata, vires

luas

Cap. II. D E AVGMENTIS SC1ENTIARVM. 299

fuas et gratiam amiferint. Tertio, fi quis ea, quae dicenda funt, non fimul effundat,
fed per partes eloquatur, aliud primo, aliud fubinde injiciens; fentiet ex ejus,
quern alloquitur, vuku et refponfo, quomodo fingula ilium affecerint, guam in
partem accepta fuexlnt : ut quae adhuc reliant dicenda, cautlus aut fupprimat aut
excerpat

Parabola XVI.

SI fpiritus potejiatem habentis afcenderit fuper te, locum tuum tie dimijeris; quia
curatio faciei cejfare magna peccata.

Explicatio.

Praecitit parabola, quomodo fe quis gercre debeat, cum iram atque indignatio-
nem principis incurrerit. Praeceptum duplex: primo, ut non dimittat locum fuum:
fecundo, ut curationi, tanquam in morbo aliquo gravi, diligenter et caute attendat.
Coniueverunt enim homines, poftquam commotos contra fe principes fuos fenferint,
partim ex dedecoris impatientia, partim ne vulnus obverfando refricent, partim ut tri-
ititiam et humilitatem eorum principes fui perfpiciant, le a muneribus et functionibus
fuis fubducere; quinetiam interdum ipfos magiilratus et dignitates, quas gerunt, in
principum manus reftituere. At Salomon hanc medendi viam, veluti noxiam, impro-
bat; idque fumma profecro ratione. Primo enim, dedecus ipfum nimis ilia publicat;
unde turn inimici atque invidi audaciores fiunt ad laedendum ; turn amici timidiores
ad fubveniendum. Secundo, hoc pafto fit, ut principis ira, quae fortaffe, fi non evul-
garetur, fponte concideret, magis figatur, et veluti principio jam facto hominis detur-
bandi, in praecipitium illius feratur. Poflremo, fecefius iile aliquid fapit ex male-
volo, et temporibus infenfo ; id quod malum indignationis malo fufpicionis cumulat.
Ad curationem autem pertinent ifta. Primo, caveat ante omnia, ne itupiditate qua-
dam, aut etiam animi elatione, indignationem principis minime fentire, aut inde,
prout debeat, affici, videatur: hoc ell ut et vultum, non ad triilitiam contumacem,
fed ad moeilitiam gravem atque modeflam componat: et in rebus quibufcunque
as;endis fe minus folito hilarcm et laetum oftendat: quin et in rem fuam erit, amici
alicujus opera et fermone apud principem uti, qui quanto doloris fenfu in intimis ex-
crucietur, tempeflive infinuet. Secundo, occaiiones omnes vel minimas fedulo evitet,
per quas aut res ipfa, quae indignationi caufam praebuit, refricetur, aut princeps
denuo excandefcendi, et ipfum, quacunque de caufa, coram aliis objurgandi, anfam
arripiat. Tertio, perquirat etiam diligenter occaiiones omnes, in quibus opera ejus
principi grata effe point; ut et voluntatem promptam redimendi culpam praeteritam
odendat ; et princeps fuus fentiat, quali tandem fervo, fi eum dimittat, privari fe
contigerit. Quarto, culpam ipfam aut fagaciter in alios transferat; aut anirao illam
non malo commiilam effe infinuet; aut etiam malitiam illorum, qui ipfum regi detu-
lerunt, vel rem fupra modum aggravaruut, indicet. Denique in omnibus evigilet, et
curationi fit intentus.

Parabola XVII.
Primus in caufa fua jujius : turn venit a iter a pars, et inqulrit in eum.

Explicatio.

Prima in unaquaque caufa informatio, fi paulifper animo judicis infederit, altas radi-
ces agit, eumque imbuit, et occupat; adeo lit aegre elui poffit, nuTaut manifefta ali-
qua falfitas in materia informationis, aut artificium aliquod in eadem exhibenda depre-
hendatur. Etenim nuda et fimplex defenfio, licet jufta fit et praeponderans, vix prae-
iudicium informationis primae compenfare, aut libram juilitiae femel propendentem ad
aequilibrium rcdacere per fe valet. Itaque et judici tutiilhnum, ut nihil, quod ad me-
Vol. IV. E e rita

,10

DEAVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VIII.

rita caufae fpe&at, praelibetur, priufquam utraque pars fimul audiantur ; et defenfori
optimum, fi judicem fenferit praeoccupatum, in hoc potiffimum (quantum dat caufa)
incumbere, ut verfutiam aliquam, et dolum malum, ab adverfa parte, in judicis abu-
ium adhibitum, detegat.

Parabola XVIII.
£>tfi delicate a pueritia nutrit fervumfuum, pojlea fent'iet cum contumacem.

Explica'tio.
Servandvs elt principibus et dominis, ex confilio Salomonis, in gratia et favore
fuo erga fervos modus. Is triplex elt. l'rimo, ut promoveantur per gradus, non
per faltus: fecundo, ut interdum afiuefiant repulfae: tertio (quod bene praecipit Ma-
chiavellus) ut babe ant prae oculisfuis femper aliquid, quo ulterius afpirare poffint. Nifi
enim haec fiant, reportabunt proculdubio principes, in fine, a fervis fuis, loco animi
grati et officioli, faitidium et contumaciam. Etenim, ex promotione iubita, oritur in-
folentia ; ex perpetua defideratorum adeptione impatientia repulfae ; denique ii vota
defint, deerit itidem alacritas et induftria.

Parabola XIX.
Vidifli virtcm velocem in operefuo, coram regibus ftabit, nee erit inter ignobiles.

Explicatio.
Inter virtutes, quas reges, in deleftu fervorum, potiffimum fpectant et requirunt,
gratiffima eft prae cuncris celeritas, et in negotiis expediendis ftrenuitas. Viri pro-
funda prudentia regibus fufpe&i, utpote qui nimium fint infpe&ores, et dominos fuos,
infeios et invitos, ingenii fui viribus (tanquam machina) circumagere poflint. Popu-
lares, invili; utpote qui regum luminibus officiunt, et oculos populi in fe convertunt.
Animofi, pro turbulentis faepe habentur, et ultra, quam par eft, aufuris. Probi, et
vitae integrae, tanquam difficiles exiftimantur, nee ad omnes nutus heriles apti. De-
nique non eft virtus alia, quae non habeat aliquam quafi umbram, qua regum animi
offendantur; fola velocitas ad mandata, nihil habet, quod non placeat. Infuper,
motus animorum regiorum celeres funt, et morae minus patientes : putant enim, fe
quidvis efficere poffe; illud tantum deefle, ut cito fiat. Itaque ante omnia iis grata
elt celeritas.

Parabola XX.
Vidi cunclos viventes, qui ambulant fubfole, cum adolefcente fecundo, qui confurgit pro eo.

Explicatio.
Notat parabola vanitatem hominum, qui fe agglomerare folent ad fucceflfores de-
fignatos principum. Radix autem hujus rei elt infania ilia, hominum animis penitus
a natura infita ; nimirum ut fpes fuas nimium adament. Vix enim reperitur, qui non
deleftatur magis iis, quae fperat, quam iis, quae fruitur. (^uinetiam novitas humanae
naturae grata eft, et avide expetitur. In fucceffore autem principis ilia duo concur-
runt ; fpes et novitas. Innuit autem parabola idem, quod olim dictum erat ; primo
a Pompeio ad Syllam; poltea a Tiberio de Macrone; plures adorare folem orientem,
quam occidentem. Neque tamen imperantes multum hac re commoventur, aut earn
magni faciunt, ficut nee Sylla, nee Tiberius fecit ; fed rident potius hominum
levitatem, nee pugnant cum fomniis: ejl autem (ut aiebat ille)^^ vigilantis in-
fomnium.

Parabola

Cap.II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 211

Parabola XXI.
Erat civitas parva, et paitci in ea viri ; venit contra earn rex magnus, et vad
■ it, inflruxitque muniti ; yrum, ct perfecla eft obfidio ; inventufque cjl in ea vir

w etfapiens, et liber avit earn per fapientiam fuam\ et nullus deinccps recordatus cjl

lis i Hi us pauperis

EXPLICATIO.

Describit parabola ingenium hominum pravum et malevolum. Ii in rebus duris,
et anguftis, confugiunt fere ad viros prudentes, et ftrenuos, licet antea contemptui
•tos. Quamprimum autem tempeftas tranfierit, ingrati demum erga confervatores
fuos reperiuntur. Macciavellus vero, non line caufa, inftituit quaeftionem, Vter in-
vratior effet erga benemeritos, princeps aut populus ? Sed interim utrumque ingratitu-
dinis arguit. Attamen hoc non foluin ex ingratitudine principis aut populi oritur, fed
accedit plerunque his invidia procerum, qui fecreto indolent eventui, licet felici et
profpero, quia ab ipfis profecius non fit: itaque et meritum hominis extenuant, et
ipfum depriraunt.

Parabola XXII.
Iter pigrorum, quafifepes fpinarum.

Elegaxtissime oflendit parabola, pigritiam in fine laboriofam effe. Diligentia
enim, et fedula praeparatio, id praeftanr, ut pes in aliquod oftendiculum non impin-
gat ; fed ut complanetur via, antequam ineatur. At qui piger eft, et omnia in extre-
mum momentum executionis diiTert, nece/Te eit, ut perpetuo, et fingulis paflibus, quali
per rubos et fentes incedat, qui eum fubinde detineant, et impediant. Idem obfervari
poffit etiam in familia regenda; in qua, 11 adhibeatur cura et providentia, omnia pla-
cide et velnti fponte procedunt, abfque ftrepitu et tumuku: fin haec delint. ubi major
aliquis motus intervenerit, omnia ftmul agenda turmatim occurrunt; tumultuantur
fervi, aedes perfonant.

Parabola XXIII.

£>ui cognofcit in judicio faciem, non bene facit ; ifle et pro buccella panis defer et
veritatem.

E X P L I C A T I O.

Prvdentissime notat parabola, in judice magis perniciofam effe facilitatem mo-
rum, quam corruptelam munerum. Munera enim haudquaquam ab omnibus defe-
runtur ; at vix ulla eft caufa, in qua non inveniatur aliquid, quod flectat judicis ani-
mum, ii perfonas refpiciat. Alius enim refpicietur, ut popularis ; alius, ut maledi-
cus ; alius, ut dives; alius, ut grams ; alius, ut ab amico commendatus. Denique
omnia plena funt iniquitatis ubi dominatur refpec"tus perfonarum ; et levi omnino de
caufa, veluti pro buccella panis, judicium pervertetur.

P AR A BO L A XXIV.

Vir pauper calumnians pauperes, funilis eft irabri vehementi, in quo paratur fames.

EXPLICATIO.

Parabola ifta antiquitus expreffa et depiftafuit fub fabula hirudinis utriufque, ni-
mirum, plenae et vacuae. Pauperis enim et famelici opprefho longe gravior eft, quam
oppreffio per divitem et repletum ; quippe quae omnes exa&ionum technas, et omnes
nummorum angulos, perquirit. Solebat hoc ipfum etiam fpongiis affimilari, quae ari-
dae fortiter fugunt, madidae non item. Monitum autem utile continet, turn erga
principes, ne praefe&uras provinciarum, aut magiftratus, viris indigentibus et obae-

E e 2 ratis

212 DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. Lib. VIII.

ratis committant; turn erga populos, ne reges fuos cum nimia egeflate confli&ari per-
mittant.

Parabola XXV.
Forts turbatus pede, et vena corrupt a, eft juftus cadens coram impio.

EXPLICATIO.

Praecipit parabola, rebufpublicis ante omnia cavendum effe de iniquo et infami
jndicio, in caufa aliqua celebri et gravi ; praefertim ubi non abfolvitur innoxius, fed
condemnatur infons. Etenim injuriae inter privatos graffantes, turbant quidem et pol-
luunt latices juftitiae, fed tanquam inrivulis: verum judicia iniqua, qualia diximus,
a quibus exempla petuntur, fontes ipfos juftitiae inficiunt et inquinant. Poflquam
enim tribunal ceilerit in partes injullitiae, ftatus rerum vertitur tanquam in Iatroci-
nium publicum : fitque plane, ut homo hominijit lupus.

Parabola XXVI.
Noli ejfe amicus bomini iracundo, nee ambulato cum homine furiofo.
Explicatio.

Qvanto religiofius amicitiae jura inter bonos fervanda et colenda funt, tanto magis
cavendum eft, jam ufque a principio, de prudente amicorum deleflu. Atque amico-
rum natura et mores, quantum ad nos ipfos fpeftant, omnino ferendi funt. Cum vero
neceffitatem nobis imponunt, qualem erga alios perfonam induamus etgeramus, dura
admodum et iniqua amicitiae conditio eft. Itaque intereft imprimis, ut praecipit Salo-
mon, ad vitae pacem, et praefidia, ne res noftras cum hominibus iracundis, et qui
facile lites etjurgia provocant aut fufcipiunt, commifceamus. Iftud enim genus ami-
corum perpetuo nos contentionibus et fa&ionibus implicabit ; ut aut amicitiam abrum-
pere, aut incolumitati proprie deelle, cogamur,

Parabola XXVII.

£>ui celat deliclum, quaerit amicitiam ; fed qui altera fermone repetit, feparat foe-
deratos.

Explicatio.

Dvplex, concordiam tra&andi, et animos reconciliandi, via. Altera, quae incipit
ab amneftia ; altera, quae a repetitione injur iarum, fubjungendo apologias etexcufa-
tiones. Equidem memini fententiam viri admodum prudentis et politici, £>ui pacem
traclat non repetitis conditionibus dijjidii, is magis animos dulcedine concordiae fallit,
quam aequitate componit. Verum Salomon, illo fcilicet prudentior, in contraria opini-
one eft; et amnettiam probat, repetitionem prohibet. Etenim in repetitione haec
infunt mala; turn quod ea fit veluti unguis in ulcere; turn quod periculum impendeat
a nova altercatione (fiquidem de injuriarum rationibus inter partes nunquam conveniet;)
turn denique quod d^ducat rem ad apologias ; at utraque pars malit videri potius
ofFenfam remififTe, quam admiiifTe excufationem.

Parabola. XXVIII.

In omni opere bono erit abundantia ; ubi autem verba funt plurima, ibi frequenter
egeftas.

Explicatio.

Separat Salomon, hac parabola, fruftum laboris linguae, et laboris manuum;
quafi ex altero proveniat egeftas, ex altero abundantia. Etenim fit fere perpetuo, ut,
quimulta effutiant, jaclent multa, multa promittant, egeni lint, nee emolumentum capi-
ant ex illis rebus, de quibus loquuntur. Quinetiam, ut plurimum, induftrii minime
funt, aut impigri ad opera; fed tantummodo fermonibus fe, tanquam vento, pafcuntet
fatiant. Sane, ut poeta loquitur, Qui filet, eft firmus. Is qui confeius eft, fe in opere

proficere,

Cap.H. DE A VG MENTIS SCIENTIARVM. 213

proficere, fibi plaudit, et tacet : qui vero e contra confcius eft, auras fc inanes captare,
multa et mira apud alios praedicat.

Parabola XXIX.
ptio manifejla, quam amor occultus.
Explicatio.
Reprehendit parabola moi'itiem amicorum, qui amicitiae privilcgio non utuntur
in admonendo liberc ct auda&er amicos, tarn de erroribus, quam de periculis fuis.
Quid enim faciam (folet hujufmodi mollis amicus dicere) aut quo me vertam? Amo
ilium, quantum quis, maxime; meque, fi quid illi advcrii coatigerit, ipfius loco
libenter fubftituerim: fed novi ingeiuum ejus; fi libere cum eo egero, animum illius
xiam; faltem contriftabo : neque tamen proficiam; atquc citius cum ab amicitia
mea alienabo, quam ab iis, quae in animo fixa habet, abducam. Hujufmodi amicum,
tanquam enervem et inutilem, redarguit Salomon; atque plus utilitatis ab inimico
manifello, quam ab ejus generis amico, fumi pofle pronunciat. Siquidem ea fortaffe
audire ei comigerit ab inimico per contumeliam, quae amicus muflat prae nimia in-
dulgentia.

Parabola XXX.
Prudens advert it ad grejfus fuos ; flultus divert it ad dolos.
Explicatio.
Dvae funt prudentiae fpecies. Altera vera et fana : altera degener et falfa, quam
Salomon ftultitiae nomine appellare non dubitat. Qui priori fe dederit, viis et vefti-
propriis cavet, periculis profpiciens, meditans remedia ; proborum opera mens,
contra improbos fe ipfum muniens ; cautus inceptu, receptu non imparatus ; in occafi-
ones attentus, contra impedimenta ftrenuus; cum innumeris aliis, quae ad fui ipfius
actiones et greflus regendos fpeftant. At altera fpecies, tota elt confuta ex fallaciis
et aflutiis, fpemque ponit omnino in aliis circumveniendis, iifdemque ad libitum effin-
gendis. Hanc merito rejicit parabola, non tantum ut improbam, fed etiam ut ftul-
tam. Primoenim, minime eft ex iis rebus, quae in noftra funt poteftate; nee etiam
aliqua conftanti regula nititur: fed nova quotidie comminifcenda funt ftrategemata,
prioribus fatifcentibus et obfoletis. Secundo, qui vafri et fubdoli hominis famam et
opinionem femel incurrerit, praecipuo fe ad res gerendas inftrumentoprorfus privavit,
hoc eft, fide : itaque omnia parum votis fuis confentientia experietur. Poftremo, artes
iftae, utcunque pulchrae videantur et complaceant ; attamen faepius frultantur; quod
bene notavit Tacitus: Confilia callida et audacia, expeclatione laeia, trad at u dura,.
eventu trijlia.

Parabola XXXI.
Noli ejfejic/lus nimium, nee fapientior quamoportet ; cur abripiare fubito?

Explicatio.
Sunt tempora (ut inquit Tacitus) in quibus ma virtutibus certijjimum eft exitium..
Atque hoc viris virtute et juftitia egregiis, aliqu ndo fubito, aliquando diu ante prae-
vifum, contingit. Quod ll adjungatur etiam prudentia, hoc eft, ut cauti fint, et ad
propriam incolumitatem evigilent, mm hoc lucrantur, ut ruina eorum fubito obve-
niat ex occultis omnino et obfeuris coniiliis; quibus et evitetur invidia, et pernicies
ipfos imparatos adoriatur. Quod vero ad illuJ nimium, quod in parabola ponitur
(quandoquidem non Periandri aiicujus, fed Salomonis verba funt ifta; qui mala in
hominum vita faepius notat, nunquam praecipit) intelli^endum eft, non de virtute
ipfa (in qua nimium non eft) fed de vana ejus atque invidiofa afxeftatione et oftenta-
tione. Simile quiddam innuit Tacitus de Lepido, miraculi loco ponens, quod nun-
quam.

214

DE AVG MENTIS SCIENTIARVM. Lib. VIII.

quam fervilis alicujus fententiae au&or fuiffet:, et tamem tam faevis temporibus incolu-
mis manfiflet: Subit (inquit) coghatio, iitrum haec fatoregantur, an etiam fit innoflra
pot eft ate, curfum quendam tenere, inter deforme obfequium et abrupt am contumaciam, me-
dium, periculo fimul et indignitate vacuum.

Parabola XXXII.
Da fapienti occafionem, et addetur ei fapientia.
Explicatio.
Bistingvit parabola inter fapientiam illam, quae in verum habitum increverit et
maturuerit, et illam, quae natat tantum in cerebro et conceptu, aut fermone ja&atur,
fed radices altas non egerit. Siquidem prior, oblata occafione, in qua exerceatur,
illico excitatur, accingitur, dilatatur, adeoutfe ipfa major videatur : poflerior vero,
quae ante occafionem alacris erat, occafione data, fit attonita et confufa, ut etiarn ipfi,
qui ea fe praeditum arbitrabatur, in dubiura vocetur; annon praeceptiones de ea fue-
rint infomnia mera, et fpeculationes inanes.

Parabola XXXIII.
Shii laudat amicum voce alta, furgendo mane, erit illi loco malediclionis. ■

Explicatio.
Lavdes moderatae ettempeftivae, et per occafionem prolatae, famae hominum at-
que etiam fortunae plurimum conferunt ; at immoderatae et ftreperae, et importune
effufae, nihil profunt ; imo potius, ex fententia parabolae, impenfe nocent. Primo
enimmanifefto fe produnt, aut ex nimia benevolentia oriundas, aut ex compofito affe-
clatas, quo collaudatum potius falfis praeconiis demereantur, quam veris attributis
ornent. Secundo, laudes parcae et modeftae invitant fere praefentes, ut ipfis etiam
aliquid adjiciant; profufae contra et immodicae, ut aliquid demantet detrahant. Ter-
tio (quod caput rei eft) Connatur illi invidia, qui nimium laudatur ; cum laudes omnes
nimiae videantur fpedhire ad contumeliam aliorum, qui non minus merentur.

Parabola XXXIV.
Sluomodo in aquis refplendent fades; fie cor da hominem manifefta funt prudentibus.

Explicatio.
Distingvit parabola inter mentesprudentiumet caeterorum hominum; illas aquis
autfpeculiscomparans, quae fpecies et imagines rerum recipiunt; cum alterae fimiles
fint terrae, aut lapidi impolito, in quibus nihil renedtitur. Atque eo magis apte com-
paratur animus hominis prudemis ad fpeculum; quia in fpeculo imago propria fpeftari
poflit, una cum imaginibus aliorum; id quod oculis ipfis fine fpeculo non conceditur.
Quod fi animus prudemis adeo capax fit, ut innumera ingenia et mores obfervare et
internofcere poffit; fupereft, ut detur opera, quo reddatur non minus varius applica-
tione, quam repraefentatione:

S>ui fapit, innumeris moribus aptus erit.

Atc^ve his Salomonis parabolis diutius fortaffe immorati fumus, quam pro modo
exempli ; dignitate et rei ipfius et au&oris longius provecti.

Neque tantum in ufu erat apud Hebraeos, fed alibi etiam prifcorum fapientibus fre-
quentiifimum ; ut, fi cujufpiam obfervatio in aliquid incidiffet, quod vitae communi
conducibile fuiffet, id redigeret et contraheret in brevem aliquam fententiam, vel para-
bolam, vel etiam fabulam. Verum, quod ad fabulas (ficut alias diftum eft) illae exem-
plorum vicarii et fupplementa olim extiterunt: nunc quando tempora hiltoriarum co-
pia abundent, ad animatum fcopum reftius et alacrius collimatur. At modus fcri-
bendi, qui optime convenit argumento tarn vario et multiplici (quale eft traclatus de

ncgotiis

Cap.II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM. 215

negotiis et occafionibus fparfiV, apiiffimus ille effet, quemdelegitMacciavellus, ad tra-
i ndas res politicasj nimirum per obfervationes, live difcurfus (ut Icquuntur) fuper
>riam et exempla. Nam fcientia, qv. iter, et quafi in confpe&u noft.ro, c*

particuli licitur, viam optime noi it particularia denuo repetendi: atque ccrte ad

fticara Ionge conducit magis, cum difcurfus five difceptatio fub exemplo milhat,
.mcum exemplum difceptationi fubjungitur. Neque enim hie ordotantum fpecta-
tur, fed « ipfa. <- 'inn enim exemplum ftatuimr tanqnam difceptationis bafis, uni-
fo cum circumftantiarum apparatu proponi folet, quae difcurfira interdum corri-
. .. dum fuppleant ; unde fit loco exemplaris ad imitationera, et prafticam. Vbi
e contra exempli . i 1 gratiam difceptationis adduda, fuccinfteet nude citantur, et tan-
qnam mancipia nutus tantum difceptationis obfervant.

Hoc verodifcriminisoperaepretium fueritobfervafle; quod ficut hiftoriae temporum
optimam praebent materiam ad difcurfus fuper politica, quales funt illi Macciavelli;
hiftoriae vitarura optime adhibentur ad documenta de negotiis: quoniam omnem
occaiionum et negotiorum, tarn grandium quara leviorum, varietatem complechintur.
Imo reperire eft bafinad praeceptiones de negotiis utraqueillab.ill.oria adhuc commodio-
rem : ea eft, ut difcurfus fiant fuper epiftolas, fed prudentiores, et magis ferias ; quales
funtillae Ciceronis ad Atticum, et aliac. Siquidem epiftolae magis in proximo, et ad
vivum, negotia folent repraefentare, quam vel annales, vol vitae. Qu are jam, et de
materia, et de forma portionis primae, doclrinae de negotiis, quae tra&at occafiones
fparfas, diximus, eamque inter deiiderata numeramus.

Eft et alia portio ejufdem dodlrinae, quae tantum differt ab ilia altera, de qua dixi-
mus, quantum fapere, et libi fapere. Altera enim movere videtur tanquam a centro
ad circumferentiam ; altera tanquam a circumferentia ad centrum. Eft enim prudent-
tiaquaedam confilii aliis impertiendi ; eft vero et alia fuis rebus profpiciendi : atque
hae nonnunquam conjunguntur, faepius feparantur. Muhi fiquidem in fuis ipforum
rationibus inftituendis prudentillimi funt, qui tamen in rebufpublicis adminiftrandis,.
aut etiam conliliis dandis, nihil valent: formicae fimiles, quae creatura fapiens eft ad
fcfe tuendum, fed horto plane noxia. Haec virtus fibi fapiendi, llomanis ipfis, licet
patriae optimis curatoribus, non ignotafuit; unde comicus, Nam pol fapiens fingitfor-
tunam fibi. Quin et in adagium apud ipfos verfum eft, Faber qui/que for tuna e propriae..
Et Livius hanc ipfam Catoni Majori tribuit: In hoc viro tanta vis animi et ingenii ine-
rat, ut, quocunque loco natus effet, Jibi ipfe fortunatn faElurus videreiur.

Hoc genus prudentiae, fi quisipfum profiteatur et palam venditet, femper habitum
eft, non modo non politicum, verum etiam infauftum quiddam et inaufpicatum : iicut
in Timotheo Athenienfi obfervatum eft : qui, poftquam praeclara multa facinora, in
decus et commodum civitatis fuae edidiffet, atque adminiftrationis fuae (ficut turn moris
erat) populo rationem reddcrer ; iingula conclufit hac claufula; Atque in hacrefortu-
nae partes fue runt nullae. Contigit vero ut poll id temporis nunquam ei quicquam
feliciter ceiferit. Sane nimis elatum hoc, et ahum fapiens; eodem fpeftans, quo
Ezechielis illud de Pharaone: Diets, Fluvius eft rneus, et ego feci memetipfum. Aut
illud Habacuc prophetae; Exultant, etfacrifcant retifuo.: aut illud etiam poetae, de
contemptore Deorum Mezentio :

D extra mi hi Deus, et telum, quod mijfile libra,

Nunc adfint.

Denique, Julius Caefar, nunquam (quod memini) impotentiam cogitationum fuarum

arcanarum prodidit, nififimilidifto : cum enim arufpexei referret, exta reperta fuifle-

non bona, admurmvjravit fubmifle: Erunt laetiora, cum vola,. Quod etiam dictum

j mortis-

,i<5 DE AVGMENTIS SCIENTI ARVM Lib. VIII.

mortis fuae infortunium non diu praeceffit. Verum exceffus ifte fiduciae (utdiximus)
res ur profana, ita femper infelix. Quapropter, viris magnis et vere fapientibus vi-
fum lucceffus quoflibet felicitati fuae, non virtuti aut induftriae, tribuere: nam et
Sylla, felicem fe, non magnum cognominavit; et Caefar (melius quam fupra) ad na-
\ is gubernatorem: Caefarem veins, et fortunam ejus.

Attamen iftae fententiae; Faber qui/que fortunae fuae; Sapiens dominabitur aftris; In-
•via virtuti nulla eft via, ac fimiles ; li intelligantur et adhibeantur potius pro calcari-
bus ad induftriam, quam pro ftapedibus ad infolentiam, magifque ut progignant in
hominibus decretorum conftantiam et robur, quam arrogantiam et ja&antiam, tan-
quam fanae et falutares merito babitae funt, ac proculdubio in peftoribus hominum
magnanimorum fedem nonnullam occuparunt, eoufque ut cogitationes tales quando-
que aegre diffimulent. Videmus enim, Auguftum Caefarem (qui cum avunculo fuo
comparatus, potius ab illo diverfus quam inferior fuit ; fed vir certe paulo moderatior)
fub finem vitae petiiffe ab amicis, qui leftum ejus circumftabant, ut, poftquam expiraf-
fet, fibi plauderent; quafi confcius fibi fuiflet, mimum vitae a fe commode tranfa&um.
Haec quoque doftrinae portio inter defiderata numeranda eft : non quin in praxi, etiam
nimio plus quam oportet, ufurpata fit et frequentata; verum quod libri de ilia filent.
Quamobrem ex more noftro, ficut in priore, nonnulla ejus capita recenfebimus ; eam-
que fabrum fortunae, five (ut diximus) doftrinam de ambitu vitae nominabimus.

Ac primo quidem intuitu, novum quoddam et infolitum argumentum traftare vide-
bor; docendo homines, quomodo fortunae fuae fabri fieri poifint; doflxinam certe,
cui quivis libenter fe difcipulum addixerit, donee difficultatem ejufdem habuerit per-
fpettam. Non enim leviora funt, aut pauciora, aut minus ardua, quae ad fortunam
comparandam requiruntur, quam quae ad virtutem: refque eft aeque difficilisacfevera,
fieri vere politicum, ac vere moralem. At hujus doftrinae pertraftatio plurimum ad
literarum, turn decus turn pondus, pertinet. Intereft enim imprimis honoris literarum,
ut homines iftipragmatici fciant,eruditionem haudquaquam aviculae, qualiseft alauda,
fimilem efTe, quae in fublime ferri, et cantillando fe oble&are foleat; at nihil aliud:
quinimo ex accipitris potius genere efTe, qui et in alto volare, ac fubinde, cum vifum
fuerit, defcendere, et praedam rapere novit. Deinde et ad perfeftionem literarum hoc
ipfum fpeftat, quia legitimae inquifitionis vera norma eft, ut nihil inveniatur in globo
materiae, quod non habeat parallelum in globo cryftallino, five intelleftu. Hoc eft,
ut nihil veniat in prafticam, cujus non fit etiam doctrina aliqua et theoria. Neque
tamen literae hanc ipfam fortunae architefturam aliter admirantur aut aeftimant, quam
ut opus quoddam inferioris generis. Nemini enim fortuna propria, pro dono efTe
fui, a Deo conceflb, ullo modo digna retributio effe poffit. Quin et non raro fit, ut
viri virtutibus egregii fortunae fuae fponte renuncient, ut rebus fublimioribus vacent.
Digna tamen eft fortuna, quatenus virtutis ac benemerendi organum eft, fua quoque
fpeculatione et doftrina.

Ad hanc do&rinam pertinent praecepta, nonnulla fummaria, nonnulla fparfaet varia,
Praecepta fummaria verlantur, circa veram notitiam, et aliorum et fui. Primum igi-
tur praeceptum (in quo cardo notitiae aliorum vertitur) illud conftituatur, ut procu-
remus nobis (quantum fieri poffit) feneftram illam, quam olim requifivit Momus.
Ille, cum in humani cordis fabrica tot angulos et receffus confpicatus efiet, id repre-
hendit, quod defuiffet feneftra, per quam in obfeuros illos et tortuofos anfrr.ftus infpi-
cere quis poffit. Hanc autem feneftram obtinebimus, fi omni fedulitate nobis informa-
tionem comparemus et procuremns, de perfonis, quibufcum intercedunt negotia
particularibusj earumque ingeniis, cupiditatibus, finibus, moribus, auxiliis et admi-

niculis,

Cap. II. DEAVGMENTISSCIENTIAUVM. 217

niculis, quibus praecipue fuflulciuntur et valent; et rurfus, defe&ibus ct imbecil-
litatibus, quaque ex parte maxime pateant et obnoxii fint ; amicis, faftionibus, pa-
tronis, clicntelis; rurfulque inimicis, invidis, competitoribus; etiam temporibus ct
aditibus;

(Sola viri molles aditits ct tempora noris:)
Denique inftitutis et normis, quas fibi praecripferunt, et timilibus. Quinetiam, non
folum informatio capienda eft de perfonis, fed infuper de aftionibus particularibus,
quae de tempore in tempus in motu funt, et tanquam i'ub incude ; quomodo regantur
ct fucccedaut, quorum ftudiis foveantur, a quibus oppugnentur, cujiifque fine ponderis
et momenti, et quid fecum trahant, et hujufinodi. Etenim aftiones praefeptes nofTc,
et in fe plurimumprodeft; et illud infuper habet, quod abfque hoc etiam perfonarum
notitia valde futura Jit fallax et erronea. Mutantur enim homines fimul cum aftioni-
bus: et alii funt dum actionibus ipfi,s implicentur et obfideantur ; alii, poftquam redie-
rint ad ingenium. Atque hae de rebus particularibus informationes, quae tarn ad
perfonas, quam ad aftiones, fpcchnt, funt tanquam propofitioncs minorcs in omni acti-
ve fyllogiimo. Nulla enim oblcrvationum aut axiomatum (unde conficiuntur majores
propofitiones politicae) Veritas aut excellentia, ad conelufionis firmamentutn fumeere
poffit, fi in minore propofitione fuerit erratum. Gmod vero hujufmodi notitia com-
parari poffit, fidejuilor nobis eft Salomon, qui ait; Conjilium in cor de viri, tanquam
aqua profunda ; Jed vir prudens exhauriet illud. Quamvis autem ipfa notitia non ca-
dat fub praeceptum, quoniam individuorum eft ; attamen mandatade eadem elicienda
utiliter dari poflunt.

Notitia hominum fex modis elici et bauriri poteft : per vultus et oraipforum; per
verba; per fa&a; per ingenia'fua; per fines fuos; denique per relationes aliorum.
Quantum ad vultus attinet, minime nos moveat vetus adagium, Fronti nulla fides : li-
cet enim hoc ipfum non perperam diclum fit, de vultus et geftus compofitione externa
et generali ; attamen fubfunt fubtiliores quidam motus et labores oculorum, oris, vul-
tus et geftus ; ex quibus referatur et patet (ut eleganter ait Q^Cicero) veluti janua
quaedam animi. Qiiis Tiberio Caefare occultior ? At Tacitus, notans chara&erem et
modum loquendi diverfum, quo ufus eft Tiberius in laudando apud fenatum res a Ger-
manico et a Drufo geftas; de laudibus Germanici fie; Magis in fjpeciem adornqtis ver-
bis, quam ut penitus /entire videretur. De laudibus Drufilic: Paucioribus,fed intea-
tior etjida orai'wne. Iterum Tacitus eundem Tiberium, alias etiam ut nonnihil pelluci-
dum, notans: in aids (inquit) er at veluti eludantium verborum; folutius vero loqucbatur,
quando fubveniret. Sane difficile reperiatur fimulationis artifex aliquis tarn pcritus et
egregius; aut vultus aliquis ita coaftus, et, ut ille loquitur, juttus; qui a fermone arti-
ficiofo et fimulatorio poffit iftas notas fejungere, quin aut fermo fit folito folutior, aut
comptior, aut magis vagus et oberrans, aut magis aridus et quafi elu&ans.

Ad verba hominum quod attinet, funt quidem ilia (ut de urinis loquuntur medici)
meretricia. Sed ifti meretricii fuci optime deprehenduntur duobus modis: cum fci-
licet proferuntur verba aut ex improvifo, aut in perturbatione. Sic Tiberius, cum ex
■ .; pinae verbis aculeatis fubito commotus effet et nonnihil abreptus, extra inna-
tae fimulationis terminos pedem protulit; Audita haec (inquit Tacitus) raram ccculti
pecloris vocem elicuere; correptamque Graeco verfee, admonuit, idea laedi, quia non reg-
naret. Oiiare poe'ta perturbationes hujufmodi non infeite appellat torturas, quod ab
iis fecreta lua prodere homines compellantur ;

Vino tortus et ira.
Vol. IV. F f Ipfa

?i8 DE AVGMENTIS SCIEKTI ARVM. Lib. VIII.

Tpfa fane teftatur experientia, paucos admodum reperiri, qui crga arcana fua tarn
fidi lint, aniraumque gerant adco obfirmatum, quin interdum ex iracundia ; interdum
ex ja&antia ; interdum ex intima erga amicum benevolentia ; interdum ex animi imbe-
cillitate, qui fe mole cogitationum onerari amplius non fuftineat; interdum denique ex
alio quopiam afteclu, intimas animi cogitationes revelent et communicent. Ac ante
omnia finus animi excutit, fi fimulatio ilmulationem impulerit ; juxta adagium illud
Ilifpanorum, Die mendacium, et crues vent at cm.

Quin et fa&is iplis, licet humani animi pignora Tint certillima, non prorfus tamen
fidendum, nil! diligenter ac attente penfitatis prius illorum et magnitudine et proprie-
tate. Illud enim veriffimum ; fraus libi in parvis fidem praeftruit, ut majore emolu-
ment fallat. Italus vero fe ipfum in ipfo Hare lapide putat, ubi praeco praedicat, fi
melius folito traftetur, abfque caufa manifefta. Etenim officia ifta minora homines
reddunt ofcitantes, et quafi confopitos tam ad cautionem, quam ad induftriam : atque
refte a Demofthene appellantur alimenta focordiae. Porro proprietatem et naturam
nonnullorum faJtorum, etiam quae beneficiorum loco habentur, fubdolam et ambigu-
am, luculenter cernere licet ex eo, quod Antonio primo impofuit Mutianus: qui poft
reditum cum eo in gratiam, fed fide peffima plurimos ex Antonii amicis ad diguitates
evexit : Simul amicis ejus praefecluras et tribunatus largitur. Hoc autem aftu Anto-
nium non munivit, fed exarmavit penitus et defolavit, amicitias ejus ad fe trans-
ferendo.

Certiffima autem clavis, ad animos hominum referandos, vertitur, in rimandis et
pernofcendis, vel ingeniis et naturis ipforum, vel finibus et intentionibus. Atque
imbecilliores certe et fimpliciores ex ingeniis; prudentiores autem et teftiores, ex fini-
bus fuis optime judicantur. Certe prudenter etfacete (licet meo judicio minus vere)
diftum fuit a nuntio quopiam Pontificis, fub reditu ejus a legatione apud nationem
quandam, ubi tanquam ordinarius refederat. Interrogatus de deleftu fuccefforis fui,
confiliumdedit; ut nullo modo mitteretur aliquis, qui eximie prudens effet, fed po-
tius mediocriter tantum; quoniam (inquit) ex prudentioribus nemo facile conjiciet,
quid verifimile foret iltius gentis homines facluros. Sane non raro intervenit ille error,
et maxime familiar is eft viris prudentibus, ut ex modulo ingenii proprii alios metian-
tur, ac proinde ultra fcopum faepius jaculentur, iupponendo quod homines majora
quaedam meditentur, et fibi deftinent, et fubulioribus technis utantur, quam quae
illorum animos unquam fubierint. Q_Liod etiam eleganter innuit adagium Italicum,
quo notatur; Nummorum, prudentiae, fidei, femper minores inveniri rationes, quam
quis putaret. CHiare in levioris ingenii hominibus, quia multa abfurda faciunt, capi-
enda eft conjeftura potius ex propenfionibus ingeniorum, quam ex deftinationibus
finium. Porro, principes quoque (fed longe aliam ob caufani) ab ingeniis optime ju-
dicantur : privati autem ex finibus. Principes enim faftigium adepti humanorum de-
fideriorum, nullos fere fibi propofitos fines habent, ad quos, praefertim vehementer et
conftanter, afpirent; ex quorum finium fitu et diftantia, reliquarum fuarum aftionum
poffit excipi et confici direcftio et fcala : id, quod inter alia caufa eft vel praecipua, ut
corda eorum (quod Scriptura pronunciat) fint infcrutabilia. At privatorum nullus eft,
qui non fit plane veluti viator, et proficifcatur interne ad aliquam itineris metam, ubi
confiftat : unde non male divinare quis poterit, quid fafturus fit, aut non fa&urus.
Si enim in ordine fit quidpiam ad finem fuum, probabile eft fafturum : fin fit in
contrarium finis, minime. Neque de finium aut ingeniorum in hominibus diverfitate
informatio capienda eft fimpliciter tantum, fed et comparate : quid fcilicet prae-

dominetnr,

Cap. II. DE AVGMENTIS SCIENTIARVM, i?

dominetur, et rcliqua in ordinem cogat ? Sic, ut videmus, Tigellinus, cum fe Pe-
tronio Turpiliano inferiorem fentiret, in voluptatibus Ncroni miniftrandis ct prae-
guftan